Ұлт зиялыларының ұлағаты

XX ғасырдың 20-30 жылдарындағы білім беру тәжірибесін жаһандану кезеңімен салыстыра қарастырып, заманауи білім беру жүйесін жетілдіруде ағарту саласының сол жылдардағы жетістіктерін пайдаланудың ұтымды тұстарына Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының ғалымдары зерттеу жүргізіп, «ХХ ғ. 20-30 жылдардағы дәстүрлі қазақ қо­ға­мын жаң­ғыр­ту саясатындағы зайырлы білім мен ағарту жүйесі» гранттық жобасына ар­қау етті.

Зерттеу жұмыстарының қорытын­ды­сына орай өткен дөңгелек үстелде Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты директорының кеңесшісі, саяси ғылымдарының докторы, профессор С.Борбасов тарихшы-мамандар еңбегінің нәтижесіне тоқталды.

«Қазақстандағы Ағарту халық ко­мис­­сариатының қызметі архив де­­рек­те­рінде» баяндамасында бас ғылыми қызметкер, тарих ғылым­да­рының докторы, профессор Оразгүл Мұха­това ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында білім беруге атсалысқан ұлт зиялыларының еңбегі жайында айтып өтті. Профессор келтірген мә­лі­меттерге сүйенсек, ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы 1921 жылдың 18 қаңтарында Орынбор қаласында өткен Бүкілқазақстандық оқу-ағарту мәсе­лелеріне арналған конференцияда мектептердің санына емес, сапасына назар аударып, қысқа мерзімде курстар ашу қажеттілігіне мән берген. Мұғалімдердің біліктілігін көтеру мақсатында Алматы, Семей, Ақмола, Орынбор, Орал, Ақтөбе, Торғайда бір жылдық семинариялардың ашылуына ықпал етті. Мұндай курсты бітіргендер ауылдық мектептерге жіберілсе, Семей қаласында ұйымдастырылған қысқа мерзімді курста 67 орыс және 90 қазақ мұғалімі дайындықтан өткен. 1920 жылдың маусым айынан бастап 4 айлық курс ашылып, онда 100 шақты мұғалім білім алған. Профессор осы орайда мұғалімдерді даярлау курсы бойынша бірқатар олқылықтың орын алғанын жеткізді. Себебі жоспарланған курстар ашылмай қалған. Оңтүстік Қазақстан облысындағы халыққа білім беру бөлімі 1937 жылдың 1 ақпанынан бастап 105 адамға 7 айлық мерзімдегі курс ашуға тиіс болған. Алайда тиісті шаралар жеткілікті жүргізілмегендіктен, жиырма күнге шегерілген. Шақырылғандар толығымен келмей, 77-сі ғана тіркелген. Мұндай жайт оңтүстік қана емес, еліміздің барлық ауданында орын алып, оған қажетті қаражаттың бөлінбеуі, болашақ мұғалімдердің әл-ауқатының төмендігі, тұрмыс жағдайлары себеп болған.

Еліміздегі Орталық мемлекеттік архив, Президент архиві, Ресей, Өз­бекс­тан архивтері материалдарына сүйенген жоба жетекшісі, тарих ғы­лым­дарының кандидаты Айнагүл Қаип­­баева «Қазақстандағы Ағарту ха­лық комиссариатының қызметі архив деректерінде» тақырыбында баян­дама жасады. Осы орайда ғалым «Тарихи дерек көздерін сараптай келіп, республикалық Ағарту халық комис­са­риатының кеңестік билік кезеңі­нің алғашқы ширегіндегі қазақ қо­­ғамын жаңа үкіметтік жүйеде қайта жаңғырту жолында зайырлы білім беру, сауат ашу науқанын қарқынды іске асыру, Қазақстандағы ғылымның әлеуетін қалыптастыру, өзге де мәдени сала бо­йынша Ахмет Байтұрсынұлы, Смағұл Сәдуақасов, Ораз Жандосов, Темірбек Жүргенов сынды ұлт қайраткерлері жоғары кәсібилікпен басқарған ағарту комиссариаты заманына сай ағарту жұмыстарын атқарғанын дәйектейді. Әйтсе де, архив қорлары құжаттарының ауқымды бөлігі ғылыми айналымға қосылғанымен, жекелеген құжаттар әлі де болса терең зерделеуді қажет етеді» деп атап өтті. Сонымен қатар ағар­ту саласын ұйымдастырған халық комис­сариатының атауы орыс тілінде «Народный комиссариат Просвещение» деп аталса, кеңестік кезеңге қатысты қазақ тілді еңбектерде «Халық ағарту комиссариаты» деген қате аудармамен жазылған. Сондықтан, бұл олқылық ескеріліп, зерттеулерде Ағарту халық комиссариаты деп қазақ тілінде дұрыс аталғаны абзал» деген ұсынысын біл­дірді.

Қазақстанның 1920-1930 жылдары жоғары оқу орындарының сандық және сапалық жағынан өсуін архив қор­ларындағы деректер негізінде жа­ғымды тұстарын институттың жетек­ші ғылыми қызметкері, PhD Арман Мұратұлы «Қазақстандағы жоғары білім беру жүйесінің қалыптасуы» та­қы­ры­бындағы баяндамасында кеңі­нен сипаттап өтті.

«Дегенмен, тарихи кезеңде жоғары білім беру жүйесі, оның барлық тыныс-тір­ші­лігі мемлекеттік-партиялық ор­ган­дардың тікелей бақылауында болды. Қазақстанда жоғары білім жү­йе­сін қалыптастырып, дамытудағы сөзсіз болған табыстармен бірге теріс тен­ден­циялар да бой көрсетті. Бұл негізінен елімізде даярланған мамандар респуб­ликада жұмыс істеп жатқан өндіріс пен ауыл шаруашылығы, педагогика, медицина т.б. әлеуметтік салаларды қамтамасыз ету бағытында жүзеге асқан. Ал бұл кезде жаңа техно­ло­гияларға негізделген салаларға, эко­но­­миканың өңдеуші бағытына ма­мандар даярлауға дұрыс көңіл бөлінбеген. Мұның өзі жоғары білікті мамандар даярлауда социализмнің кеңестік моделінің ұлттық респуб­ли­калар жағдайында әділетсіз сая­сат ұстанғанын көрсетеді», деді А.Мұратұлы.

«Ұлт қайраткерлерінің оқулықтар дайындаудағы рөлі» тақырыбы аясында жаңа жүйеге сай оқулықтар жазу ісіне тоқталған Т.Жүргенов атындағы өнер академиясының аға оқытушысы, PhD Ардақ Амангелдіұлы қазақ зиялыларының оқулық жазып, ғылыми қауымдастыққа танымал оқулықтарды қазақ тіліне аударып, ана тілін ғылым тіліне айнал­ды­рудағы зор еңбектерін саралады. Өкінішке қарай, ұлт қайраткерлері еңбектерінің мазмұны 1917 жылдан кейінгі саяси жағдайға байланысты өзгеріске ұшыраған. Осы орайда, Ресей федерациясының мемлекеттік архиві қорында сақталған тарихи дерек негізінде 1922 жылы баспа меңгерушісі Н.Төреқұловтың РСФСР Ағарту халық комиссариаты жанындағы ұлттық азшылық кеңесіндегі Розенге жолдаған хатындағы Ахмет Байтұрсынұлының «Оқу құралы» еңбегіне қатысты пікіріне тоқталды. Хатта А.Байтұрсынұлы оқу­лы­ғының мазмұны жаңа саяси жүйенің талаптарына сай түзетілгені көрсетіліп, ең бастысы, жаңа шыққан оқулықтан діни терминдер мен ұғымдар алынып, кеңестік мектеп үшін тиімді болатынына ерекше назар аударылғаны туралы жазылған. Зерттеуші жаңа оқулыққа қойылатын талаптарда балалардың түсінігі қабылдайтындай етіп, кеңестік қоғамға тән белгілердің енгізілу керек­тігін айтты. Келтірілген мысалдардан байқалатыны, ұлт зиялылары жаз­ған еңбектер большевиктердің саяси ұстанымдарына сай келмегені анық.

Аталған мәселеге орай А.Қаипбаева «Архив қорлары мен республика кітапхана­ларының қолжазбалар мен си­рек кітаптар қорында сақтал­ған ұлт қайраткерлерінің ұлттық құн­ды­лықтарға негізделген оқулықта­рының араб қарпінде жазылуына байланысты, бүгінде көптеген оқулық авторлары бұл еңбектерді еркін оқуға қиналатындықтан, тарихи тәжірибені пайдалану мүмкіндігі шектеулі» деген ұсыныс-пікірін білдірді. Сондықтан, ұлт зиялыларының тағылымы мол құнды еңбектерін түпнұсқадан қазіргі қолданыстағы кирилл немесе транслитерация үлгісінде латын қарпінде қайта жариялап, қалың қауымға қолжетімді ету керек.

Сонымен бірге тарих ғылым­да­рының докторы А.Қапаева, тарих ғы­лым­дарының кандидаты Ә.Шашаев, тағы басқа ғалымдар ұжымдық моно­гра­фия және архив құжаттарының жи­нағын даярлау барысындағы нәти­желі жұмыстарға тоқталып, еліміз­дегі зайырлы білім мен ағарту жүйесі та­рихын зерттеуді жалғастыру туралы ұсыныстарын білдірді.

АЛМАТЫ