Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
* * *
Темір жол вокзалы мен әуежайға барсам, жүрегім ауырады. Есіктен кіргеннен еден жуып, терезе сүртіп, бүкеңдеп жүрген қазақ қыздарын көрем. Оу, Алматыда өзге ұлттардың өкілдері өріп жүр ғой. Базар да, бұрыш-бұрыштағы сауда нүктесі де солардың қолында. Неге солар тұрған жерінің кірін жуып, шаңын сүртпейді?
Қабанбай мен Зенков көшелерінің қиылысында «Хачапури» деген әзербайжан наубайханасы бар. Онда да қамыр илеп, нан жайып тұрған шаштары жалбыраған қазақ қыздары. Көкірегі жүндес кавказдық қожайын сырттарынан сүйсіне қарап, нұсқау беріп, ыржиып отырған «бай баласы». Қыздардың біразы жоғары білімді, дипломдары бар. Өз жерінде өздері жалдамалы күшке айналып жүрістері анау.
Қаракөздерім күң боп жүре бере ме?
Олар бәріне дайын.
Ана болып, шұбыртып бала туып, қазақтың санын көбейтуге дайын болса екен.
* * *
Азық-түлік дүкенінің алдына барсаң шыттай боп киініп ап, алақан жайып, күлмеңдеп қарап тұрған көк көзді, сары шашты орыс әйелін көресің.
Қасында үлде мен бүлдеге оранып, аспанға түрлі-түсті шар ұшырған екі-үш сәбиі. Оу, садақа сұраған мүскіндер алба-жұлба киініп, Алладан несібе дәметіп, дірілдеп тұрмаушы ма еді? Мынаның үстіндегі киімі менің бәйбішемде жоқ, қолынан жетелеген немерем: «Маған да ұшатын шар әпер» деп қыңқылдай бастады. «Ондай шар жоқ, қымбат әрі зиян» деп немеремді жұбаттым. «Зиян болса анау бала неге аспанға атып тұр?!» деп келте жауап қайырды. Дүкеннен шығып, қара бақырын мәдениетті мүсәпірдің қалбырына тастап кетіп жатқандар да қазақтар. Сары шаштылар «алсаң мұсылманнан ал» дегендей, өз ұлтының өкіліне күлімсірей қарап, бастарын изеп өтіп жатыр.
Бұл жердегі қайыршылар әркез ауысып тұрады. Кеше басқаларды көргем. Өздерінің кезегі бар.
Бәрі де қазақтың қолы ашық екенін біледі, тіпті міндетсіне қарайтынын қайтерсің.
Садақа беру де мұсылманнан христианға ауысқан сияқты.
Олар пітір мерзімін де қалт жібермей сол кездері қазақтың іші-бауырына кіріп, бір үйдің баласындай мейірімін төге қалады. Қауашаққа түскен теңгенің сыңғыры «Спасибо!»-мен аяқталғанына әйтпесе құлықсыз бас изегеніне мәз боп біз кетіп бара жатамыз.
* * *
Бір жоғары оқу орнында ұзақ жыл ректор болған академик базына айтты.
– Сексеннің ортасына келдім. Енді қанша өмір қалды дейсің. Өмірбаяндық кітап жазсам деймін. Мен айтып отырайын, сен түртіп отырсайшы.
– Базынаңызды Мұхтар Әуезовке айтыңыз.
Ол күлімсірей қарады, бірақ тіл қатпады.
– Әйтпесе Ғабит Мүсіреповке жазғызыңыз. Социалистік Еңбек Ері.
– Оу, олар о дүниелік емес пе?
– Әбдіжәміл Нұрпейісовке жазғызыңыз (оның өмірден өтпеген кезі). КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, Қазақстанның Еңбек Ері.
Академик бір сәт үнсіз қалды да, қолын иығыма салды.
– Бақшаңа түсіп кеткеніме, кешір. Бізде қазір ми қалды дейсің бе, талғам қалды дейсің бе? Жазатын біреу-міреуді тауып бере алмайсың ба? Жазушы деген атың бар ғой.
– Тауып бере алмаймын.
Ол бұрылып кетті.
Мен соқпақ жолмен тура тарттым.
* * *
Нан қымбаттады. 2021 жылдың ақырында шаруа наны 99 теңге еді, қаңтар қырғынынан кейін 225-ке бір-ақ көтерілді. Қазір 212 теңге боп таразы басы кілтілдеп тұр.
Ал көшеде торсеткінің көркін келтіріп, дөп-дөңгелек боп буылған үлбіреген әжетхана қағазын көтеріп келе жатқандар көп-ақ. Қара нан қымбаттаған сайын шеттен келетін қат қағазды арзан кезінде алып қалайық деген әрекет қой.
* * *
Кіші Алматы өзені бойындағы жаяу соқпақта қыдырыстаған сайын жалпақ орындықта ауа толтырылған кереуетін жайып тастап, «өз үйім – өлең төсегім» деп сақал-шашы өскен славян тектес біреу жатады. Қасында қонжиып мол пішілген ала дорбасы тұрады. Оның ішінде не барын кім білсін? Кешегі індетте полисай біткен бұрыш-бұрышты қарауылдап, қадам бастырмай жатқанда әлгіге ешкімнің тісі батпады, кіші Алматы өзені дәл бір құдасының үйіндей көсіліп жатты. Осы «бомж» сұлба әркез орын ауыстырып тұрады. Кейде аялдамадан көріп қалам. Арқасында қанар қабы, қолында ала дорбасы. Кеше азық-түлік дүкенінен көрдім. Жуынып-қырынған зиялы бейне айналасына Штирлицтей аса сақ, аса маңғаз қарайды. Осындай сұлбаны біз байқағанда құқық қорғау орындары қалай байқамайды екен?
* * *
Балалық шақ туралы жазу әрі оңай, әрі қиын. Біреу әкесі өліп жастай жетім қалса, біреу анасынан айырылып, тірі жетім болғанын мөлдіретіп баяндап береді. Бірақ өзі өмір сүрген қоғам туралы жақ ашпайды, моральдық кодекс деген арықтан аттай алмай тұрып қалады. Қоғамның жақсылығы да, жамандығы да жетіп-артылады. Тасқа басылған сөзден оқырман пікір күтеді. Әйтсе де, балалық шақ туралы жазбас бұрын Л.Толстойдың «Детство»-сы мен Рю Муракамидің «Дети из камеры хранения»-сын, сосын балалар үйінің бояуы қанық суреті – В.Астафьевтің «Кража»-сын оқып шығу ләзім. «Детство» деген әннің әуені мен сөзін өзі жазған, көкірегі «Ақ гүлдердей» әппақ Юрий Шатуновтың жүрек лүпіліндей әнін бір тыңдап алу да артық емес. 48 жасында кенет өмірден өткен шығармашыл тұлға өмір бойы жетімдіктің ащы дәмін жырлаумен өтті.
Әйтпесе «дейді екен» естеліктер естен тандырды.
Әлі сол «Қобыланды келед сайменен...»
Оу, «қашанғы келед сайменен» дейтін біреу табылатын шығар?
* * *
Жағымпаздарға дүре соғылудай-ақ соғылып жатыр. Әлеуметтік желіні қарап қалсаң – жағымпаз, «Жас Алашты» парақтасаң – жағымпаз. Бірақ соларың жұрттың сөзін шыбын шаққан құрлы көрмейді, сойылын соғып, көрігін басып отыр.
Жағымпаздық – өнер. Жүрегінің түгі барлар ғана жағымпаздық жолға түседі. Екінің бірі жағымпаз бола алмайды. Онда жұрттың бәрі ақ кеменің желкенін ұстап, қайықтың ескегін есіп кетер еді. Алған білімің де, айналаңдағы адамдар да жағымпаздық деген есіктен кірерде босағада қалып қояды екен.
«Адамдық түбі – адалдық, адалдық түбі – жамандық» деген-ді Ақселеу Сейдімбек. Ақселеу де адалдықтың құрбаны. Адамдар ақ сөзін айтып тұрып атылып жатыр. Олар айтпаса тұра алмайды. Олар шетке шығып, қайырлап қалған кемелер секілді. Олардың SOS-ы жүрегінде. Күндіз-түні көгілдір экраннан көз алмай, «ұялмай әнші боп» жүргендердің әулекі әуенінен бастары айналған қайран қазақ соларды «жаманның» қатарына қосады. Олар үшін мәнерлеп сөйлеп, мадақ айтқандар осы дүние дүлдүлі боп көрінеді. Гитлердің «Менің күресім» кітабындағы жаулап алған халықты мәңгі құлдықта қалдыру үшін әулекі әуеннің құшағында ұстау керек деген сөздің көрінісі осы.
Жағымпаздық – «жасампаз күш» Идеологиясы жоқ қоғамда жағымпаздықты жою мүмкін емес.
* * *
Ауыл шаруашылығымен айналысатын өлкеге агрономның бірінші басшы болуы – өмір заңы, қалыптасқан кадрлық ереже. Мәселен, Қызылордаға ауылдың ошағына алақанын жылытпай, кетпеннің суретін ғана көрген «қыз-әкім» келгенде бір кәнігі диқан: «Апырмай, Әуелбековтің орнына кеп отырды ма?!» деп қатты опынған екен.
Топырақтың иісін иіскеген маман егінді жерге, мыс балқытып, шойын қорытқан металлург зауытты жерге ие болушы еді. Сәбит Мұқанов «Сырдарияны» жазарда Шиеліге келіп, әр ауызға құлағын түре жүріп, «күріштің арқасында күрмек су ішеді» деген мәтелді естігенде солтүстіктен шыққан қаламгер қатты таңғалып, тұрып қалыпты. «Апырмай, мен естімеген сөз ғой мынау, мен өзі күрішші туралы роман жаза алар ма екенмін?» деп абдырап, айналасына қарай беріпті. Қазір күріш пен бидайдың айырмасын білмейтіндер диқан қауымға ақыл айтып, алдын кесіп жүр.
«Түйе тұқымын асылдандыру» деген кітапша жазып, ақырында, 1939 жылы «халық жауы» атанған Қалжан Қоңыратбаевқа тергеуші: «Сіз феодализмді аңсап кітап жазыпсыз, түйенің мойны неге қисық?» деп сұрақ қойыпты. Тұтқын: «Түйеде түзу жер бар ма?» деп жауап беріпті. (Бұл сұрақ-жауап НКВД хаттамасында тіркелген). Қайта құру заманында құмды аймақтан тың өлкесіне облыстық атқару комитетін басқаруға жіберген жігітпен алдын-ала тілдескен облыс басшысы Бородин: «Маған түйекеш емес, тыңгер керек» деп Елбасының кадрын қайтарып жіберіпті.
Бәрі қайта құрудан басталды.
«Ұялмағандар әнші болуды» да осы кезден бастады.
«Жалдамалы жазушылар» да осы кезеңде пайда болды.
Егінді біліп екпесе, арам шөп қаптайды.
Кетпенді білген шабады.
Білгенге дауа жоқ.
Білмеске сөз өтпейді.
* * *
Қазір бәрі – қоғамдық. Ғылым академиясы да, Жазушылар одағы да, т.б. қоғамдық ұйым болып есептеледі. Демек бұлар өз күнін өзі көріп, мемлекет маңдайдан сипамайтын мекемелер. Қоғамтану пәні қоғамдық ұйымды «белгілі бір мақсатта топтасқан, ынтымақтас, ниеттес адамдардың ерікті бірлестігі, қауым, әлеуметтік топ, творчестволық одақ» деп түсіндіріп еді. Жетпіс жыл жалаулатып жүріп, бұған да жеттік. Ал енді қазір қаптаған қоғамдық ұйым. Журналистер академиясы да құрылыпты. Жөн. Қалам ұстағандардың көңілін аулайын деген шығар. Шын мәнінде, журналистика мамандық емес. Журналистика – әркімнің жүрек қалауымен шабар адал кетпені. Қазір бұл сала да әуесқойлардың кәсібіне айналып кетті. Академик-журналисті көргенде ғылымдағы корреспондент-мүшелерді аяп кетесің.
Қазір әр облыста журналистика факультеті бар. Бір кезде «Егеменнің» «етжеңдісіне» шыққан «Журфак көбейгенмен, хабар жаза алатындар азайды» деген мақала да еске түседі. Қасиеттен айырылсаң, бәрінен айырыласың.
1980 жылы Алматы облыстық «Жетісу» газетінде тілші боп жүріп, Манап Көкеновпен айтысқа түскен Надежда Лушкинованы тауып ап, «Надежда, сен үмітсің» деген очерк жаздым. Редакция жыл соңында материалды Журналистер Одағының сыйлығына ұсыныпты. Бәйге берерде қазылар тобының бір мүшесі: «Мына жігіт мүше емес екен ғой» деп пікір айтыпты. Сонда төраға Балғабек Қыдырбекұлы: «Сенің мүшеңнің қай жері артық?» деп сұрапты, дейді. Айтпағым, қоғамдық ұйымдар көбейді. Олар шығармашылық иелеріне не береді? Кейбіреулер төсбелгі таққанына мәз. «Қазақ тілінің сөздігінде» айтылғандай, «ниеттес адамдардың ерікті бірлестігі» боп жүргендерін мәртебе көретін сияқты. Төсбелгі таққандар көбейіп барады. Төсін ұрғандар ше?
«Шөп те өлең, шөңге де өлең» деп шырқаған «еріктілердің» еркін заманы туды.
Ағысқа қарсы жүзуге болмайды, иірім тартып кетеді.
Қара суда жүзуді қаршадайынан үйренгендер иірімнен қорқа қойса...
* * *
Көгілдір экранға көп үңілмеймін. Көздің де шамасы келе бермейді. Көңілсіз күйге түсіп, күйреуік сезімге бой алдырғанда «Дос-Мұқасанның» ескі құрамының орындауындағы Ғазиза Жұбанованың «Жыр жазамын жүрегімнен» мелодиясын тыңдаймын. Көңілімде самал есіп, әжептәуір көтеріліп қалам.
Ал осы бір рухани жаңғыру деген жалаң насихат әбден рухымызды түсіріп бітті. Біз бұрынғы байлығымыздан айырылып қалдық. Бос сөз, нәтижесі жоқ тірлік, патронсыз алға ұмтылған жалаң «ура!» Елге барсаң, сенің кітабыңды не газет-журналға шыққан әңгімеңді оқыдым деген адамды емге таппайсың. Бәрінің айтары – «кітап жоқ, бізге газет-журнал келмейді» деген бір-ақ ауыз сөз. Олар анда-санда телехабардан жалт еткен бейнеңді «бетіңе басады», «телебезерден неге көрінбей кеттің?» деп сұрақтың астына алады. Енді телехабарлардан да бас тартатын болдық. Осындай ертоқым артқа кеткен кезеңде «Ютубты» ашып, «Ворошиловский стрелок» деген фильмді көрем. Михаил Ульянов көкеме ризамын. Нағыз сорпасы қайнаған шал, соғыс көрген қайтпас қайсар сіңір көкірек. Біздің әкелеріміз де осындай еді. Осы фильмде бәрі бар. Бірінің артын бірі жапқан құқық қорғау орындарындағы жалпақшешейлік пен жауыздық, шендінің бөлтірігін қорғап, әлсізді қасқырға талату, «жағасына» сенген жасөспірімнің өмірге түкіріп қарауы мінсіз ашылған. Режиссер Станислав Говорухин «Ворошиловский стрелок» арқылы заманның нысанасын дәл көздеп, тоғыздыққа дәл тигізген. Көркем шығарманың құдіреті де осы емес пе?
Айтпағым, сахнаға шығып сіңбіріп, маңқасын денесіне жаққан «әншіге» ду қол шапалақтаған көрермен осы фильмді көрсе ғой. Шет елдің небір киносы қазақша сайрап тұр, ауыл көрермені үшін осы «Ворошилов атқышын» неге аудармасқа?
* * *
Бала күнімізде әпкелеріміз бен қыз-келіншектер бас қосқан жерде Сәбит Мұқановтың «Ботагөзіндегі» Асқар мен Ботагөздің махаббатын сөз етіп, «аузын ашып, көзін жұмушы» еді. Өткен ғасырдың 70-80 жылдар аралығында Әзілхан Нұршайықовтың «Махаббат қызық, мол жылдары» бүкіл студент қауым мен жастардың аузынан түспейтін айтулы шығармаға айналды. Кездесулерде де, қызойнақта да, әйтеуір бас қосылған жерде Ербол мен Меңтайдың махаббаты жайлы тамсана айтып, неке қияр тойларда осы екі кейіпкердің сүйіспеншілігін үлгі ғып тілек дегенің қарша борап жататын. Жарасқан «Журналистер ортасында жазушы, жазушылар ортасында журналист» десе де, Әзекеңнің аты осы кітабымен шықты. Ал қазір көңілді отырыста да, пойыз бен ұшақта да екі адам шүйіркелесе қалса, Дариға мен Болат кейіпкер боп әңгіме арқауына айналады. Өміріміздегі тірі кейіпкерлер осылар болып тұр. Адам бір тақырыпты айналсоқтай беруден де жалығады екен. 70-80 жылдары әдебиетте жұмысшы тақырыбы тың тақырып боп екінің бірі қалам тарта алмай қашқақтайтын. Ал бүгінгі тақырып жұрттың бәріне етене, ауызбен де, қаламмен де айызын қандырып жатады. Әрине, адамзат басқа түскен күйзелісін жария қылмай тұра алмайды. Мұны күйзелісті бір адамдай бастан өткерген Федор Достоевскийдің бір ауыз сөзімен түйіндесек: «человек и вообще так создан, что любит свое прожитое страдание». Біз де қазір өткен тағдырымызды қазақы ауызбен қазанға бидай ғып қуырып жатырмыз. Әділетті Қазақстанның жаңа тақырыбы болмай ма? Сүйікті кейіпкеріміз Ботагөз бен Асқар, Ербол мен Меңтай шығарма финалында оқырманды «уһ!» дегізіп, мұрат-мақсатына жетуші еді. Бүгінгі күн кейіпкерлерінен де осыны күтіп жүрміз.
Қуандық ТҮМЕНБАЙ,
жазушы
