Коллажды жасаған Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Ол газет жанрларының бәріне дерлік қалам тартқан әмбебап журналист бола тұрса да, осылардың ішінде оның есімін елге кеңінен мәлім еткен, артында мол мұра қалдырған өнері – фельетонистігі. 49 жасында өмірден озған фельетонист С.Төлешов өмір құбылыстарына нағыз сыншы көзімен қарап, кемшіліктерді әзіл-әжуамен жеріне жеткізе сынап-мінеді.
Секең фельетондарын қызықты оқиғаларға құрып, кейіпкеріне кәсібіне сай кескін-түр беріп, мінез-құлқы мен әдет-дағдысының да орайын келтіріп отырған. Әр көрініс пен оқиғаға әжуа, мысқыл, шымшымалы, шаншымалы тіл безеп, кейіпкерінен оқырманды еріксіз жирендірген. Оқиғасы мен баяндалуы үйіріп әкететін деректі фельетондары көркем шығарма деңгейіне көтеріліп, сатиралық прозаның Бейімбет Майлиннен кейінгі шын шебері екенін дәлелдеп кеткен қаламгер деу, артық айтқандық емес деп бағалайды оның шығармашылығын зерттеушілер.
Сейділда Рахметұлы Төлешов 1906 жылы қазіргі Қызылорда облысы Шиелі ауданында дүниеге келген, ағайын-туыстары осы ауданның Шеген Қодаманов атындағы (бұрынғы «Төңкеріс») ауылында тұрады. 1955 жылы 15 сәуірде Алматыда қайтыс болған, қазіргі Райымбек даңғылындағы орталық зиратқа жерленген. Қаламгер Сейділда Төлешов негізінен баспасөз бетінде сықақшы-фельетоншы ретінде жақсы танылған.
Сейділда жетіжылдық мектептен кейін әуелі паровоз депосында жұмыс істейді. Осы кезде елгезек жас жаңа қоғам құру жаңалықтарын жергілікті газеттерге жаза бастайды. Халық шаруашылығының күретамырындай теміржол саласынан жазған хабарларымен, мәселе көтерген шағын мақалаларымен, сындарымен назарға ілігеді.
Сейділда бұдан әрі де білімін жетілдіруді көздеп, заң техникумына түседі. Оны бітірген соң біраз жыл заң орындарында тергеуші болып қызмет атқарады. Заңгерлік қызметте жүріп те баспасөзге белсене қатысып, көрініп қалған Сейділда партиялық жолдамамен Коммунистік журналистика институтына оқуға түседі және оны алғашқы бітірушілер легінде болады. Осылайша, оның өмірі жаңа арнаға бұрылады.
С.Төлешов 1938 жылы жаңадан құрылған Жамбыл облысының Свердлов (қазіргі Байзақ) аудандық газетінде бірер жыл редактор қызметін атқарады. Бұдан кейін «Социалды Қазақстан» газетіне ауысады, редакцияда партия тұрмысы, насихат, әдебиет және сын бөлімдеріне меңгеруші болады. Өзінің талабы мен таланты, тәжірибесі мен табандылығы арқасында газеттің өткірлігіне, партиялық журналистиканың қалыптасуына мол үлес қосады.
Осындай қабілет-қарымымен танылған С.Төлешовті жоғары партия орны «Коммунист» (қазіргі «Ақиқат») журналының бас редакторы етіп тағайындайды. Бүгінде «Ақиқат» деп аталатын тарихы бай журналдың тарихын зерттеушілер заман талабына қарай басылымның атауы бірнеше рет өзгергенімен, елдік мүдде бағыт-бағдары өзгермегенін баса айтады. Журнал халық мұратына қызмет етіп келеді. Басылымның танымал болуына ұлт зиялыларының талайы атсалысты. Журналдың бастауында болған, басшылық жасаған, еңбек сіңірген көрнекті қоғамшыл қайраткерлер Абдолла Асылбеков, Ерғали Алдоңғаров, Нәзипа Құлжанова, Нығмет Нұрмақов, Смағұл Сәдуақасовтардан кейін осында екі жыл жетекшілік еткен Сейділда Төлешовтің де есімі құрметпен аталады.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде майданға алынып, Отан үшін шайқастарға қатысады. Жеңіспен оралған соң С.Төлешов өмірінің соңына дейін қайтадан «Социалистік Қазақстан» газетінде қаламгерлік қызметін жалғастырады. Жазған мақалаларында мәселе көтеруінің өткірлігімен оқырмандар ықыласына бөленеді. Сонымен қатар әдебиет сыны саласына да қалам тартады. 1945 жылы «Қазақ әдебиеті тарихының» ауыз әдебиетіне арналған алғашқы томы шыққанда соған С.Төлешов сын мақала жазады. Бұл томда қазақ ауыз әдбиетінің негізі араб, парсы әдебиетінде жатыр, еліміз аралас, дініміз бір, тіліміз ұқсас, сондықтан көп мұра сол халықтардан ауысқан деген тұжырым берілген екен. Секең бұл теориялық пайым қате, көнеден келе жатқан тарихы бар қазақ халқы өз әдебиетін тудыруға қабілетті деген қарсы да батыл пікірін орынды айтқан еді.
Соғыстан кейінгі жылдардағы публицистика мәселелерін зерттеуші ғалым Бауыржан Жақып қаламгер Сейділда Төлешовті соғысқа дейінгі және одан кейінгі кезеңде қазақ фельетонының түр, құрылым жағынан жетілуіне айрықша үлес қосқандардың бірі ретінде атап көрсетеді. Қаламгер өзінің жиырма бес жыл шығармашылық жолында 200-ден астам фельетон жариялаған екен. Республиканың орталық басылымдарында оның ел ішіндегі тұрмыс-тіршіліктің оралымсыз мәселелеріне арналған өткір фельетондары өзінің есімімен қатар С.Шынаров, Т.Күреңше, С.Атуаров деген бүркеншік аттармен де жиі жарияланып тұрған.
«Социалистік Қазақстан» газетінде жарияланатын оның қызықты фельетондарын оқырмандар іздеп оқитын болған. Алматы облысының Жамбыл ауданы Таран атындағы ауылшаруашылық артелінің бір топ колхозшысы «Социалистік Қазақстан» газетінің редакциясына былай деп хат жазыпты: «С. Шынаров деген фамилиямен жазылатын фельетондарды үзбей, сүйіп оқып отырамыз. Осы Шынаров фельетондары бізге нағыз шындықты айтатын фельетон…». Бұл – оның фельетондарының тәрбиелік мән-маңызы зор, ықпалды болғанын, халыққа ұнағанын көрсетеді.
С.Төлешов фельетондарының тартымдылығы тақырыбынан басталады. Фельетонға елең еткізер тақырып қоюдың өзі шеберлік. «Тұрпайы мен сыпайы», «Алпыс апа, жетпіс жезде», «Кеудесі Кегенде, басы Шелекте», «Сырдың сырдаңдары», «Алакөлдегі алаяқтар» деген тақырыптардың өзі-ақ оқырманды оқуға тартып тұр емес пе. Біраз фельетонының бас тақырыптары мақал-мәтелдерден, нақыл сөздерден тұрады. «Бөрі азығы жолда», «Тоқсанымыз жиылып, тоқты жыққан батырмыз», «Қолынан келеді, қонышынан басады», «Аңқау елге – арамза молда», «Түймедейден түйедей», «Сырты – бүтін, іші – түтін», «Берсе қолынан, бермесе жолынан», «Жыртық ерінге – кетік тостаған» деген тақырыптар қалайша оқырманды фельетонды жібермей оқуға жетелемесін!
С.Төлешовтің кейбір фельетондарында сыналған келеңсіз жайттар тіпті бүгінгі өмірімізден де кездесіп жатса, таңданбайсыз. Мәселен, «Жазады-ақ емес пе!» деген фельетонында қазақ тілінде жазылатын көрнекі жазулардағы қателерді тізіп шыққанда еріксіз езу тартасыз. Автор былай баяндайды: «Көшелердің адрестері әр қалада әртүрлі болып жазылатыны несі?
Семейде: «көшесі Гоголь», «көшесі Потанин», «көшесі Абай», яғни керісінше. Алматыда: «Пушкин көш», «Абай көш», «М. Горький көш», «Гоголь көш». Қостанайда ше? Онда «Геология», «Толстова» деген көшелер бар», деп бастайды да фактілерді әрі қарай өрбіте түседі. Алматыда «Пушкин көшке» түсіп жоғары өрлей отырып, талай қазақша сорақы жазуларды көреді. «ЖӨКҚ Қазөндіріс құрылыс тресінің құрылысшылар клубы», «Жетісу» артель еркек, әйел сұртқы киімдерін тыкуқе алады», «Қызыл қарып-касер» артелі дүкені», «Горторг», «Нарком тамақ пром» деген жазулардан көз сүрінеді екен. Автор трамвайға мінеді, онда «Қазақ жұны», «Қазақ терісі», «Қазақ еті», «Бас өсімдік және тоңмай мен сарымай» деген мекемелер өкілдерімен кездесіп қалады. Трамвай ішінде «Оринге отырмас бұрін, кондоктірдің колин байламай өшек ақша төле» деген нұсқау да тұр. Фельетон оқиғасы осылай өрістей отырып, авторды қалалық кеңеске алып келеді. Әлгіндей шұбырған өрескел қателіктерге жол бермеуге тиіс әкімшіліке барса, оның кеңсе үйі маңдайшасында да «Қалалық кеңесі. ЖҚКӨҚ» деп жазылып тұр екен...
С.Төлешов өзінің әр фельетонына деректі осылай өмірдің өзінен алады. Зерттеушілер оның фельетондарының жазылу әдісі де баяндағалы отырған жағдайдың ыңғайына қарай құбылып, әрқилы болып келетініне назар аударған. Айталық «Операция» деген фельетонының баяндау мәнері тіптен ерекше. Операция столының үстінде Алматы облысындағы Қарақастек аудандық емханасы шаруашылық бөлімін басқарушы Мусин жатыр. Операцияны бас дәрігер Садықов пен облыстық денсаулық сақтау бөлімінің меңгерушісі Омарованың өзі жасайды. Науқастың ішін жарғанда онан жалған актілер, жылқының қазы-қарталары, сиырдың еттері, қой-ешкінің бас сирақтары ақтарылып шыға бастапты. Автор жемқор тек шаруашылық басшысы ғана емес, операция жасаушы облыстық денсаулық сақтау бөлімінің меңгерушісі де ауыз жаласқан жемқор екенін осылай шеберлікпен іле кетеді. Сонау 1951 жылы жазылған осы фельетон бүгінгі өмірден жазылғандай емес пе!
Алған тақырыбына орай фактілерді ойнатып түрлендіру, қызықты сюжет құру шеберлігі деген осы! Қай кезде де жегі құрттай жемқорлар, жалған ақпаршыл көзбояушылар, өсекші желауыздар осылай оның нысанасына ілініп, сын тезіне салынып отырған. Кейіпкерін бас салып сын қамшысының астына алмай, тұспалдап та айтады, мінеп бетіне де басады. С.Төлешов фельетонның түйінінде баяндалған кемшілікті түзетуге кім жауапты екенін де көрсетіп отырады.
Тағы бір мысал: бірде сықақшы Алматы қаласында Виноградов шағын ауданындағы базарға барған болады. Базар маңында көптен тартылмай жатқан көлшік бар екен. Автор, тағы бірнеше адам әлгі балшыққа «батып», шыға алмай қалады. Олар ұйықтан шығарып ала гөр деп қалалық кеңсе бастығына өткен-кеткеннен жалынышты сәлем жолдайды («Самсоновқа сәлемдеме»). Міне, оқиға қандай қызықты. Фельетоншы шалшықты тазаламадың деп қала бастығын тікелей мінемейді. Бізге мейіріміңізді түсіріп, балшықтан шығара гөр деп мұң шағу арқылы оның жұмыстағы оралымсыздығын бетіне басады. Қандай тапқырлық!
Қаламгердің бірінен кейін бірі сүйсінтетін тапқырлығына тағы бір мысал келтірсек оқырман жалыға қоймас. Н. ауданына бірінші хатшы болып Т. жолдас келеді. Содан ауданда мал басы кеми бастайды. Мұны тоқтату үшін бірінші хатшы енді қонаққа мал сойылмайтын, бас тартылмайтын болсын деп қатты пәрмен береді. Жалпақтаған жұрт мұның да амалын тауып, хатшыға енді мал басын көрсетпей тек ет тартуға көшеді. Сөйткен хатшыға аудан ауылдарында бір жыл ішінде 160-тай қой сойылыпты-ай! С. Төлешов әдемі әзіл-сюжет құра отырып, «хатшы осы ауданға күйеу екен, сондықтан оған бас тартпай-ақ қойыңдар» деп астармен әжуалайды («Күйеу бас жемейді»).
С.Төлешов фельетондарының жазылу сипаты әр алуан. Бір шығармасы фельетон-скетч («Қыз ойнақ», «Бұл кім өзі?»), енді біреулері фельетон-хат («Ескірген мақал», «Қарабұтақтан хат», «Қорғалжындық құрбыларға»), фельетон-рапорт («Облысқа рапорт»), фельетон-баяндама («Бастығымыз туралы баяндама»), фельетон-бұйрық («Шарбастықтың бұйрықтары») түрінде жазылған.
С.Төлешов қазақ фельетонының құрылымын осылай жетілдірді, ойды айшықты да айқын жеткізудің әрі ащы әжуалаудың әдіс-тәсілдерін, тартымдылық мәнерін байытты. Тілі шұрайлы, бейнелі, әр сөзі мен сөйлемдері, кейіпкерді кескіндеу әдісі ұтымды, әжуалы мысқыл, астарлы да өткір, мақтамен бауыздайтын жеңіл әзілмен кейіпкерін біраз шолжаңдата отырып, ақырында ақиқат дәлел-дерекпен апшысын қуырады.
Сейділда Рахатұлы Төлешов – өз дәуірінің келеңсіз жақтарын ашына әшкерелейтін нағыз ақмылтық сықақшы болған. Қазақ кеңес энциклопедиясында оны сыни мақалалар мен фельетонның шебері, су төгілмес жорғасы деп атап көрсеткен. Ол қазақ баспасөзіндегі деректі фельетонның кәнігі шебері әрі осы салада теориялық ғылымның негізін салушы көшбасшыларының бірі. Әсіресе соғыстан кейінгі он жыл – 1945-1955 жылдар бедеріндегі қаламгерлік өмірінде фельетон жанры арқылы баспасөз және журналист беделін едәуір биікке көтерді, өз талантына сай жанрын тапқан майталман журналист ретінде баспасөз тарихынан ойып орын алды. Егер «Социалистік Қазақстан» газетінің тігінділеріне көз жүгірсеңіз, С.Төлешовтің фельетондарын апта сайынғы сандардан кездестіріп, қызыға оқисыз. Ол дүниеден өткеннен кейін 1957 жылы «Түрлі-түрлі бастар бар» деген атаумен, тақырыбының өзі күлкі шақыратын фельетондарының жинағы жарыққа шықты.
Сейділда Төлешов әрі ұстаз еді. Ұзақ жылдар бойы Алматыда Қазақ мемлекеттік университетінде (қазіргі Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті) болашақ журналистер мен әдебиетшілерге сатирадан дәріс оқыды, студенттерге сын-сықақ жанрлары бойынша курстар мен семинарлар жүргізді.
Ұстаздық ете жүріп, 1949 жылы университеттің көп таралымды «За отличную учебу» (қазіргі «Қазақ университеті») газеті шыққанда, соның алғашқы редакторы болды, өзі сабақ беретін болашақ журналист студенттерді тарта отырып, оларға газет шығарудың қыр-сырын іс жүзінде үйретті. Оның алдынан талай көрнекті баспасөз қызметкері тәлім алып шықты. Сейділданың фельетондары талай ғылыми еңбектерге, дипломдық жұмыстарға арқау болды. Қазір де журналистика факультеттерінде сатира жанры, оның майталмандары туралы дәрістер кезінде ұстаздар фельетон жазудың хас шебері Сейділда Төлешов есімін әрдайым үлгі ретінде ауызға алып келеді.
Сатираның білгірі, белгілі ғалым, профессор Т.Қожекеев, кезінде «Ара-Шмель» журналын басқарған журналист-сатирик С.Әлжіков те С.Төлешовтің «шекпенінен» шыққан шәкірттері еді. Елуінші жылдардың орта шеніне дейін Қазақстанда даярланған журналистердің бұл кісінің алдын көрмегені кемде-кем. Ол өте талапшыл, тура жолдан ауытқымайтын жаны да, тәні де таза еді. Кемшілікті сынағанда ымырасыз, ал шындық десе, басын бәйгеге тіге алатын адалдықтың айбыны еді деп еске алыпты қызылордалық сатирик журналист марқұм Өтеген Жаппархан.
Қай заманда, қай саяси қоғамда болсын сын айтқан адамның айдарынан жел есе қоймайды. Мұндай күйкі тұрмыс пен рахатсыз өмір С.Төлешовтің де басынан өтіпті. Жазғанын кезінде ұжымы мен әріптестері, қалың оқырман сүйсіне оқығанымен, билік басындағылар оған сескене де, сезіктене де қарап, жақтыра қоймаған кездер аз болмаған. Қазір сын-сықақ, фельетон жанры баспасөзде тіптен тапшы. Баспасөз сынына салғырт қарау, көркемдіктің әсерлеу, астарлау, кексін сияқты әдіс-тәсілдері қолданылып құбылта жазылған фельетонға байбалам салып журналисті сотқа сүйреу мүмкіндігі ықтимал жағдайда батылы барып фельетон жазу да, оны қаймықпай жариялау да оңай емес. Осындай психологиялық ахуалдың әсері ме, елімнің тұрмысы жақсарып, міні күзелсін, сын түзелсін деп, осы ниетте сатира жанрын белсене қару еткен есіл ер елеусіз қалып барады. Сейділда Төлешов 1955 жылы қайтыс болған соң оның талантын бағалаған ақын Қалижан Бекхожиннің құрастыруымен 1957 жылы фельетондар жинағы «Түрлі-түрлі бастар бар» деген атпен бір рет қана жарияланған. Өкінішке қарай, оның жинақталған әдеби мұрасы осы ғана, оның есімі берілген нысан да әзірге жоқ.
Ақайдар ЫСЫМҰЛЫ,
Қазақстанның мәдениет қайраткері
АСТАНА
