Өркениетаралық үндестіктің озық үлгісі

Доктор шейх Ахмад ат-Тайеб осыдан бірнеше жыл бұрын іргетасы бірінші мыңжылдықтың 980 жылы қаланған жоғарыдағы мешітпен аттас әл-Азхар уни­верситетінің ректоры әрі Мысыр елінің Бас мүфтиі лауазымдарын да қатар алып жүр. Сондай-ақ бұл айтулы лидерлер – өз діндерінің айырмашылықтарына қарамастан, жаһандық өркениет­аралық үндестік пен дінаралық татулық және мәдениетаралық ынтымақтастықты нығайтуға өлшеусіз үлес қосып келе жатқан ғұламалар.

Рим Папасы Франциск Астанаға алғаш рет 2022 жылы атбасын бұрса, жоғары мәртебелі шейх Ахмад ат-Тайебтің бұл екінші сапары болатын. Өйткені ол 2018 жылы Астанада өткен Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының VI съезіне де белсенді қатысқан еді. Сосын 2022 жылдың қазан айында доктор шейх Ахмад ат-Тайебтің тапсырмасымен оның аға өкілі әрі Мұсылман ақсақалдар кеңесінің Бас хатшысы – судья Мұхаммед Абделсалам екіжақты қарым-қатынастарды одан әрі нығайту мақсатында штаб-пәтері Абу Дабиде орналасқан Мұсылман ақсақалдар кеңесінің Қазақстан мен Орталық Азиядағы аймақ­тық уәкілдігін Астанада ашу мақсатында Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің съезі хатшылығының басшысы әрі Сенат төрағасы Мәулен Әшімбаев, Астана қаласының бұрын­ғы әкімі Алтай Көлгінов және еліміздің Бас мүфтиі Нау­рыз­бай қажы Тағанұлымен кез­десулер өткізді. Мұхаммед Абдел­саламның өзі де Астанада өткен дін көшбасшыларының VI және VII съездеріне ұстазы шейх Ахмад ат-Тайебпен бірге қатысқан болатын. Сосын бұл азаматтың кейінгі 13 жылда шейх Ахмад ат-Тайебтің кеңесшісі бола жүріп, биік парасатты ғалымнан мол тәлім-тәрбие ғана емес, терең тағылым алып, білі­мі мен білігін жетілдіріп, жаз­у­шылық қабілетін де қоса ұшта­ғаны байқалады.

Айтса-айтқандай-ақ, Мұхам­мед Абделсаламның қаламынан 2021 жылы Абу Даби, Риад және Лондон қалаларында жарық көрген «The Pope and the Great Imam. A Thorny Path. A Testimony to the Birth of the Human Fraternity Document» («Рим Папасы және Жоғары мәртебелі Имам. Тікенді сүрлеу. Адамзат бауырластығы туралы құжаттың тууы туралы куәлік») атты іргелі монография­сы әлгі айтылған пікірдің нақты дәлелі деуге болады.

Кітапты оқымай тұрып, оның мазмұнымен ғана танысқан адам бұл туындыны Мұхаммед Абделсаламның өмірбаяны немесе Рим Папасы Франциск пен әл-Азхар мешітінің Бас имамы шейх Ахмад әт-Тайеб­тің авто­биографиясы деп қабыл­дауы әбден мүмкін. Алайда бұл іргелі туындының түпкі мүдде­сіне терең бойлаған оқырман автордың көздеген нысанасының ерекше бөлек әрі әлдеқайда биік екеніне бірден көз жеткізеді. Өйткені мұндай құнды туындыны жарыққа шығару тек иманды ата-анадан тағылым-тәрбие алып, сауатын білікті мұғалімдерден ашқан, ең бастысы, Құранды жатқа біліп қана қоймай, сол киелі кітаптың өзегіне өрілген әмбебап гуманистік құндылықтарды санасына сіңіріп өскен азаматтың ғана қолынан келетіні бірден байқалады.

Жастайынан білім мен ғы­лым қуған, зерек те иманжүзді Мұхам­мед Абделсалам – нағыз жолы болған азамат. Өйткені оның ата-анасы қандай сала­уатты болса, мектепте де, университетте де, өмірде де тағдыр оны биік парасатты және жан жылуы мен білім қазынасы мол ұстаздармен ғана емес, мемлекеттік қызметтің биігіне көтерілген жоғарыдағыдай ұлы тұлғалармен жолықтырған еді. Сол мүмкіндіктердің арқасында, аталған туындысына кіріспес бұрын ол алдымен Франциск пен Ахмад ат-Тайеб сынды әйгілі лидерлердің арасында қа­лыптасқан шынайы достық пен адами қатынастардың қа­лай өрбігенін ғана емес, олар­дың өркениетаралық, мәдениет­аралық және дінаралық диалог алаңын нығайтуға деген құлшыныстары мен гуманистік ұстанымдарын да түбегейлі зерттеп, шығармасының өзегіне іргетас етуді жөн көрген.

Мұхаммед Абделсаламның бұл шешімінің бірнеше себебі бар еді. Біріншіден, ол Ахмад әт-Тайебпен алғаш рет ол әл-Азхар университетінің ректоры болып тұрған кезінде кездескен және бұл кездесу оның өмірін түбегейлі өзгерткен. Себебі ол кезде Мұхаммед Абделсалам әл-Азхар университетін сәтті бітіріп, ақпарат және мәдениет сала­сында прокурорлық қыз­метте жүрген-ді. Шейх Ахмад әт-Тайеб өз университетінің түлегі Мұхаммед Абделсаламға бірден жылы қабақ танытып, уни­верситеттің есігі ол үшін әр­дайым ашық екенін және қа­жет болса оны кез келген уақыт­та қабылдай алатынын білдір­ген. Көп ұзамай, Мұхаммед Абдел­салам шейх Ахмад әт-Тайебтің жұмыс орнында болып, өте жылы атмосферада өткен жүздесу соңында оның кеңесшісі болуға ұсыныс алады.

Екіншіден, Мұхаммед Абдел­салам – Рим Папасы Франциск пен әл-Азхар мешітінің Бас Имамы шейх Ахмад әт-Тайебтің барлық кездесулерінің куәсі ғана емес, сол шаралардың негізгі ұйымдастырушысы.

Үшіншіден, ол көп жылдар бойы шейх Ахмад әт-Тайеб­тің кеңесшісі болып қызмет атқар­ған­дықтан Ватиканда, Каир­де, Бахрейнде және Абу-Даби­де өткен екіжақты кездесу­лер мен конференцияларға ғана емес, сол сияқты Астанада өт­кен маңызды іс-шаралардың бәрі­не де өзі тікелей қатысып, ли­дер-тұлғалардың сөздері мен лебіз­дерін өз құлағымен естіп, оларды өз ой елегінен өткізіп, санасына тоқыған.

О баста Мұхаммед Абделса­ламды «Тілдері ғана емес, ділдері де, нәсілдері де, мәдениеттері мен өскен орталары да мүлде бөлек, тіпті, бірі – аргентиналық католик, екіншісі – мысырлық мұсылман тұлғалардың бір-бірімен соншалықты үйлесім тауып, етене жақын достасып кетуінің сыры неде?» деген риторикалық сұрақтың маза­лағаны жасырын емес.

«Ақылдыдан шыққан сөз талапты­ға болсын кез» демек­ші, зерделі азамат айтулы тұлға­лардың әр кездесуі мен үнқатысу кезеңдерінде үнемі олардың қасында болып, дидарласып қана қоймай, ресми сөздері мен лебіздерін де қалт жібермей сана­сына сіңіреді. Естіген-біл­ген­дерін байыппен саралай келе, Мұхаммед Абделсалам жоғары­дағы риторикалық сауалдың сырына да терең бойлаған.

Бұл орайда заңгер-саясаткер деңгейіне көтерілген Мұхаммед Абделсалам ең алдымен жаһан­дық геосаясатта осыдан біраз жыл бұрын болған мына бір түйткіл­ді мәселеге назар аударады. Оның пайымдауынша, әлемнің ең іргелі конфессияларының қатарына жататын Христиан және Ислам діндері мен олардың көшбасшыларының арасында Ватикан тізгінін ІІ Иоанн Павел  ұстап тұрған кезде қандай да бір қарама-қайшылық белгілері байқалмаған. Алайда 2005 жылы II Иоанн Павел қайтыс болған соң, Рим Папасының тағына кардинал XVI Бенедикт ие болады. Міне, дәл сол сәттен бастап, Римнің жаңа Папасының тарапынан Мұхаммед пайғамбарға қатысты таратылған лас ақпараттың салдарынан Христиан әлемі мен Ислам әлемінің арасына сызат түсіп, тек дінаралық емес, өркениетаралық және мәдениетаралық қатынастар да бірден салқындап, тіпті, тоңға айналып кетеді. Міне, дәл сол тоңды қайта жібітіп, екіжақты қарым-қатынастарды қайта қалпына келтіру үдерісі, әсіресе Франциск пен Ахмад әт-Тайебтің бүгінгі белсенді қадамдарының арқасында ғана мүмкін болғанын Мұхаммед Абделсалам өз туындысында өте ұтымды дәлелдейді.

Түптеп келгенде, қос тұлғаның айырылмас достығының басты сыры олардың рухани өмірлерінің өзегіне өрілген төмендегі ортақ қасиеттер мен әдеп қағидаларда жатқаны күмән тудырмайды. Ол қасиеттер – әділеттілік, кіші­лік пен кісілік, қарапайымды­лық, менмендіктен аулақ болу, қайырымдылық, жетім-жесірге, кедей-кепшікке қол ұшын беру, досқа да, жауға да әділ болу, аста-төк ысырапшылдық пен жемқорлықтан аулақ болу, кез келген шиеленісті үнқатысу арқылы шешу, сыйлы болу үшін өзгені сыйлай білу. Бейбіт өмірді құрметтеу, бос сөз айтпау, былапыт сөзден аулақ болу, ой мен сана пәктігін сақтау, тазалық, сабырлық, биязылық, ешкімді кемсітпеу, ешкімді шеттетіп, сыртқа теппеу, шектен шықпау, әдеп сақтау, мақтанбау, халықаралық қатынастарда терроризмге, ұлттық экстремизмге, радикализмге, соғысқа және дінаралық алауыздыққа жол бермеу және исламофобияға тосқауыл қою – міне, қос тұлға дәріптеген құндылықтар осылар.

Рим Папасы Франциск пен жоғары мәртебелі шейх Ахмад ат-Тайебтің кіріспе сөздері­мен жарық көрген Мұхам­мед Абделсаламның жоға­рыдағы туындысы өз кезегінде әйгілі тұлғалардың бірлесе отырып, заманауи құжатты дүниеге паш етулеріне тікелей түрткі болды. Соның арқасында бірде әл-Азхарда, енді бірде Ватиканда алма-кезек өткен ұзақ талқылаулардан кейін қос автор­дың «Адамзат бауыр­лас­тығы туралы құжат» атты ортақ туындысы Абу Дабиде басылып шықты. Адамзат бауырластығы туралы бұл заманауи құжат – бейбітші­лік мәдениетін, әділеттілікті және басқаларға құрмет көрсетуді көздейтін заманауи декларация. Сонымен қатар бұл құжат жаһандық геосаясатта орын алып отырған жеккөрушілік, әділетсіздік, зорлық-зомбылық және қантөгіс жайлаған заманды артта қалдырып, жоғарыда аталған асыл құндылықтарды бүкіл адамзатқа таратуға шақы­рады. Бұл құжат сонымен қатар әлемдік көшбасшылар мен саясаткерлерді, сондай-ақ күллі билік басындағыларды мыңдаған жазықсыз адамның өліміне себеп болып отырған қантөгісті дереу тоқтатуға шақырады. Өйткені бұл құжатта сондай-ақ пайдасыз қақтығыстар мен соғыс өрті тоқтамаса, мұның ақыры ая­нышты мәдени құлдырауға немесе үшінші дүниежүзілік соғысқа әкелуі де мүмкін екені ескертіледі.

Адамзат бауырластығы туралы құжаттың тұсаукесері 2019 жылы Абу Дабиде өтті. Бұл рәсімге Біріккен Араб Әмірліктерінің басшыларымен қатар БҰҰ-ның жоғары лауа­зымды өкілдері және Рим Папасы Франциск пен әл-Азхар мешітінің Бас имамы шейх Ахмад ат-Тайеб те қатысып, құжаттың тұсауын бірге кескен. Соның нәтижесінде Адамзат бауырластығы туралы куәлік-құжат БҰҰ Бас хатшысының Өркениеттер альянсы жөніндегі Жоғары өкілі Мигель Анхель Моратиностың ұсынысымен БҰҰ-ның күллі жүйесіне таратылды. Құжатта өткен жылы Аста­нада өткен Әлемдік және дәстүр­лі діндер лидерлерінің VII съезінде қабылданған қоры­тын­ды Декларацияда да атап өтілді.

Сөз соңында Рим Папасы Фран­циск пен әл-Азхар мешіті­­нің Бас имамы шейх Ахмад ат-Тайебтің достық қа­ты­нас­тары мен жаһандық бей­біт­шілік, өркениетаралық үн­дестік, дінараралық татулық, мәде­ниетаралық ынтымақтастық және жер бетіндегі халықтар достығын нығайтуға бағытталған нысаналы миссиялары Астана төрінде де өз жалғасын тапты деуге толық негіз бар. Өйт­кені бұл тұлғалардың Әлем­дік және дәстүрлі діндер көшбас­шыларының Астанада өткен VII съезінде сөйлеген салиқалы сөздері форумға қатысқан делегациялар тарапынан үлкен қол­дау тауып, күллі халқымыздың мерейін де бір көтеріп тастаған еді.

Әділ АХМЕТ,

Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Халықаралық жоғары мектеп ғылым академиясының академигі