Өйткені қылмыстық істер жүйесіз сақталған, қағаздар сарғайып кеткендіктен оқуға қиын жерлері көп, тергеу мен үкім парақтары бір папкіден табыла бермейді, көп істің басы бар да, аяғы жоқ. Соның кесірінен бір адамның өмір дерегін түгендеуге көп уақыт кетеді. Сотталған жанның кейінгі тағдырын зерттеу үшін еліміздің басқа облыстарына сұрау жіберіп, құжаттарды сәйкестендіру керек. Комиссия мүшелері – Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті тарих факультетінің оқытушылық құрамы қуғын-сүргін құрбандарын зерттеу жұмыстарына қатысты біраз мәселені көтерді.
Қуғын-сүргін құрбаны – 7 мың адам
Тарих ғылымдарының докторы, профессор Дәулет Әбеновтің хабарлауынша, Ақтөбе облысынан қуғын-сүргінге 7 мың адам ұшырап, ату жазасына кесілді немесе ұзақ мерзімге сотталды. Бұл тізімге сайлау құқығынан айырылғандар мен партиялық тазалауға іліккендер енбей қалған. Сайлау құқығынан айыру кеңестер жазасының ең жеңіл түрі болса да, адам тағдырына балта шабудың ұтымды тәсілі еді. Кеңес өкіметі үш рет партиялық тазалау жүргізді. Соның ішінде «партияға байқаусызда өтіп кеткен» бұрынғы бай-болыстар мен ишан-молдалардың балаларын коммунистік партия қатарынан шығару науқаны талай жігерлі жастың болашағын талқандады.
«Қуғын-сүргін кезеңін 1920-1930, 1930-1940, 1940-1950 жылдардың аралығына бөліп тастасақ, ең әуелі ерте оқығандар мен зиялылар ұсталып, одан кейін кезек ауқаттыларға келгенін білеміз. Қазақтың байы ағайын-туысын асырайтын, бір ауылдың бар шаруасын үйлестіріп отырған менеджерлер еді. Олар заман ағысынан сескеніп: «Астық-малыңды өкіметке өткізсең, аш қаласың» деп жұртты үгіттеді. Бергісі келмегендіктен малын сойып тастады, бидай-тарысын егуге де ықыласы болмай, елден кетуді ойлады. Кейінгі сұрапыл аштықтың алғышарты осы кезеңде қаланды. Дүние-мүлкін жинап, шекара асуға қамдана бастағанда, «көкем кетсе, қайтып күн көреміз?» деп, соңынан бүкіл ағайыны ілесті», дейді Дәулет Әбенов.
Кәмпескелеу науқаны қазақтың байларын үш топқа бөлді. Бірінші санатқа іліккендер – ату жазасына кесілгендер, не ұзақ жылға бас бостандығынан айырылғандар болса, екінші топтағылар – мал-мүлкі тәркіленіп, отбасымен басқа округке жер аударылғандар. Үшінші санатқа іліккендердің мал-мүлкі тәркіленіп, бірақ тұрғылықты жерінде қалды. Шаруақор адамдарынан айырылған соң ауыл қатты күйзелді. Мәселен, 1928-1930 жылдары кеңес өкіметінің саясатына қарсы болғаны үшін бір ғана Қобда ауданынан 766 адамның мал-мүлкі тәркіленіп, басқа жаққа көшірілді. Көбі Ақбұлақ ауданына жер аударылған. Ақбұлақ сол жылдары Ақтөбе округіне қараса, 1939 жылы Орынбор облысына берілді. Қобда ауданынан Алаш партиясының мүшелері, оқығандар көп шыққан.
Тарихшы Айнагүл Еспенбетова зерттеген қылмыстық істерде 1925-1928 жылдары жазаға тартылғандардың дені РКФСР Қылмыстық кодексінің 61-бабы 3-тармағымен айыпталған. Бұл бап бойынша ауқаттылардың мал-мүлкі тәркіленіп, өздері екі жылдан бес жылға сотталған. Жаза мерзімін өтегеннен кейін үкімде көрсетілген басқа округте бес жыл тұруға міндеттелген. Сөйтіп, жазасын өтесе де туған жеріне орала алмаған.
Тарих және дінтану кафедрасының аға оқытушысы Жайдарман Ғанибаева облыстық мұрағат пен ПД арнайы мұрағатындағы 1918-1930 жылдардағы төте жазумен жазылған істерді оқитын мамандардың тапшылығын алға тартады. Тағы бір кедергі – құжаттарда әкімшілік бөліністер ашып жазылмаған. Мәселен, кей құжаттарда ауыл атауы бар да, аудан көрсетілмеген. Кеңес өкіметінде шаруашылықтар қайта ұйымдастырылғанда ауыл атаулары өзгертіліп, нөмірленген ауылдар пайда болды. Мәселен, істе №7 ауыл деп жазылғанымен, аудан көрсетілмеді. Тап сондай №7 ауыл бір округтің бірнеше ауданында кездесетін. Осылайша, тарихшылар НКВД тергеушілерінің жазбаларын тани алмай отыр.
Ұмытылған тұлғалар
Дәулет Әбенов адал қызмет атқарғанымен, ел-жұртының лайықты бағасын ала алмаған тұлғаларды атады. 1950-жылдары кеңес өкіметінің қудалау саясаты ғалымдарға ауғанда, зардап шеккендердің бірі тарихшы Бек Сүлейменов еді. Бүгінде Бек Сүлейменов туралы көп айтылмайды, туған жері Ақтөбеде оның атында ештеңе жоқ. Ал Төлеу Бәсенов Алматыдағы опера және балет театрын, Мәскеудегі халық шаруашылығы жетістіктері көрмесі ғимаратын тұрғызған. Ол қазақтың тұңғыш сәулет профессоры Малбағар Меңдіқұловтан кейінгі талантты сәулетші еді. Өкінішке қарай республикалық ономастикалық комиссия мүшелері қазақтың осы бір аяулы тұлғаларына Ақтөбеде көше беру жөніндегі ұсыныстарды қабылдамай келеді. Ақтөбеде ауыл жастары үшін ашылған компартия мектебінің тұңғыш директоры, Ақтөбе педагогикалық институтын басқарып, 1943 жылы Алматыдағы Қыздар педагогикалық институтына ректорлыққа тағайындалған, 1956 жылы Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті хатшысы болып бекітілген Құрманғали Оспанов та еліне қалтқысыз қызмет еткен тұлға. Алаш партиясы бағдарламасын жасаған жеті адамның бірі – Ғабдулхамит Жүндібаев, Темір қаласындағы Уақытша Үкімет комиссары – Ғұмар Есенғұлов, ІІ Мемлекеттік Думасының депутаты Алпысбай Қалменов ұлт көсемі – Әлихан Бөкейханның айнымас серіктері еді. Кеңес өкіметі Дума тарағаннан кейін елге оралып, 13 жыл бойы Темір уезін басқарған болыс Алпысбай Қалменов отбасының тоз-тозын шығарды. Балалары мен інілерін атып, соттап жоқ қылды.
Легионерлер ісі
Неміс тұтқынына түсіп, кеңес әскері босатқаннан кейін елге оралып, қайта сотталғандарды университеттің саяси-әлеуметтік пәндер кафедрасының доценті Балжан Дәулетиярова бастаған топ зерттеп жүр. Олар Түркістан легионы құрамында болғаны үшін сотталған 525 адамның тізімін саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссияға жіберді. Тұтқында болғандар 1945, 1946, 1947 жылдары НКВД-ның фильтрациялық лагерьлерінде тексерістен өтіп, елге оралған соң 1948 жылдан бастап қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Оларды тергеп-соттаумен Чкалов қаласындағы (қазіргі Орынбор) Оңтүстік Орал әскери округінің әскери трибуналы айналысқан. Тергеу жұмыстары Ақтөбеде жүргізіледі. Сондай-ақ неміс тұтқынында болған Атырау, Орал, Қызылорда облысының жауынгерлері де Ақтөбеде тергелген. Түркістан легионында болғаны үшін оларға 25 жыл каторга жазасы кесіліп, кеңес одағындағы ауыр құрылыстарға жіберілген. Легионерлерді соттау ісі 1952 жылға дейін жалғасқан.
Балжан Дәулетиярованың айтуынша, барлық істің айыптау қорытындысында «қолдарында қару болса да қарсылық көрсетпей, өз еріктерімен жау жағына өтті» деп жазылған. Жауап алу кезінде легионерлер неміс тұтқынына қалай түскендерін жасырмайды. Бір легионер немістер жағына өткеннен кейін Югославия партизандарына қарсы соғысты деп айыпталса, енді бір жауынгер Брест қаласының қорғанысында бірнеше күн бойы оқ таусылғанша соғысып, қалай қолға түскендерін баяндайды. 150 жауынгер кешқұрым терең сайға жетіп тығылады. Үш адамға бір ғана винтовкадан. Олар терең жыра ішінде, адамның белінен келетін суда тікесінен тік тұрып түнді өткізген. Таң атқанда командирдің бұларды тастап, түнде қашып кеткенін естиді. Бұл кезде немістер сайдың бойын түгел қоршап алып, тұтқындап, әр жаққа жөнелтеді. Польшаға жіберілгендер төбесі ашық, көкөніс төгетін ашық қоймаларға қамалған. Жаздық гимнастеркамен тұтқынға түскендер күн суыта келе ауру мен аштықтан өле бастайды. Тірі қалғандары неміс офицерлерінің айтқанымен легион қатарына жазылады. «Елімізде әскери тұтқындар тақырыбы дұрыс зерттелмей келеді. Неміс тұтқынына түсіп, адам төзгісіз азапты бастан кешіп, елге оралған аталарымызды кеңес билігі қайта соттады. Оларға жазасын өтеп келсе де қызмет бермеді, партияға қабылдамады, қалада тұруға рұқсат еткен жоқ. Қандай қиындық көрсе де олар кез келген жұмыстан бас тартпады, үйленді, ұрпақ сүйді», дейді Б.Дәулетиярова.
1937-1938 жылдары Ақтөбе облысына күштеп көшірілген кәріс, болгар, поляк, неміс, украин, беларустар келіп, қоныстана бастады. Өз елдерінде саяси сенімсіз, кулак ретінде дүние-мүлкі тәркіленген жандардың бас қайғылары да жетіп артылатын. Өйткені депортацияға іліккендердің балалары ата-аналарынан күштеп айырылған. Бұл жайында кеңестік тарих ештеңе демейді. Ақтөбе облысына немістер бірнеше рет депортацияланды. Ең әуелі саяси сенімсіз, ауқатты тап өкілі ретінде айыпталғандар жер аударылса, соғыс жылдары Сталинград шайқасында қолға түскен әскери тұтқындар әкелінді. Тағы бір тобы – соғыс кезінде қолға түскендер. Бірақ бұл бейбақтар әскери тұтқындар емес, кездейсоқ жандар еді. 1944 жылдың басында Шығыс Еуропа шекарасына кірген кеңес армиясы көшеде кезіккен кез келген немісті ұстап, вагонға тиеп кеңес одағына жіберген. Оларды соғыстан кейін қалаларды қалпына келтіру жұмыстарына пайдаланды.
Ел тарихы өлкетанудан басталады
Тарих ғылымдарының докторы Гүлбану Ізбасарованың тобы шаруалар көтерілісіне қатысқандар ісімен айналысады. Қазақстандағы ірілі-ұсақты 372 шаруалар көтерілісінің 78-і Ақтөбе өңірінде өткенін ескерсек, көтеріліс қатысушыларының барлық дерегін түгендеуге көп уақыт кететіні анық. Тарихшы ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап, қазақ жеріне қоныс аударушылардың қазақ даласына тигізген әсері мен қазақ мәдениетінің кері ықпалы дәйекті зерттелмей жатқандығына назар аударды. Қостанай уезіне қоныстанған алғашқы орыс переселендерінің балалары қазақ балаларымен ойнай жүріп, орыс тілін ұмыта бастағанын, үйлеріндегі иконаның не екенін білмейтінін миссионерлер 1880-1890 жылдары жазған. «Бізге перелесендер ісімен айналысатын Ресей шенеуніктерінің қандай шешім қабылдағанын зерделеу өте маңызды», дейді Г.Ізбасарова.
Деректік негізі жоқ кітап шығарушылардың кесірінен мифтік тарих алға шығып, тұтас тарихи санаға теріс әсер етіп жатыр. Бұл ел-жұртына жанашыр тұлғаларымызды тани алмауымызға әкеп соқтырды. Гүлбану Ізбасарова жалған жаланың бір құрбаны – Шерғазы хан дейді. Тарихшылар Шерғазыны «сатқын, әлсіз хан» деп сипаттаған Эссеннің мінездемесінен аса алмай келе жатыр. Мұрағаттан табылған Шерғазының хаттары оны басқа қырынан көрсетеді. Сол уақытта екі оттың ортасында қалған Шерғазы бір жағынан қазақ батырларына, екінші жағынан Орынбор генерал-губернаторына жалтақтаған. Шерғазы Орынбор генерал-губернаторына жазған бір хатында Хиуаның қайта-қайта шабуылынан Арал бойындағы қазақ ауылдарының әбден титықтағанын жазады. Бір хатында Хиуаның қазақтан тартып алған жерін қайтарып алуға ықпал етуін сұраса, қазақ батыр-билеріне жазған екінші хатында кете, шекті рулары аштыққа ұрынғанын айтып, көмек сұрайды.
Тарих ғылымдарының докторы Ұзақбай Исмағұлов «Ауылымның тарихы, ауданымның тарихы» жобасын қолға алуды ұсынды. «Оған барлық
аудан ұстаздары мен оқушылары қатысуға тиіс», дейді тарихшы. «Әр отбасы өз әулетінің тарихын нақты деректермен баяндап берсе, жинақталған отбасы тарихынан ауыл, аудан, облыс тарихы түзіледі. Осы жұмыстарды жүйелеу тым ұзаққа созылуы да мүмкін. Бүгінде ел ішінде өткеннің әңгімесін жақсы білетін қарттар тым азайып барады, солардан дерек жинап үлгеру керек.Түпкілікті нәтиже – деректерге негізделген ауыл, аудан, өлке тарихы хронологиялық жүйемен жинақталады. Тағы бір ескеретін жайт – энциклопедиялар шығарғанда егін егіп, мал баққан, қала салған, өндірісте үздік шыққан кеңшар мен ұжымшарды көтерген нағыз еңбек адамдары енбей қалды», дейді Ұ.Исмағұлов.
Асылбек Мәден Ақтөбе облысында ХІХ ғасырдың екінші жартысында әскери бекіністер ретінде құрылған сегіз қаланың тарихына назар аударуға шақырды. Ойыл, Қарақамыс, Ырғыз бекініс қалашықтары әскери маңызынан айырылған соң да оған жергілікті қазақтардың қоныстануына рұқсат етілмеді. Ол үшін қазақ не казак, не мещан сословиесіне өтуге тиіс еді. Тарихшы 200 жылдық тарихы бар Ақтөбе қаласының алғашқы қоныстары, мектептер мен медресе, училище, өндіріс орындары, мектеп, қаржы, банк жүйесі туралы кешенді Энциклопедия әзірлеуге кірісу керек дейді. Жақында университет тарихшылары Санкт-Петербургтен бұрын еш жерде жарияланбаған ХІХ ғасырдағы Ақтөбе, Темір, Ырғыз қалаларының фотосуреттерін әкелген. Мұнда қала құрылысы қалай басталғаны, бұзылып кеткен ғимараттардың ескі суреттері бар. Дәулет Әбенов Ақтөбедегі ерекше қорғалуға тиіс тарихи ғимараттар мемлекет меншігіне қайтарылуға тиіс деген ұстанымда.
Ақтөбедегі ескі құрылыстардың бірі – қазіргі Халық шығармашылығы үйі орналасқан татар көпестерінің сауда үйі. Төңкеріске дейінгі ескі ғимараттардың ерекшелігі – есіктері үйдің бұрышынан шығарылған. Ақтөбеде орыс көпесі салдырған сегіз бөлмелі тұңғыш қонақ үй сақталған жоқ. Орыс көпесінің қонақ үйінің орнына №11 мектеп салынды. Кездейсоқ жағдайда талан-таражға түспей қалған екі ғимараттың бірі – 1883 жылы салынған, тері ауруларын емдейтін мекеме орналасқан тас үй. Қорғалуға тиіс ғимарат пластикпен орап тасталған. Ақтөбе уезінде тұңғыш орыс-қазақ училищесі ең әуелі 1881 жылы Бөрте болысында ашылып, екі жылдан соң училище Ақтөбеге көшірілер алдында осы ғимарат тұрғызылды. Тарихы терең екінші ғимарат – 1895 жылы салынған, екі кластық қыздар училищесі. Ол қазір «Шахерезада» мейрамханасы. Қаланың ескі бөлігінде көпестердің ескі үйлері әлі де сақталған. Ақтөбе қаласында 1869 жылдан бері атауы өзгермей сақталған жалғыз көше –Гарнизон көшесі. Қала салынғанда Орынбордан келген гарнизон жауынгерлері орналасқан көше.Адамдардың қоныс аударуы, аудандар бөлінісі де жүйеленіп көрсетілуі керек. Мәселен, 1950 жылдардың ортасында Ембі полигоны ашылар кезде, Үстірт жағында, Доңызтаудың бойын мекендеген жұрт Байғанин ауданына көшірілді. Доңызтау бойында ескі қоныстар, тастан салынған медресе-мешіт орындары адам қолы тиместен сол күйі қалды. 1904 жылы «Орынбор-Ташкент» темір жол құрылысы басталғанда, жол бойы елді мекендер бой көтеріп, алғашқы мешіт, шіркеулер ашылды. Ақкемер, Тамды, Қандыағаш қалалары темір жол салынғанда құрылды. Қалалар құрылуына тарихи, көлік қатынасының орнауы, кен орындарының ашылуы себеп болады. Комиссия мүшесі, тарихшы Нұрлыгүл Әліқұлова этнографиялық экспедиция жасақтап, әр ауылды аралап, ата-әжелері қуғын-сүргінге ұшыраған ақтөбеліктерден естеліктер жинастыру қажет дейді.
Комиссия мүшелері өлке тарихын қайта зерделеуге қатысты жан-жақты ойластырылған шешімдердің қажеттігіне назар аударды. Өйткені жылдам өзгерген уақыт өлке тарихын зерттеуде жаңаша ой-ізденістерді қажет етеді.
Ақтөбе облысы
