Азат мінез, бостан рух

Әңгiменi ә деп бастап, үш-төрт сөй­­лем оқуыңыз-ақ мұң екен, әлдебiр дүние­лiк музыка сызылып, сыңсып қоя бередi. Сол мұңды һәм бойлауық музыка әңгiменi оқып бiткенше бiр үзiлмейдi.

Бұл қайдан шыққан музыка? Ненiң музыкасы? Сазсырнайдың үнi ме? Жоқ, шаңқобыздың уiлi ме?

Бұл – адам жанының музыкасы. Бұл – адамды адам еткен, адамды адамдық кейiпке ендiретiн киелi сезiмдердiң, яки Аңсау мен Сағыныштың уiл-үнi. Соның көркем сөзбен таңбаланған нотасы.

Әңгiменiң басты кейiпкерi – бақташы Қалтырауық шал. «Қалтырауық шал қылшылдаған жiгiт кезiнде де қалтырауық едi, өмiр бойы осы кемiстiктен азап шегiп келедi». Қалтырауықтың өмiрi де, жағдайы да, күйi де – аттылы кiсiнiң жанындағы жаяудай тым қораш, тым жұпыны, тым күйкi. Бiрақ осы шалдың жүрегi қалай нұрлы, әдемi десеңiзшi?!

Қасиеттi Хадисте мынадай тәмсiл бар:

«– Я, Расулалла, айтыңызшы, адам­дардың абзалы қайсы?

– Әрбiр таза жүректi адам – адамның абзалы.

– Таза жүректiлiк деген не?

– Көркемдiктi жақсы көру. Әдемiлiктi аңсай бiлу» (Әл-Бұхари риуаят еткен Хадистен). Демек адамның абзалдығы атақпен, мансаппен, ақшамен емес, оның көркемдiктi көре бiлу, әдемiлiктi сезiне алуымен өлшенедi екен. Қалтырауық шал да өз көңiлiнiң емiн әдемiлiктен iздейдi. Өз жанын өзi әдемiлiкпен шуақтандырып, әдемiлiкпен жұбатады.

Ендi осы жерде аздап шегiнiс жасауға тура келедi. Өзi туасы кемiс (яки қалты­рауық) болса, өзiнiң не қайрат-күшi, не асып-тасып бара жатқан өнерi болмаса, оның үстiне өмiр бойы ауыл-үйдiң сиырын бағудан қолы бiр босамаса, мұндай қалтырауықтың өмiрiнде өзiн-өзi жұбата алатындай нендей мән, қандай әдемiлiк, қайбiр мағына болуы мүмкiн? Жарайды, өмiрдiң мәнi әдемiлiкте-ақ болсын делiк. Бiрақ Қалтырауықтың өмiрi әдемi емес қой: төменшiк, сұрқай, қадiрсiз, қорлықты. Оны басынатындар да, қалтасында ақшасы бола тұра сиырының ақысын бермей кететiндер де аз емес...

Рас, Қалтырауықтың өмiрi әдемi емес. Әдемi деуге ешкiмнiң аузы батып бара қоймасы да анық. Алайда Қал­тырауықтың өмiрi әдемi болмаса да, оның өмiрiнде әдемi сәттер бар! Әдемi сәттердiң жүректе қалдырған әдемi iздерi бар! Қай жылы едi? Баяғыда («...қарап отырса, содан берi де қырық жыл өтiп кетiптi»), бозбала шағында Қалтырауық «тамағы ақ қағаздан да аппақ» сұлу құда­шаның, қылықты бойжеткеннiң тұсына барып:

Бiздiң ауыл Бурылдың төрiнде отыр,

Өзiң көрген баяғы жерiнде отыр.

Шыныменен көңiлiң бiзде болса,

Сағат сайын көзiме көрiн де отыр, –

деп шалқыта бiр ауыз өлең айтқан. Мi­не, осы сәулелi, сирек сәттi Қалтырауық ұмыта алмайды. Ұдайы есiне алып, әлгi тым қысқа, тым шолақ, баянсыз, бiрақ тәттi, шұғылалы, әдемi сәттi көкiрек кө­зiмен, көңiл дүниесiмен жиi iздейдi. Аңсайды. Iздеген, аңсаған сайын көңiл­дiң кiрiн, тiрлiктiң азабы мен қорлығын сағыныштың нұрымен жуып кетiрiп, әлдебiр мейiрлi, шұғылалы, кешiрiмдi кейiпке енедi...

Көркемдiктi жақсы көру, әдемiлiктi аңсай бiлу арқылы өз жанын өзi жылытып, өз көңiлiн өзi жуындырып жүрген Қалтырауық шалдың жүрегiндегi шұғы­ла мен нұрға, қанағат пен ынсапқа қа­рап отырып, Дәуiт пайғамбардың шам­далының жарығы түскендей өз жаныңыз да нұрланып, кеңейiп сала бередi.

Шерхан Мұртазаның «Алтын тiкенi» – шап-шағын болғанымен, жүз жасаған бәйтеректiң тамырындай аса терең, сырлы, қазинелi әңгiме. Мұнда бәрi бар: поэзия да, пәлсапа да, психология да, музыка да!

* * *

1994 жыл. Шерағаң – республикалық «Қазақстан» телерадиокорпорациясы­ның президентi. Сол кезде мынадай бiр үрдiс бар едi. Әр тоқсанда (әрбiр үш айда) бүкiл облыс әкiмдерi мен күллi республикалық мекемелердiң басшылары арнайы жиынға шақырылатын және бұл жиынды Қазақстан президентi Н.Назарбаевтың өзi өткiзетiн.

Осы дәстүрлi жиында Шерағаң­ның атына Елбасы қатты сын айтты. Сөзi­нiң ұзын-ырғасы мынаған сайды: Өскемендегi орыс ағайындар дәл қазiр «Қа­зақстан» телерадиокорпорациясы­ның жұмысына қатты наразы. Өйткенi қазақша хабарлар күрт көбейiп кеткен де, орысша хабарлар мүлде азай­ған. Бұ қалай? «Ресейге кетемiз, Ресейге көшемiз!» деген сөздер де осындайдан кейiн өрбитiнiн неге ескермеймiз? Бiздiң мемлекеттiк саясатымызға құлықсыз қарап, таразының басын тең ұстауға мойны жар бермесе, онда бiз де Шерхан Мұртазаның орнына басқа адам, басқа кадр қарастырамыз және т.т.

Үзiлiс кезiнде Шерағаңды iздедiм. Өйткенi сынның бiр ұшы Қазақ радиосына да тиiп жатты (ол кезде мен Қазақ радиосының бас директоры едiм). Шерағаң Президенттiк аппараттың ­жа­­уапты қызметкерiн былай шығарып, жекiп тұр екен:

– Шындыққа жанаспайтын мұндай деректi президентке кiм бередi? Әрине, сендер бересiңдер! Түймедейдi түйедей етiп көрсетiп! Әйтпесе қазақша хабарлар орысша хабарларға қарағанда сәл ғана басым. Бұл жерде аттан салатындай ештеңе жоқ. «Қазақстанда қазақша көбейiп кеттi» деген не сұмдық?! Қазақстанға қазақша ешуақытта көптiк етпейдi! Қарағым-ау, сен ағылшындардың «Бiздiң Англияда ағылшынша көбейiп кеттi!» дегенiн естiдiң бе? Не болмаса, өзбектердiң, француздардың? Естiген емессiң және естiмейсiң де!..

Шерағаңның күйiнетiндей де жөнi бар едi. Егер жаңылыспасам, дәл сол кезде электронды ақпарат құралдары (Қазақстандiкi бар, Ресейдiкi бар) тәу­лiгiне республикамызда қазақ тiлiнде – 9 сағат, орыс тiлiнде 180 сағат хабар таратып жатқан болатын.

Не керек, Шерағаңның үзiлiстен кейiн жарыссөзге шығатыны белгiлi болды. Шерағаңа:

– Кiшiрейе салыңыз, тiптi кешiрiм сұрай салыңыз! Қатты айтпаса, қатаң сынамаса, оның несi президент?! «Өте орынды сынадыңыз, ендi бұл сыннан тиiстi қорытынды шығарып, кемшiлiк-терiмiздi түзеуге бар күш-жiгерiмiздi жұмылдырамыз» дей салыңыз!» дегендер де табылды, сонымен бiрге:

– Жарыссөзге шықпай-ақ қойыңыз, жағдайды ушықтырып аласыз. Бұл жерде үндемеген, үндемей құтылған абзал, – деушiлер де болды.

Сонымен Шерағаң жарыссөзге шық­ты. Кiшiрейген де жоқ, кешiрiм сұраған да жоқ. Себебi...

«Өз зиялыларына қырғидай тиген өкi­­меттен мен ешуақытта кешiрiм сұра­маймын!» Бұл – Жүсiпбек Аймауы­т­ұлының сөзi. Ақтық сөзi. 1931 жылы дар алдын­да айтқан сөзi. Егер Жүсiпбек Айма­уы­тұлы өз әрiптестерi секiлдi ке­шiрiм сұрай салса («кешiрiм сұраудың» нәтижесiн­де Жүсiпбектiң жанындағы тоғыз адам аман қалған), тiрi қалатыны күмәнсiз едi. Ж.Аймауытұлы кешiрiм сұрауды қажетсiз деп тапқан. Неге? Бiз ұлты­мыз­ды сүйгенiмiз үшiн ешкiмнен кешiрiм сұрамауымыз керек! Алладан да, адамнан да! Егер кешiрiм сұрадық па, онда бiз ешуақытта ұлт бола алмаймыз. Құн­­сыз­данамыз, арзандаймыз. Керi­сiн­ше, ұлтын сүйе алмағандар, ұлтын сүйе бiл­мейтiндер сұрасын кешiрiмдi! Бұл – Жүсiпбек Аймауытұлы ұстанған прин­цип. Шамамен, Шерағаң да осы прин­циптi ұстанды. Өйткенi таразыға түскен мәселе – ұлттық мүдде, ұлттық тiл туралы едi. Ал Шерағаң ұлттық мүдденi, ұлттық тiлдi, ұлттық мәселенi ешуақытта саудаға салған емес!

Шерағаң сөзiн сабырлы бастады. Қазақ радиосында да, «Қазақстан» теле­арнасында да қазақша хабарлардың орысша хабарларға қарағанда сәл басымдау екендiгiн айта келiп, оның себеп­терiн санамалап шықты. Мәселен, Қазақ радиосын тек Қазақстандағы қазақ­тар ғана емес, сонау Қытай мен Ресей­дегi қазақтардың да, Өзбекстан мен Қара­қалпақстандағы қазақтардың да тыңдайтынына тоқталды. «Қазақстан» телеарнасындағы хабарлар орысша хабарлардан сәл басым түсiп жатса, оның балаларға арналған қазақша хабарларды көбейту зәрулiгiнен туындап отырға­нын алға тартты. «Срыбных басқарып отыр­ған «Казахстанская правда» газетi қыр соңымызға түсiп алды, – дедi сонымен бiр­ге Шерағаң, – «Қазақстан» телерадио­кор­порациясы туралы күн аралата бiр мақала басады. Мақалаларының бәрi – «жаптым жала, жақтым күйе». «Қазақша хабарлар күрт көбейiп, орысша хабарлар мүлде азайды» деген өтiрiк деректi өрттей қаулатып жүрген де – осы газет!».

Осыдан соң, Шерағаң күндей күр­кiреп, найзағайдай шатырлады:

– Телерадио дегенiмiз не? Ол – уыз! Уызында жарымаған, уызға жарымай өскен бала не болады? Оны бәрiңiз де бiлесiздер! Қазiргi күннiң балалары теледидарды емiп өседi. Балаларға арналған қазақша хабарларды көбейткенiмiз де сондықтан! Қазақтың радиосы мен Қазақ­тың мемлекеттiк телеарнасында «қазақша көбейiп кеттi...» деген не сұмдық?! Пре­зиденттiң айналасындағы азаматтарға айтарым, шатаспаңдар олай! Өзгенi де шатастырмаңдар!

Бұдан кейiн көзәйнегi жалтырап Елба­сына қарады:

– Аса мәртебелi президент мырза! Жаңа Сiз өте қатты айттыңыз. Сiздiң сө­зi­ңiз маған ауыр тидi... Алпыстан асқан жа­сым бар, осы уақытқа дейiн ешкiмнен қызмет сұраған емеспiн! Осы қызметке жiберген де – Өздерiңiз! Мен – жазушы адаммын. Менiң қаруым – қолымдағы қаламым! Бәлкiм, қызметiмдi тартып алар­сыздар, бiрақ менiң қолымдағы қала­мымды ешкiм де тартып ала алмайды!

Әлi күнге дейiн есiмде, Шерағаңнан кейiн 15 адам сөйледi. Кiлең марқасқалар! Қазақтың жақсы менен жайсаңдары! Бiрақ солардың бiрде-бiреуi (қанша дегенмен ұлттың мүддесi таразыға түсiп жатқан жоқ па?!) «Шерхан Мұртазаның сөзiнiң жаны бар. Ескеру керек екен...» деген жадағай жәрдем, жаяу қолпашқа жарамады.

Ә, айтпақшы, Олжас Сүлейменов пiкiр бiлдiрген едi ғой. Ол не дедi? Олже­кең былай дедi:

– Срыбных ауырып қалып, бүгiн­гi жиынға келе алмады. Шерхан Мұрта­заның ортамызда жоқ адамды сыртынан сынауы, сыртынан ғайбат сөз айтуы адамгершiлiкке жатпайды! Срыбных – менiң досым! Ол – турашыл, мемлекеттiң мүддесiн күйттеп жүрген адал азамат!

Ал ендi мемлекеттiң, яки Қазақ­стан­ның «мүддесiн күйттейтiн сол турашыл, адал азамат» қайда қазiр? «Әйт, шу, қарақұйрық» деп, баяғыда бала-шағасын алып Ресейге кетiп қалған. Бiржола! Естуiмiзше, Мәскеуде тұрады. Бiр кездерi Қазақстанда тұрғанын, Қазақстанның азаматы болғанын ұмытып та кеткен...

Ләйла ше? Ләйла Бекетова? Жоғары­дағы жиыннан соң көп ұзамай-ақ Шер­ағаң қызметтен шеттетiлiп, оның орнына Ләйла Бекетова келген болатын.

Қазiр Ләйла Бекетова Женевада (Швей­­царияда) тұрады. Күйеуi В.В.Хра­пунов – Швейцарияның ең бай адамда­ры­ның бiрi. Қазақстанның қыруар бай­лығы мен қаржысын қымқырған ерлi-зайыптыларды бiздiң билiк сотқа тарта алмай әлек. Жақында ғана тергеушiлер анықтады, күйеуi Храпунов Алматының әкiмi болып тұрған кезiнде Ләйла Беке­тованың тек қарақан басының(!) бiр Алматының өзiнде(!) 4 коттеджi, 9 үйi, 50-ге жуық жер телiмi болыпты!..

* * *

Бiр азамат iрi әрi жауапты қызметке тағайындалды. Осы азамат жөнiнде Шерағаңнан сұрадым:

– Бiлушi ме едiңiз, бұ кiм? Қазаққа жаны ашитын азамат па, жоқ әлде...

– Мен бұл жiгiттi танымаймын, – дедi Шерағаң, – Бiрақ әкесiн сырттай бiлушi едiм. Мұның әкесi, Құдай қыл­са қайтерсiң, өзi қазақ бола тұра бар ғұ­мырын қазақты жек көрумен, қазақтардан безiнумен өткiздi. Аулада қазақ балаларымен ойнап жүрген өзiнiң баласын көрсе, терiсiне сыймай ашуланып, айғай салады екен.

– Әй, Пәленбай, шапшаң берi кел!

Содан алдына келген баласына:

– Мен саған қашанғы айтам қазақ балаларымен ойнама деп! Ойнағың келе ме, еврейлердiң, орыстардың баласымен ойна! Қазақтың баласымен ешуақыт­та ойнаушы болма! Жолама оларға! – дейдi екен. Әрине, орысшалап айтады ғой. Осылай деп тұрғанын талай адамдар көзiмен көрiп, құлағымен естiген... Осындай ортада, осындай отбасыда өскен бала қай бiр оңушы едi...

Көп ұзамай-ақ Шерағаңның айт­қаны айдай келдi. Әлгi азамат өзi басқарып отырған саланы түгелдей орыс тiлiне көшiрдi. «Түгелдей орыс тiлiне көшiргенi» несi? Бұрындары бұл салада iс қағаздары қазақ тiлiнде де жүргiзiледi екен. Соны тоқтатты. Iс қағаздары тек бiр-ақ тiлде, орыс тiлiнде ғана жүргiзiлетiн болды. Осы салада қызмет iстейтiн қазақтардың арасында ұлттық тiлге жаны ашитын азаматтар бар болатын, оларды да бiртiндеп жұмыстан кетiрiп тынды...

Шерағаңның бiр «қайраткер» туралы осыдан отыз жыл бұрын айтқаны да айна-қатесiз келдi де қойды.

– Сендер мұны бiлмей жүр екенсiң­дер, әлi-ақ көресiңдер, қазаққа он мың орыс жабылып жүрiп жасай алмайтын жамандықты мұның жалғыз өзi жасайды! – деген едi.

Шерағаңның бұл жерде «он мың орыс» деп отырғаны – әрине, шовинист орыстар, империяшыл, өктем, өркеуде орыстар.

Қазiр жаңағы «қайраткер» бүкiл өрен-жаранымен (әйелi, қыздары, жиендерi, достары, шәкiрттерi және т.т.) қазақ тiлiне қарсы. Өзi қазақ болғаннан кейiн ғана тартынып жүрген сияқты, бұл «қай­раткер» әлi-ақ «Қазақ тiлiнде оқуды, қазақ тiлiнде бiлiм алуды, қазақ тiлiнде жазып-сызуды, қазақ тiлiнде сөйлеудi, жалпы қазақ тiлiн қолдануды мүлде доғарсақ қайтедi, осы...» дегендi де айта­ды. Бұған шек келтiрмей-ақ қойыңыз...

* * *

1950-70 жылдары аралығында 700 қазақ мектебiнiң жабылып қалғаны жөнiндегi деректi тапқан да (қалай тап­қанын, қайтiп iндеткенiн сұрамаппын) және соны алғаш рет жарияға шығарған да – Шерағаң. Бұл дерек тұңғыш рет Сағат Әшiмбаев жүргiзетiн «Қарыз бен парыз» телехабарында айтылды. Айтқан – Шерхан Мұртаза.

 – Бұл 700 мектептiң зардабын бiз әлi 700 жыл тартамыз, – деген едi Шерағаң. Сол расқа айналып келедi...

* * *

Қарап отырсаңыз, Шерағаңның өмiрi – қиян-кескi күрес.

«Лениншiл жастың» (қазiргi «Жас Алаш») бас редакторы болып жүр­­ген кезiн Шерағаң былай еске түсiредi: «Брежнев кезiнде Чернышев дегендердi алып келдi Қазақстанға. Әйелi (Брежнева) «Қазақконцерттiң» бастығы едi. Күйеуi де сонда iстейтiн. Солар «Қазақконцерт­тi» әбден жеп бiтiрiп, тамтығын қал­дыр­май жатқан кезде «Лениншiл жас­та» «Қазақконцерт, хал қалай?» деген мақала басылды. Бұл мақала бомба бол­ды. «Лениншiл жастың» қоғамға, бюро­кратизмге тастаған бомбасы едi. Ақыры әдiлдiк жеңiп, Чернышевтер Қазақстаннан кетiп тынды...».

Өзiмiз де шет-жағасын көрдiк, Шер­хан Мұртаза басқарған «Социалистiк Қазақстан» газетi (қазiргi «Егемен Қазақ­стан») бар-жоғы бiр жылдың iшiнде екi облыс әкiмiнiң (о кезде «облыстық партия комитетiнiң бiрiншi хатшысы» деп аталатын), бiр министрдiң, бiрнеше аудан басшыларының орнынан кетуiне себепшi болды. Не үшiн? Қазақтың мүддесiне жүрдiм-бардым қарағаны үшiн.

Мұның сыртында газет қаншама дүмбiлез кадрлар мен тоңмойын шенеу­нiктердi, «ұлы халықтың өкiлiмiн...» деп кеудесiн соғатын едiреңбайларды, карта ойыны мен ойнасқа тоймайтын дирек­торларды, ұлттың несiбесiн жеген озбырларды, ертеңiн ойламайтын шо­лақ белсендiлердi тәубесiне кел­тiрдi десеңiзшi. Шымкенттегi кiрпiш зауы­тының «тарихын» зерттеп, тарих ғылымдарының кандидаты атағын ­алған ғалымсымақты айдай әлемге әш­кере қылды. Қасиеттi қара шаңырақтың ­қасие­тiн кетiргенi үшiн Әл-Фараби атын­дағы ҚазМҰУ-дың журналистика факуль­тетiнiң деканы Кузьменконы ­орнынан алғызды...

Шерағаң сонда да қанағаттанбайды:

– Әй, сендердiң денелерiңде ағып жатқан қазақтың қаны емес. Балықтың ба, бақаның ба, бiрдеңенiң қаны... Әйт­песе, ана Арал теңiзiнде тұқымы тұздай құрып бара жатқан көксеркенi (балықтың түрi) жазар едiңдер ғой. Қане, көксеркенi кiм жазады? – деп, қарауындағы журналистердi тағы бiр қиырға бағыттайтын.

* * *

Тәуелсіздігімізді жариялағаннан ке­йін көп өткен жоқ, бір күні Шерағаң газет ұжымын жинап алып былай деді:

– Мен бүгіннен бастап Шерхан Мұртазаев емес, Шерхан Мұртаза боламын. Біле білсеңдер, сезіне алсаңдар, түсіне алсаңдар, «-ов», «-ев» дегендер – зорлықшыл елдің, үстем империя­ның, яғни отаршыл Ресейдің біздің әрқай­сымыздың маңдайымызға қыздырып басқан құлдық таңбасы. Қарғыс таңбасы! Міне, тәуелсіздік алдық, еркіндік ал­дық. Енді менің құл болғым келмейді! Қыздырып басқан құлдық таңбаны көрмейтіндей, осы таңбаға көндігіп жүре беретіндей біз мал емеспіз! Қылша мойнымызды құлша иіп келгеніміз де жетер, енді құлдық таңбасынан, қарғыс таңбасынан біржола құтылайын деп шештім. Қазақта Ғұмар Қараш дейтін кісі болған, татарда Ғабдолла Тоқай, Сәйфи Құдаш бар, ал енді түріктер мен әзербайжандар түгел осылай жазады, мен де сол ата-бабаларымыздың жолын тұтынып, Шерхан Мұртаза болуды жөн көрдім. Әлкей Марғұлан деген сияқты ғой. Ертеңгі «Егемен Қазақстанда» «Бас редактор Шерхан Мұртаза» деп жазылады. Өзгелерге, әсіресе редакциялық алқа мүшелеріне айтарым, «-ов», «-евті» алдыру, не болмаса қалдыру – әрқайсыңыздың өз еріктеріңізде. Ешқандай зорлық жоқ...

Шерағаң сөйлесе, жүрегіңе жеткізе, санаңа сіңдіре, көкейіңе құйып алатындай етіп сөйлейді ғой. Бәріміз де өз фамилиямыздан «-ов» пен «-евті» түгел алдырып тастадық.

* * *

– Мұхтар Әуезов те, Шерхан Мұртаза да, мен де 28 қыркүйек күнi дүниеге ке­лiппiз. Жалпы, 28 қыркүйек – тек ұлы­лар­ды дүниеге алып келетiн қасиеттi күн, – деп Орағаң, Оралхан Бөкей екi көзi бiрдей жұмылып, иығы селкiлдеп, иығымен бiрге иығына түсетiн ұзын шашы да селкiлдеп, рахаттана бiр күлер едi.

Аздан кейiн байсалды қалыпқа енiп:

– Әне бiр данышпан Шерағаң екеумiз­дi менсiнбей «Е, е, бұлар жазушылыққа журналистикадан келгендер ғой...» ­дейдi мұрнын шүйiрiп. Не сонда, жазушы­лық­қа дәрiгерлiктен, не болмаса ЦК-дан келу керек пе?! Эрнест Хэмингуей кә­сiби журналист болған. «Жүз жылғы жал­ғыздықтың» авторы кiм едi, иә, сол Габриэль Маркес, ол да журналист бол­ған. Керек болса, қазақ қаламгерлерi­нiң ­70 пайызы – жазушылыққа журналис­­ти­кадан келгендер. Мәселе – жазушы­лық­­қа кiмнiң қайдан келгенiнде емес, талан­тында. Талант тас жарады! Шер­ағаң журналистикада «Журналистика­ның Жуковы» атанды. Ал жазушылығы ­ше? Талай-талай мықтыларды шаң қапты­рып, жарты жолда қалдырып кеттi емес пе?! Талант қай жерде де талант! – дер едi.

* * *

Шерағаң журналистикада «Журна­лис­тиканың Жуковы» атанды. Неге? ­1941-1945 жылғы соғыста Сталин Жуков­ты қайда салмады, қайда жібермеді?! Кілең қиынға жұмсады, ылғи ұрыстың тағдыры қыл үстінде тұрған, таразының басы қай жаққа ауары белгісіз сұрапыл шайқастарға апарып салды: Ленинград қоршауы, Мәскеу қорғанысы, Курск доғасы, Киев, Брест және т.т. Соғыс өнеріне аса жетік дарынды қолбасшы барған жерінің бәрінде де жеңіске жетті. Салыстырмалы түрде алғанда, Шерхан Мұртаза да Қазақстанның баспасөз саласында осы Жуковтың ерлігін қайталады ғой. «Жас Алашқа» (Ол кезде «Ленин­шіл жас» деп аталатын) бас редактор болып келді, газетті жайнатып жіберді. «Жалынға» барды, оны да жайнатты. «Қазақ әдебиетіне» бас редактор болып тағайындалды, газет те түлеп, түрленіп, құлпырып шыға келді. Шерхан Мұр­таза «Жұлдыз» журналына бас редактор болып келгенде журналдың таралымы 60 мыңның о жақ, бұ жағында екен. Журналдың таралымын Шерағаң әуелі 175 мыңға жеткізіп, артынан 200 мыңнан асырды ғой.

«Социалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қазақстан») газетін қазақтың әдеби-мәдени зиялылары «Ертелі-кеш пар­тияның қаулыларын басады. Одан қалса, жоғары лауазымды шенеу­нік­тердің баяндамаларын басады. Осы газет­тің қатып-семіп қалған ұстанымы мен ресмилігі-ақ шаршатты...» деп, «Со­циалистік Қазақстанды» оқудан да және оған жазылудан да қашқақтайтын. Осы газетке Шерағаң бас редактор болып келгеннен кейін аз ғана уақыттың ішінде бұл газет зиялының да, зиялы еместің де, үлкеннің де, кішінің де іздеп жүріп оқитын газетіне айналды.

Шерағаңның «Қазақстан» телерадио­корпорациясын басқарғандағы еңбегі – ол өз алдына бір төбе.

* * *

Шерағаң кадрға ерекше мән беретін. Қол астына талантты журналистерді, дарынды қаламгерлерді жинауға күш салатын. Сонан кейін қарақан басы­ның ғана қамын ойлайтын журналистер­ді көп ұстамайтын, жұмыстан шыға­рып жіберетін. Ұлттың мұңын мұңдай білетін, ұлттың жоғын жоқтай білетін журналистерді ұнататын. «Өз пайдаңды ойлама, елдің, ұлттың пайдасын ойла! Өз пайдаң соның ішінде», дейтін Шерағаң ұдайы. Қазір қарап отырсам, әулиенің аузынан ғана шығатын сөз екен ғой.

Мал шаруашылығы саласында «селекционер» деп аталатын мамандық бар. Бұл мамандықтың иесі қошқар болатын қозыны, не болмаса тұлпар болатын құлынды бір қарайды да, тани қояды. Шерағаң да бұл тұрғыда нағыз редактор-селекционер еді. Бір мақала­сын, бар болғаны бір ғана мақаласын оқып, мықты журналист, мықты қаламгер ­болатын ­жасты тани қоятын.

«Жас Алашқа» бас редактор болып келгеннен кейін Шерағаң осы газеттің Маңғыстау облысындағы тілшісі етіп Фариза Оңғарсынованы, Шымкент облысына тілші етіп Мұхтар Шахановты, Қарағанды облысына тілші етіп Ақселеу Сейдімбекті алды. Бұл – 1963 жыл, бұл кезде Фариза Оңғарсынованы да, Мұхтар Шахановты да, Ақселеу Сейдімбекті де ешкім танымайды. Шерағаң бұлардың бірді-екілі өлеңі мен мақаласын оқып, осындай шешімге келген ғой.

Ал енді Оралхан Бөкейді жұмысқа қалай алғаны жөнінде Шерағаңның өзі айтып беріп еді. Бас редакторға бөлім меңгерушісі Шығыс Қазақстан облысынан жазылған бір мақаланы әкеп бермей ме? Шерағаң оқып шығады. Сөзі – нық, ойы да – мық шегедей. Мақаланың соңына қарайды, авторы – Оралхан Бөкеев. «Редакциядағылар өңдеп, жөн­деп жібермеді ме екен?» деген оймен бөлімнен мақаланың түпнұсқасын алдыртады. Жоқ, ешкім жөндемеген де, өңдемеген де. Содан Шерағаң өзінің орынбасарын шақырып алып: «Сен бүгін Катонқарағайға жүріп кет. Мына жігітті алып кел, біз оны жұмысқа қабыл­даймыз», – дейді. Талантты тану өз алдына, сол талантты қалай бағалай, қадірлей біледі десеңізші. Қазіргі күнгі бас редакторлар осылай жасар ма еді? Іздемек тұрмақ, қабылдауына келген адаммен ыңыранып әзер сөйлеседі...

ҚазМУ-дің филология факультеті­нің 5-курс студенті Әбіш Кекілбаевты Шерағаң бірден «Жас Алаштың» сын бө­лімінің меңгерушісі етіп жұмысқа алады. Сонда мүйізі қарағайдай сыншылар мен белгілі қаламгерлер Шерағаңның үс­тінен Орталық Комитетке (ЦК) арыз жа­зады «...мұрнын сүрте алмай жүрген студентті бөлім меңгерушісі етіп алды» деп.

* * *

«Арыз» дегеннен шығады ғой, Шер­ағаңның үстінен де арыз көп жазылатын. Шерағаңның үстінен ЦК-ға, кейіні­рек Президент әкімшілігіне жазылған 18 беттік, 25 беттік, 56 беттік, 70 беттік, тіпті 120 беттік арыздарды да көрдік қой. Сонда не үшін жазылады бұл арыздар? Шерағаңның ұлттың мүддесін көздеп, ұлттың пайдасын ойла­ғаны үшін. Осы қасиеті үшін, осындай жанашырлығы үшін талай таяқ жеді ғой Шерағаң...

* * *

Әдетте, біз өте білімді адамдардың қатарына Әлкей Марғұланды, Қайым Мұхаметхановты, Мұхтар Мағауинды, Қадыр Мырза Әліні, Әбіш Кекілбаевты, Сағат Әшімбаевты, Рымғали Нұрғали­ды, Азат Сүлеевті, Сәбетқазы Ақатайды, Мекемтас Мырзахметовті, Құлмат Өмір­әлиевті және т.б. жатқызамыз ғой. Және бұл – әбден қалыптасқан пікір. Өз басым осы қатарға тағы да екі адамды қосар едім. Оның бірі – Шерхан Мұр­таза, екіншісі – Жұмекен Нәжімеденов. Мен Шерхан Мұртазаның қол астында 12 жыл, Жұмекен Нәжімеденовтың ­қол астында 2 жыл қызмет істедім. Сон­дық­тан да мұны білгеннен, көргеннен кейін айтып отырмын.

Бұл екеуі де сырт көзге өздерінің бі­лімді екендіктерін байқата бермейтін. Және оған құштар да емес болатын. Әсі­ресе, Шерағаң. Жорта білмегенсіп «А, а, со­лай ма? Мен оны қайдан білейін...» деп қойып отыра береді. Шын мә­нін­­де, Шерағаңның оқымағаны жоқ. Біл­мей­тіні жоқ. Патшалық Ресей Қазақ­станды қалай отарлаған? Қайтіп бұтар­лаған? XVIII ғасырда, XIX ғасыр­да жазылған, қазіргі күні де сирек мұра­ғат­тарда, сирек қолжазбалар қорында ғана сақталған осы еңбектердің көшір­ме­лерін өз басым Шерағаңнан сұрап алып оқыдым. Мұндай еңбектердің Қазақ­станда аты да, заты да жоқ, Шерағаң кезінде Мәскеуде оқыды ғой, сол кезде қолға түсірген сияқты...

Бұрындары 1932 жылғы аштық туралы еш жерде жазылмайтын, еш жерде айтылмайтын. Осы алапат ашаршылық жөнінде алғаш рет айтқан, нақтырақ айтсақ, ашаршылық жөніндегі поэ­ма­ны «Қазақ әдебиеті» газетіне алғаш жа­риялаған да – Шерхан Мұртаза. Халық ақыны Нұрхан Ахметбеков кезінде 1932 жылғы аштық туралы «Күләндам» атты поэма жазған, бірақ еш жерде басылмай қалып қойған. Осы поэманы Шерхан Мұртаза «Қазақ әдебиетінде» жариялады ғой. Бұл 1985 жылы еді.

Ал енді өзгелер білмесе білмеген де шығар, бірақ Шерағаң 1932 жылғы аштық туралы, оның себеп-салдарлары туралы, мұның артында кімдердің тұрғаны жөнінде, осы аштықта қазақ байғұстың шыбындай қырылғаны жөнінде, аштық туралы Тұрар Рысқұловтың Сталинге арнайы хат жазғаны және осыған қосым­ша тағы да қазақтың бес азаматының Сталинге хат жазғаны («Бесеудің хаты») жайында егжей-тегжейлі білетін. Әрине, мұның бәрі – жабық тақырып, тыйым салынған тақырып, солай бола тұрса да Шерағаң өз бетінше ізденіп, мұның бәрін баяғыдан бес саусағындай біліп, көңіліне әбден тоқып алған-ды. Білген кісі, білімді кісі әманда өзіне-өзі сенімді. Білгендіктен де Шерағаң аштық туралы поэманы жариялады да жіберді.

Мәселен, қазіргі күнгі бас редакторлар неге шындықты, қоғам шындығын жариялай алмайды? Өйткені бұлардың басым көпшілігі білімсіз. Қоқырайып төрде отырғаны болмаса, өрелері де – тайыз, білімдері де – саяз. Білімсіз адам ешуақытта орнықты шешім, баянды байлам жасай алмайды. Көзі де, көңілі де алаңдап тұрады. «Әлде қалай болып қалады...» деп жоғары жаққа қарап жалтақтайды да отырады...

Шерағаң сонымен қатар түркі халық­тарының (қырғыз, өзбек, түрікмен, татар, башқұрт, саха, қарашай, малқар, құ­мық, ноғай, көкоғыз және т.б.) тарихын, тақылетін, тұрмыс-салтын, тағдырын кә­сіби маманнан кем білмейтін. Кезінде Мұстафа Шоқайдың «Түркі халықтары шоқтай боп бірігуі керек. Біз біріксек қана отаршыл Ресейге төтеп бере аламыз. Әйтпесе, Ресей біздің әрқайсымызды жеке-жеке жұтып қояды» дегені, онан кейінгі Тұрар Рысқұловтың «Түркі тіл­дес түгел бол!» дегені де мәлім. Шерағаң да осыны ұстанды. «1920-1930 жылдар аралығында Қазақстан, Өзбекстан, Башқұртстан, Татарстан, Қырғызстан, Түрікменстанның басшылары мен зия­лылары бір-бірімен жиі кездесіп, жиі кеңесіп, жиі араласып тұрған. Қазір осы дәстүр үзіліп қалды» деп қатты өкінетін Шерағаң. Сөз арасында айта кеткен орын­ды шығар, Шерағаңның түркітілдес халықтардың ішінде достары да көп еді. Татар жазушысы Туфан Минуллинмен жақсы араласты. Шыңғыс Айтматовпен де телефон арқылы ұзақ сөйлесіп, ой бөлісіп отырғанын талай көрдім.

«Егемен Қазақстанның» бас редакторы болып тұрған кезінде Ермұрат Бапиды (Ермұрат Бапи де – Шерағаң­ның шекпенінен шыққан, мектебінен өткен азамат) Башқұртстанға жіберді. «Башқұрттар туралы жазып кел!» деп. Ермұраттың башқұрттар туралы мақа­ласы жарық көргеннен кейін редак­циялық жиында Шерағаң: «Біз Баш­құртстанның астанасын «Уфа» деп жаза­мыз. Ал Ермұрат «Өбе» деп жазыпты. Өйткені башқұрттың өздері өз астанасын «Өбе» дейді. «Уфа» дейтінді орыс­тар шығарған. «Өбе» деген не сөз? Бұл «Оба» деген сөз. Қазақта да «Қособа», «Бесоба» деген жер атаулары бар ғой. Бұл да сол сияқты. Тіпті «Ақмола» дегенің де айналып келгенде осы «оба», «мола», «қорым» дегеннен шыққан....», деген-ді.

Ермұрат Бапиден кейін мені жіберді. Өзбекстанға. Шерағаң «Қазақ әдебиеті» газетінде жүргенде де мені Өзбекстанға екі рет жіберген-ді.

Біз көршілес тұрсақ та, өзбек хал­қын әлі жете білмейміз. Өзбектер – тек түр­кі мәдениетін ғана емес, сонымен бір­ге бойларына қалалық өркениетті, әсіресе «мәхалла мәдениетін», Шығыс өркениетін, мұсылман өркениетін мей­лінше сіңірген халық. Содан да болар, өзбек­тер қазақтарға қарағанда әлдеқайда еңбек­қор, әлдеқайда ұйымшыл, әлде­қайда ауызбірлікшіл. Біз сияқты өзге­лер­ге еліктеп-солықтауға да құмар емес. Уақытша науқандарға да бой алдырмайды. Бірін-бірі күндемейді, бірін-бірі етектен тартып, біріне-бірі ор қазбайды... Шерағаң да «өзбектердің біз үйренуге лайықты жақсы халықтық қасиеттерін, ұлттық үлгі-өнегелерін жазып кел!» деп тапсырма береді.

Шерағаң «Егемен Қазақстан» газеті­нің бас редакторы, онан кейін «Қа­зақ­стан» телерадиокорпорациясының пре­зи­­денті кезінде Өзбекстанда тілші ұстау­ға ты­рысты. Тек Өзбекстан ғана емес, Шер­ағаң түркітілдес мемлекеттерде, атап айт­қанда, Татарстанда, Башқұртстанда, Саха елінде (Якутия), Түрікменстанда, Қыр­ғызстанда, Түр­кияда, Әзербайжанда, Қап­қаздағы түркі республикаларында мен­шікті тілші ұстауға барын салды. Бі­рақ жо­ғары жақты көндіре алмады, олар «қаржы жоқ...» деп безеріп отырып алды.

* * *

Шерағаңның «Жазушы» баспасынан жарық көрген «Бiр кем дүние» атты кiтабына қысқа да нұсқа ой толғаулары топтастырылыпты. Мысал үшiн осы кiтаптан «Жекеше көне ме?» деген шағын ой-толғауды тұтас келтiре кетелiкшi:

«Өз пайдаңды ойлама, ел пайдасын ойла! Өз пайдаң соның iшiнде.

Бiрақ бәрi солай ойламайды ғой.

Бiр кем дүние!»

Ендi «Сорлы» деп аталатын қып-қысқа ой-толғауға үңiлелiкшi:

«Өзгенiң көлеңкесiнде тұрғанның өз көлеңкесi болмайды.

Өз көлеңкесi болмаса – өлгенi».

«Намыс қайда?» деген шағын ой-тол­ғауын да қысқартпай сол күйiнде оқып көрелiк:

«Әлем бiздi құрметтесiн десек, өз ұл­тымызды және ұлттық бейнемiздi алды­мен бiздiң өзiмiз бар сезiмiмiзбен, ақыл-ойымызбен, iс-әрекетiмiзбен құр­мет­теуiмiз керек. Өзiнiң ұлттық бейнесiн таба ал­маған ұлттардың бас­қа ұлттарға жем болатынын бiлiп қойға­нымыз жөн» (Ататүрiк).

Ал бiзде, қазақтарда қалай? Басқа-басқа, тiптi Парламенттiң өзiнде, сенаты бар, мәжiлiсi бар, дауысқа салғанда тоқсан пайызға жуығы қазақ тiлiне қарсы дауыс бердi. Ал дәл осы Парламент қазақ тiлiн мемлекеттiк тiл деп шешiм қабылдаған болатын. Бұл не сонда? Депутаттардың басым көпшiлiгiнiң кешегi өз шешiмiне қарсы шыққаны қалай?

Жоғарыда Ататүрiк айтқан ұлттық қасиеттердiң мүлде ада болғаны ғой. Ұлт­тық қасиеттiң, ұлттық намыстың өлгенi ғой.

Мiне, бұл – нағыз қасiрет!

Бiр кем дүние».

Шерхан Мұртазаның мысқалдай ғана ой-толғаулары өте жеңiл оқылады. Әрине, бұл – жазушының шеберлiгi. Бiрақ осы мысқалдай ой-толғаулардағы астарлы емеурiннiң өткiрлiгi сондай, етiңнен өтiп сүйегiңе жетедi.

Шерхан Мұртазаның халықтық қал­­пы­мыз бен болмысымыз, ұлттық кел­бетiмiз бен намысымыз жөнiндегi ой-тол­ғаулары неге өтiмдi? Неге бой­лауық? Сорғышқа төгiлген сиядай неге санамызға бiрден сiңiп қалады?

Әрине, бұл жерде жазушының ше­берлiгi (форманың ұтқырлығы, ой мен мазмұнның бiрлiгi, көп айтудан гөрi дөп айтуға ұмтылу, тереңдiк, тұтастық және тағы тағылар) жөнiнде бiраз әңгiме де қозғауға болар едi. Бiрақ бiз мұны қоя тұрып, Шерхан Мұртазаның жоғары­да­ғы ой-толғауларының неге өтiмдi һәм бойлауықтығының көп себебiнiң бiр ғана себеп-сырына тоқталамыз.

Егер парақұмар бастық өзiнiң қол ас­тын­дағыларға: «Адал болыңдар, әдiл бо­лыңдар, таза болыңдар! Пара алмаң­дар!» десе, не болар едi? Бастықтың бұл сө­зiне құлақ асу былай тұрсын, оның қа­ра­мағындағылар мен қол астындағы­лар iште­рiнен мырс-мырс күлер едi. Неге? Өйт­кенi «сөз бен iстiң бiрлiгi» деген қасиеттi ұғым бар. Халық ақымақ емес, сөзi мен iсi, пiкiрi мен пиғылы екi бөлек адам­ды ешуақытта тыңдамайды және сый­лай да қоймайды. Тұлғалық қасиетi, яғни тұлғаға тән қасиетi жоқ адамның (сөзi мен iсi екi бөлек адамның) аузында дуа да болмайды. Аузында дуасы жоқ адам­ның сөзi де адыра қалады. Айдалаға кете­дi. Ал ендi Шерхан Мұртаза қай жерде жүрсе де, қандай қызмет атқарса да, ұлт­тың мұң-мүддесi үшiн арыстанша арпа­лысты. Өзiнiң қажыр-қайратын, жi­ге­рiн, намысын, бiлiм-бiлiгiн осы қасиет­тi де киелi жолға бағыштады. Қасым Аман­жоловтың «Жау жолына атам сенi, Бомба бол да, жарыл жүрек!» дегенi сияқты...

Сөзi мен iсi бiр жерден шығатын тұлғаның да уәжi өтiмдi келедi. Аузының дуасы бар мұндай азаматты оқырмандар да iлтипатпен сүйiне, тұщына оқиды. Шерағаңның «Бiр кем дүниесiнiң» өтiм­дiлiгiнiң бiр себебi де осында жатқандай.

* * *

Тегiнде бар, топырағында бар, санасында бар азамат азбайды һәм айнымайды (дүниенi бүлдiретiндер де – тегiнде жоқ тексiздер мен топырақсыздар ғой). Бүкiл күш-жiгерiн, бiлiмi мен бiлiгiн, керек десеңiз, ақшасын да, басқасын да ұлтын өрге сүйреу үшiн жұмсайды. Мұндай азаматтар – ұлтының ырысы, елiнiң құты. Шерағаң да осындай ұлтқа – ырыс, елге – құт бола бiлген сиректер мен iрiлердiң сойынан.

Шерағаңның ұлтқа сiңiрген еңбегi ұшан-теңiз. Өз басым Шерағаңның қай­раткерлiгi мен азаматтық биiк­тiгiн тек Алаш қайраткерлерiмен (А.Бай­­тұрсынұлы, Ж.Аймауытұлы, Т.Жүр­генов және т.б.) ғана салыстырар едiм. Одан төмендесек, Шерағаңа обал бо­лар едi. Өзiне емес, әрине. Еткен еңбе­гiне. Төккен терiне. Мемлекет­шiл­дiгi­не. Мектебiне. Ұстаз­дығына. Көш­бас­шы­лығына. Iрiлiгiне. Азат мiнезi мен бостан рухына. Тағлы­мына. Өнеге­сiне. Отаншылдығына. Ең бастысы, күрескерлiгiне!

Әмірхан МЕҢДЕКЕ