Ақаң бастаған алаштықтар қазақ даласына өз үндерін жеткізудің төте жолы баспасөз hәм ақпарат құралдары екеніне баса мән беріп, оларды көптеп ашуға, таратуға кірісті. Ұлттық идея тұтастығы мен бірлікті күрес нәтижесінде қазақ тарихында елеулі еңбек атқарып, ұзақ ғұмыр сүрген қазақ баспасөзі – «Қазақ» және «Айқап» соның жемісі іспетті жарыққа шықты. Осы екі басылым қазақ элитасының күресіне адалдығын сақтаған, қазақ халқының ұлттық тұтастығын, ел мен жер бірлігін жақтаған, жалпыұлттық, демократиялық мақсаттарды жүзеге асыруға күш салды. Сондықтан да «Қазақ» алғашқы бейресми жалпыұлттық саяси баспасөз ретінде танылады.
Алаш күрескерлерінің арман-аңсары мен мақсат-мұратын бұқара жұртқа жеткізетін ақпарат құралдарын бірден-бір ұйымдастырушы Ахмет Байтұрсынұлының сөзімен айтсақ: «Аталы жұртымыздың, ауданды ұлтымыздың аруақты аты деп, газетамыздың есімін «Қазақ» қойдық». Мұның өзі, баспасөздің рәміздік белгілерінен де көзге шалынады. «Қазақтың» бірінші бетінің оң жақ шекесінде қазақтың киіз үйі, оның етегінде ірі араб графикасымен «Қазақ» деп жазылған. Бұл рәміздердің өзінің де ұлттық бірегейлік сананы қалыптастырудағы орны ерекше екенін айта кету керек.
«Қазақ» газеті ХХ ғасыр басындағы ұлтжанды азаматтарды біріктіріп қана қоймай, Алаш идеясын уағыздаушы бірден-бір ақпарат құралына айналды. Шын мәнінде өзіне дейінгі қазақ басылымдарындай емес, «Қазақ» газеті бұқара халықтың мұңын мұңдады, жоғын жоқтады. Және басылым Алаш қайраткерлерінің ұлт мүддесін ашық талқылайтын пікірталас мінбері қызметін атқарды. Алаш қайраткерлері өздерінің елдік пен бірлік жолында жүргізіп жатқан жұмыстарын қазақ жұртының қабылдап, халықтың ұлттық намысын ояту мен саяси санасын көтерудегі баспасөздің пәрменін жоғары бағалады. Бұл ретте Алашорда көсемдері Әлихан Бөкейхан мен Ахмет Байтұрсынұлы қараңғы қазақ даласына Алаш үнін жеткізетін басылымды шығару ісін ұйымдастырып, 1913 жылы 2 ақпанда Орынбор қаласында «Қазақ» атты қоғамдық-саяси және әдеби-мәдени газетті дүниеге әкелді.
Алаш қайраткерлері тәуелсіздік идеясының маңызын «Қазақ» газеті арқылы халық жадына жеткізіп, сол кездегі ең басты мәселені насихаттауды бірінші кезекке қойды. «Алаштың талапты азаматтарына» деген «Қазақ» газетінің кезекті санындағы «Қыр баласының» мақаласында тәуелсіздіктің өзектілігі жайында былай деп жазылды: «Бостандық, теңдік, туысқандық – ХVІІІ ғасырдан бері жарыққа шыққан таза пікір. Мұны майданға салған Франция жұртының саяси ерлері. Осы үш түрдің бәрі біздің шариғаттан, Інжілден, будда оқуынан, Лев Николаевич Толстой философиясынан табылады... Бұл үш ұраннан бөлек адам баласының бақыт, махаббатына жол жоқ...»
Бір ғана Ә.Бөкейханның ұлт-азаттық күресін жүргізудегі әдіс-тәсілдері мен қазақ ұлтының әлеуметтік күйін күйттеген 250-ден аса мақаласы жарық көрді. Алашорданың ұстанған саясаты партия бағдарламасының жобасынан, оның лидерінің «Қазақ» газеті бетінде жарияланған мақалаларынан белгілі болатын. Басылымға басшылық еткен А.Байтұрсынұлы алғашқы редакторы, ал оның өкілетті өкілі М.Дулатұлы болды. Газет шығуын тоқтатқан 1918 жылы басылымға Жанұзақ Жәнібекұлы басшылық етті.
Сол тұста қазақ зиялылары осылайша ұлт мәселесіндегі толғақты мәселелер турасында ой бөлісті. Бастысы ұлттық идеяны дамытудың жолдары талқыланды. Ұлттық идеяның тегершігі – ұлттың тілі мен әдебиетін, өнері мен руханиятын дамыту қажеттігі «Қазақ» газетінің бетінде осылайша көрініс тапты.
Иә, қазақ баспасөзін ұйымдастырудағы Ахмет Байтұрсынұлының еңбегі ерен. Ал Ақаңның қазақ радиоларының негізін қалағандығы туралы әңгіменің тиегі енді ғана ағытылып келеді. Зерек зерттеушілердің алдағы уақытта бұл тақырыпты қотара, індете саралауы қажет-ақ тақырып. Әзірге қолдағы бар деректерге сүйенеміз.
Қазақ радиосының негізі 1921 жылы қаланды. Қазақ елінің сол кездегі астанасы Орынбор қаласында жұмысын бастаған арна қызметі бұқара халықтың сауатын ашуға бағытталды. Қазақ АКСР Халық Комиссарлар Кеңесінің 1921 жылғы 29 қыркүйектегі шешімімен қазан айынан бастап әуе толқыны арқылы радиобюллетень беріле бастады. Қазақ радиосының алғашқы үні граммофон мен күйтабақ түрінде қазақ даласына тарады. «Владимир Ильич А.Байтұрсынұлы мен С.Пестковский екеуін қабылдап, сөзін тыңдайды, өлкені басқару жөнінде бірнеше нұсқау жасау керектігін, оларды қазақ тіліне аударып, граммофон мен күйтабаққа жазып, халық арасына тарату қажеттігін айтады (В.И.Ленин о Казахстане, 313-б). Радио тарихын зерттеуші, филология ғылымдарының докторы, профессор Намазалы Омашұлы өзінің зерттеу еңбектері арқылы Қазақ радиосының іргетасын Алаш көсемі А.Байтұрсынұлы қалағанын нақты дәлелдеді. Қазақ радиосы 1926 жылдың қазанынан бастап Орынбордан кейінгі астанамыз – Қызылорда қаласында 1931 жылдың мамырына дейін хабар таратты.
Алғаш қазақ даласына Қазақ радиосының хабарлары граммофон мен пластинкалар арқылы таратылды. Бұл істе Ахмет Байтұрсынұлының қосқан үлесі қомақты болғандығын жоғарыдағы деректер дәйектейді. Осылайша, қызметін өте қарапайым құрылғылардан бастаған Қазақ радиолары бүгінде ғасырлық межені артқа қалдырып, уақыт талабына сай заманауи ақпарат құралы ретінде дамып келеді.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры, филология ғылымдарының докторы, профессор Дүкен Мәсімханұлы «Егемен Қазақстан» газетінде 1996 жылғы 24 мамырда жарияланған «Отан туралы ойлар» деген мақаласында «Шалқар» радиосының хабарлары шеттегі ағайынға қалай әсер еткенін былай деп еске алады: «Әлі есімде, алты-жеті жастағы кезім ғой деймін, шешем радиоқабылдағышты ашып қойып: «Қазір Алматыдан нағашы ағаларың сөйлейді» дейтін де, біреуімізді күзетке тұрғызып (ол заманда Қытайда Қазақстан радиосын тыңдау ең үлкен қылмыс болатын), «Шалқарға» құлағын тосатын да отыратын. Содан не керек, анамыз бауырының аты шықса да жылайтын, шықпаса да жылайтын. Оған тұнжырай отырып, терең күрсініп: «Менің інім не күн көріп жүр екен?» деп әкем қосылатын. Сөйтіп, олардың қимас жақындары, атамекендері, олар жөніндегі сағынышы біздің сәби жүрегімізден орын алып, құлағымыздан жанымызға өтіп, жанымыздан қанымызға дарып жататын... Бара-бара бұл сезім мен түйсік ұлт, атамекен, Отан деген қасиетті ұғымдармен іліктесіп, ендігі жерде «Шалқарды» өзіміз-ақ өліп-өшіп тыңдайтын жағдайға жеттік. Алайда біздің тыңдауымыз басқаша болды. Яғни біз «Шалқарды» ашып қалғанда, тек нағашы ағалардың атын естуді ғана армандамай, күллі Қазақ елінің – Отанымыздың тыныс-тіршілігімен, саяси-рухани өмірімен танысуды мақсұт етіп тындадық. Бұл радиоқабылдағышымыз, әрине, өз жемісін бермей қалған жоқ. Ең бірінші – қазақтың еш халықтан сорлы емес екенін ұғындық...».
Бұл – сыртта жүріп «Шалқар» радиосын тыңдаған бір ғана жанның пікірі. Ал мұндай пікірлер легі қаншама? «Шалқар» арқылы атамекенінің кескін-келбетін, тұрмыс-тіршілігін, арман-мақсатын таныған қаншама ұрпақ ержетті, ол – біздің мақтанышымыз. Алыстағы ағайынның сағынышынан кейін «Шалқар» атты халықаралық газеттің жарық көргені белгілі. Демек радионы қағазсыз газет десек, «Шалқар» аты басылымға айналған бағдарлама. Бұл да – осы кезінде, бұдан тура бір ғасыр бұрын Қазақ радиосын ашуға атсалысқан, негізін қалаған Ақаңдардың еселі еңбегінің, жемісті қызметінің нәтижесі.
Болатбек ТӨЛЕПБЕРГЕН,
«Шалқар» радиосының директоры
