Суретті түсірген Ерлан ОМАР, «EQ»
Түгел түркі жұртына аты шыққан ардақты жазушы тірі болса биыл 90 жасқа толар еді. Бұл – қазақ жұртының ғана емес, ұлы көштің Атажұрттан Анадолыға дейін ғасырлар бойы ізін салған алып географияның бойымен мекендеген түркітілдес елдердің ұлы тойы.
Жазушы Шерхан Мұртазадан қалған рухани мұраны тізбектеп, қазақ оқырманына көрсеткен артық болады деп санаймыз. Дегенмен, түрік тіліне аударылған «Қызыл жебе» романының екі томы, «Ай мен Айша» романы, бір топ әңгімелері мен публицистикалық ой-толғамдары түркі әдебиетінің асыл жауһарларына айналғанын айтуымыз керек.
Көрнекті жазушы Кеңес Одағының қылышынан қан тамып тұрған кезінде де өзінің публицистикалық мақалаларында ұлттық рух, тәуелсіздік, ұлт пен тіл тақырыптарын жиі-жиі қозғап жүрді. Ал Тәуелсіздік жылдарында ол саяси еркіндік берілгеніне қарамастан, рухани еркіндік пен ұлттық болмыс туралы сөз қозғап, тіл мәселесін көтеріп, халықтың мұң-мұқтажына айналған өзекті тақырыптарды ылғи да айтып, өткір дүниелерін, терең ойларын баспасөз беттерінде де жариялады. Бұл ойларды жазушы өзінің көркем шығармаларына да арқау еткен болатын. Өйткені жазушының қайбір көркем әңгімесін оқып көретін болсаңыз, ол шығарма ұлт тағдыры туралы өрбиді. Негізінен жазушы өзінің шығармаларында оқырманға ақыл-кеңес бермейді, бағыт-бағдар сілтемейді. Ол әңгімесін баяндай келе, оқырманға философиялық ой салады. Осылайша ойлауға, ойлануға итермелейді. Ал кей жерде жазушы шеберлікпен оқырманды әңгімесіне үйіріп әкетеді де, жер астынан қазына тауып бергендей, үйретеді, ашып көрсетеді.
Шерхан Мұртазаның адам мен қоғамды қаншалықты танығанын, тіршіліктің заңын, жаратылысты, тарихты және тарихи эволюциялық дамуды қаншалықты терең білгенін жазушылық шеберлігі арқылы және көркем тілді биік деңгейдегі қолданысы арқылы жеткізіп отырғандығын байқаймыз. Соның нәтижесінде жазушы тек әдебиетші ретінде ғана емес, ойшыл, философ ретінде де оқырманды ойласуға шақырады және ой-толғаудың әлеміне қарай алып шығады.
Шынтуайтына келгенде, Шерхан Мұртаза әлемі – өте күрделі әлем. Өйткені оның өн бойында қаламгерлік те, қайраткерлік те, ұстаздық та, ойшылдық та бар. Оны көзіқарақты оқырман шығармаларын оқып анық көз жеткізе алады. Ол күшеніп жазбайды. Жазған да емес. Еркін сілтейді. Сеніммен баяндайды. Біліп айтады. Өткір сөзбен тіліп те жібереді. Ұйқас үшін емес, нақты шегелеп жеткізеді. Демек біз айтқан қасиет жазушының бойында табылмаса, оны нық сеніммен жеткізе алмас еді және өз оқырманын да сендіре алмас еді ғой.
Шерхан Мұртаза – қарымды қайраткер. Қайта құру кезеңінде, әлі кеңестік дәуірдің күн батпаған кезде ол Алаш зиялыларын тануға және танытуға қызмет етті. Ұлттық тарихтың түбінде қалып, шаң басып қалған құнды дүниелерді қайта тірілтті. Өзінің мақалаларына да Алашты арқау етті. Өйткені ол тақырыпты өте жақсы білетін. Тұрар Рысқұловтың өмірбаянын әбден зерттеп, «Қызыл жебе» атты роман-эпопея жазды емес пе?!.
Том-том болып шыққан жазушының шығармалары бүгінде рухани қазынаға айналды. Журналистер одағының төрағасы Камал Смайыловпен бірге жазған «Елім саған айтамын, Елбасы сен де тыңда» атты кітабы елді елең еткізген құнды дүние болса, «Бір кем дүние» атты ой-толғамдар жинағы әлі күнге дейін оқырманның аузынан түспейтін ойлы кітап болып қалды.
Шерхан Мұртаза ұлттық болмысты көркем шығармаларындағы кейіпкерлері арқылы көрсетеді, не болмаса публицистикалық мақалалары арқылы ашық жеткізеді.
Қазақстанның саяси тұрғыдан тәуелсіз болуына қарамастан, ол керісінше елдің егемендікке толық қол жеткізбегендігін, халықтың бұл жағдайда сенімінен айырылғандығын және кейбір топтардың ұлттық болмысынан ажырап бара жатқандығын ашық айтады.
Ұлттық болмысы биік тұғырдан көрінген тұлғалардың бірі – Тұрар Рысқұлов. Жазушының «Қызыл жебе» романы мемлекет және қоғам қайраткері Тұрар Рысқұловтың өмірбаянын ғана баяндап қоймай, оның ұлт үшін атқарған қызметін, жан-дүниесін, мінез-құлығын, ұлттық ұстанымын түрлі оқиғалар мен диалогтар арқылы ашып көрсетеді. Бұл шығарма өткен дәуірде, яғни Қазақстанның әлі тәуелсіздікке қол жеткізбеген кезінде жазылған. Автордың бір сұхбатында айтуынша, бұл шығарманы ширек ғасырда зерттеп жүріп қағазға түсірген. Ұлт туралы, ұлттық ой, тұлға туралы айтуға рұқсат етілмеген уақытта мұндай кесек дүниені жазып шығару – үлкен ерлік. Өйткені бұл роман-эпопеяда бір ғана тұлғаның өмірі баяндалмайды, тұтас қазақ қоғамының тартқан қасіреті, ұлттық болмысы, тіршілігі, салт-дәстүрі бояуы қанық суреттері арқылы жетеді. Автор роман-эпопеядағы алып картинаны ұлттық бояу арқылы салады және сол ұстанымынан бас тартпайды.
Әсілі, жазушы Алаш рухты болғандықтан, Тұрар Рысқұловтың бойындағы қасиетті баяндап отырғанда да ұлт рухымен баяндайды. Сондай-ақ Алаш идеясын кейіпкер арқылы жеткізеді. Бұл рух және идея оның барлық жазуларында көрініс табады. Баспасөз беттерінде ол талай мәрте «Қазақ» дейтін ұлттық сипаты бар адамдарды ұлтқа адал қызмет етуге, ұлт дегенде үнсіз қалмауға шақырған. «Демократия – жүгенсіздік емес!» деп кесіп айтқан бір ғана сөзінде осы терең мән жатыр. Ал Желтоқсан көтерілісі туралы сөз болғанда, ол: «Бұл көтеріліс – империа-
листік күшке көрсетілген қарсылық. «Мен қазақпын!» деген жастардың көрген қасіретке қарсы шыққан мінезі еді», деген-тұғын. Сол сияқты жер мәселесіне де назар аударып, жердің елдің меншігіндегі дүние екендігін айтып, шетелдіктерге сатуға тыйым салу қажет деп биік мінбеден арыстандай ақырған болатын.
Шерхан Мұртазаның публицистикалық мақалаларын ақтарып, «қазақ ұлтының өкілі қандай болу керек?», деген сауалға жауап іздеп, саралап қарағанымызда, автордың пікірінше, қазақ баласы әуелі адам болу керек екен. Тәуелсіз болу керек. Жауапкершіліктен бас тартпай, заңға бағыну керек. Отанға адал болу керек. Жерді таза ұстап сақтау керек. Ұстанымды болу керек. Биік мұраты, асқақ арманы болу керек. Мықты маман болып, тарихын жақсы білу керек. Ұлттық өнер мен әдебиетті, мәдениет пен тілді құрметтеу керек. Халықтың салт-дәстүрін біліп, атадан қалған рухани мұраны сақтау керек. Көршімен тату, досқа адал болу керек. Рухани байлыққа назар аудару қажет. Өнерпаз болу керек. Білім мен технологияның тілін түсінетін, елдің дамуына үлес қосатын еңбекқор азамат болу керек.
Көрнекті жазушыны түркі әлемінің мақтанышы деп айттық. Расында, оның түркі әлеміне қатысты жазған дүниелері, аңыз-әңгімелері аз емес. Ататүрік туралы жазған мақаласы да кезінде жүлде алған болатын. Тіпті өзінің бір сұхбатында ол қазақтың байрағында бөрінің суреті тұру керек деген. Көк бөрі туралы аңызды бірнеше жерде мысалға келтіреді. Осылайша, Алты Алаштың тегі Түркі қағанаты екендігін оқырманның есіне салып, түркі тайпасынан шыққан бүгінгі түркітілдес елдермен қарым-қатынасты мығым ұстап, дамыту керек екендігіне үнемі назар аударып отырады. Осы себептен кейбір орыстілді журналистер оны тұраншыл, түрікшіл деп сынаған да болатын.
Бір кездері ол Қазақстанда ұлттық телеарнаның жоқ екендігін, халықтың тек орыс және батыстық телеарналарға телміріп қарайтынын қынжыла жеткізген болатын. Оның ойынша, бұл жағдай мәдени тұрғыдан жаулап алу деп саналады. Негізінен, бұл мәселе Қазақстанда ғана емес, Түркияда да орын алған. Бұл мәселені ол дәл уақытында көтерген болатын. Қазір тұтас түркі әлемі соның зардабын тартып отыр.
Шерхан Мұртазаның пікірі бойынша, ұлттық қауіпсіздік қаншалықты маңызды болса, ұлттық сананың жат дүниелерден сақталуы да соншалықты маңызды. Өйткені ұлттық сана сансырап қалса, ұлттық болмыс бүлінеді және отансүйгіштік қасиеті жоғалады. Мұны түсінген қайраткер жазушы үнемі айтып та, жазып та отырды.
Ана тілі, ұлттық болмыс және мәдениет – бір-бірінен ажырамайтын ұғымдар. Тілсіз болмысты, мәдениетті елестету қиын. Сондықтан тілінен ажыраған ұлт өз болмысын сақтап қалады дегенге сенім білдіру мүмкін емес. Ой-сана тіл арқылы көрініс табады. Ұлттық болмыстың ішінде сенім, салт-дәстүр, әдет-ғұрып сақталады. Ұлт өкілдері арасындағы қарым-қатынас ұлттық болмысты тіл және мәдениет арқылы дамытады.
Осы тұрғыдан келгенде, жазушы Шерхан Мұртазаның тілге қатысты айтқаны – бір бөлек дүние. «Қызыл жебе» роман-эпопеясында арқау болған тұлғаның рухы – ұлттық рух, тілі – қазақтың тілі. Арғысы түркі бабалардың, бергісі Алаштың ұлы рухы. Ол өзінің бір жазуында: «Қазақстан Тәуелсіздігін жариялағаннан кейін қазақтың тілі де мемлекеттік және ресми тіл ретінде жариялану керек. Нағыз тәуелсіздік деген осы! Осыған байланысты қазақ мектептеріне басымдылық беріледі. Болашақ қазақ тілінде деп ойлайтын ата-аналар балаларын қазақ мектебіне бере бастайды. Бәзбіреулердің тіл мынандай мәртебе алу керек, не болмаса анандай болу керек деп сандырақтағаны жетеді. Олар орыс тіліне де сондай мәртебе бергісі келеді. Сосын мемлекеттік тіл болып шыға келеді. Мемлекеттік тіл дегеніңіз соның нәтижесінде құр сөз болып қалады. Қазақ тілінде ешкім сөйлемейтін болады, ешкімге қажет болмай қалады. Ал мұндай жағдайда ешкім өзінің баласын қазақ мектебіне бергісі келмейді. Жаппай орыс мектебіне бере бастайды. Кейбір ғалымсымақтар қазақ тілі мемлекеттік тіл бола алмайды деп сандырақтайды», деп жазады. Сондай-ақ ол Парламентте отырғандардың көбісі қазақ екенін, бірақ олардың көбісі қазақша сөзді бастап, орысша жалғастырып, орысша аяқтайтындығын жеткізеді. Оның ойынша, қазақ тіліне қарсы болатындар – басқа емес, қазақтың өзі.
Сонымен бірге ол тілге қатысты зерттеу жүргізіп отырған ғалымдардың да тиісті деңгейде жұмыс істемей отырғандығын айтып, ғылыми атақ-даңққа қаншалықты лайықты, не лайықты емес екенін алға тартады. Онымен қоса телеарнада сөйлеген журналистердің де тілге немқұрайды қарайтынын айтып сыни көзқарасын білдіреді.
Шерхан Мұртаза тәуелсіздіктің тілден басталатындығын ашық жазатын. Оның айтуынша, мемлекет қазақ тіліндегі телебағдарламалардың санын көбейту керек, тілді сақтап отыратын қаламгер қауымымен тығыз жұмыс істеу керек, «заң – мемлекеттің тоғыз қабат, тор көзді сауыты» деп сипаттама берген заң саласы да қазақша сөйлеуге тиіс және жерге арнайы мәртебе берілуі керек. Осылайша, мемлекет ұлттық рух пен ұлттық сананы сақтау жолында жұмыс жүргізуі керек.
Түркі дүниесіне танымал тұлға Шерхан Мұртаза бала кезінде көп қиындық көрген. Сондықтан халықтың тартқан қасіретін, көрген азабын жан-тәнімен сезінген. Жастық шағынан бастап, ұлт зиялысы мәртебесіне дейінгі жалғасқан өмір жолында ол қаламгерлік пен қайраткерлікті қатар алып жүрді. Тума талант ретінде ұлттық тілдің дамуына өзіндік үлес қосты. «Шерхан айтқан» дейтін талай сөз тіркесінің авторы. Бүгінде мақал-мәтелге айналған көптеген сөздерді тауып айтқан болатын. «Шындық – ащы әрі ажарсыз» деп ақиқат-
ты ғана арқалады. Ойын ашық әрі анық жеткізетін. Ештеңеден қаймықпай турасын айтатын. Қажет десе сынап та жіберетін. Сондықтан ол ұлттық идеология тұрғысынан ғана жазған жоқ. Өзінің ойын ашық айтып, елдің сөзін сөйлейтін.
Жаһандану үрдісі белең алған уақытта ол ұлттық құндылықтарға ғана мән берді. Өйткені ұлтты жоғалтып алмау – басты мәселе еді. Бұл мақсатта атқарған қызметі бекер болған жоқ. Қазақ тіліне сіңірген еңбегінің мәңгі-бақи елдің есінде қалатыны белгілі.
Осы орайда көрнекті жазушының сөзімен мақаланы аяқтағымыз келеді: «Тілсіз ел болмайды. Ана тілінен ажыраған ел – өзінің тарихынан, тамырынан айырылған ел. Тілінен ажыраған ел – ата-бабасының, әке-шешесінің атын ұмытқан ел. Ал ондайларды «мәңгүрт» дейді».
Нергиз БИРАЙ,
Памуккале университетінің профессоры, PhD
Түркия, Денизли
