Кадр кәсібилігіне көзқарас

Екінші жағынан жоғары оқу орындары арасындағы бәсекені қалыптас­тыру ар­қылы әлсіз, әлі де дамытуды қажет ете­­тін тұстарды анықтауға, со­ның нәти­­­­жесінде сапаны арттыруға сеп­те­седі. Біз­де осындай рейтинг бар ма? Уни­вер­си­тет­тердегі білім сапасы қаншалықты әділ бағаланады? Онда мамандықты, оқу ор­нын таңдауға көмектесетін ақпарат бар ма? Мамандар мен нәтижелер «сөйлесін».

«Атамекен» ұлттық кәсіпкерлер палатасы отандық жоғары және жоға­ры оқу орнынан кейінгі білім беру ұйым­­дарының білім бағдарламаларына баға­­лау жүргізіп келеді. Ұлттық палата «тәуелсіз» деп айдар таққан баға­лау­ды Ғылым және жоғары білім ми­нистр­­лігінің тапсырысымен, тіпті сол ведом­ст­вомен бірлесіп жүргізеді. Баға­­лауға кәсіпкерлердің қатысатыны, уни­вер­­ситеттер даярлаған кадрлардың кәсі­би­­лігіне жұмыс берушілердің баға бере­тіні тәуелсіз деуге себеп болса керек. 

Жақында «Атамекен» палатасы мен министрліктің бағалауы бойынша 2023 жылғы білім бағдарламаларының, жоғары оқу орындарының рейтингі жарияланды.

Ғылым және жоғары білім министр­лігі Ғылым және жоғары білім саласын­дағы сапаны қамтамасыз ету комитетінің төрағасы Әділет Тойбаев аталған бағалау 19 өлшемшарт бойынша жүргізілгенін айтты.

– Өлшемшарттардың негізгілері­не түлектердің жұмысқа орналасуы, бі­лім бағдарламалары сапасының көр­сет­­кіштерін, жетістіктерін, мазмұнын ба­ға­лау, университеттердің жалпы көр­сет­кіштері жатады. Рейтинг әдістемесі жо­ғары оқу орындары және қоғамдық қыз­мет сарапшыларымен ашық талқылау нә­ти­жесінде қабылданған болатын. Бі­лім беру бағдарламаларының басым бө­лігі жұмыс берушілермен келісілді. Тал­дауға тәжірибелі мамандар тартылды. Осы­ үшін министрлік қажетті жағдайды жа­сап, тиісті нормативтік-құқықтық акті­лерге өзгерістер енгізді. Бұл рейтинг та­лап­керлерге көптеген құнды ақпарат бе­реді. Соның нәтижесінде болашақ сту­дент­тер әртүрлі мамандық бойынша ша­ма­мен қандай жалақы ала алатыны, қан­шалықты тез жұмысқа орналасуы мүмкін екені туралы мәліметтер алып, рационалды таңдау жасайды, – деді Ә.Тойбаев.

Оның айтуынша, бағалауда ең бірін­ші жоғары оқу орындарының білім бағ­дар­ламаларының сапасы мен өзектілігі тал­данған. Жұмыс берушілердің қана­ғат­­тануы 67,5%-ды құрады. Аталған көр­­­сет­­кіштің біршама өскені байқалады. 2019 жылы бұл көрсеткіш 33% болған еді.

– Бұдан соң бағалау жұмысқа орналастыру көрсеткіші бойынша талданды. 2023 жылы түлектердің 77%-ы тұрақты жұмыспен қамтылған. Былтыр жұмыс­пен қамтудың орташа пайызы 3,3%-ға өсіп, 82,8%-ды құрады, 2021 жылы бұл көрсеткіш 78,4%, 2022 жылы 79,5% болды. Ал жұмыс іздеудің орташа ұзақтығы – 79 күн, яғни 2 айдан аса уақыт кетеді. Сұ­ранысқа ие білім бағдарламалары бо­йынша бітірген түлектер бір айдан аспайтын уақытта жұмыс тапқан. Талапкерлер мен олардың ата-аналарына болашақ мамандықты таңдауға мұқият, назар салып қарау керек екенін айтқымыз келеді. Ал жоғары оқу орындарының рейтингі талапкерлер мен олардың ата-аналарына, жұмыс ұсынушыларға және білім беру мекемелеріне ақпарат беру үшін жасалады, – деді министрлік өкілі.

Иә, түлектердің жұмыс табу көрсет­кішінің артқаны қуантады. Ә.Тойбаев бағалағандай, жұмыс берушілердің қана­ғат­тану деңгейі бойынша да жақсы нә­ти­же тіркелген. Дегенмен өзімізде даяр­лаған кадрлардың кәсібилігіне жұ­мыс берушілер әлі де толықтай қана­ғат­танбайтынын білуге болады. Баға­лау қорытындысына сүйенсек, бағ­дар­ламалардың 68%-ы (1 294 білім бағ­дарламасы) жұмыс берушілердің талаптарына сай екені, 30%-ы (571) талаптарды қанағаттандыратыны, бірақ жетілдіруді талап ететіні және 2%-ы (38) талаптарға сай келмейтіні анықталды.

Бәрінен бұрын рейтингтің шынайы­лығы, бағалаудың әділдігіне қатысты сұ­рақ көпшілікті, әсіресе ата-аналар мен та­лап­керлерді толғандырады. Осы сауалға жауап берген «Атамекен» ұлттық кәсіп­керлер палатасының Адами капиталды дамыту департаментінің директоры Азамат Бейсенбенов аталған рейтинг тек объективті деректерге негізделгенін айтты.

– Біздің әдістеме барлық көрсеткіш­тің тек объективті деректеріне сүйенеді. Мысалы, түлектердің жұмысқа орналасу деңгейін, олардың жалақысын талдаған кезде біз түлектердің жұмыс орнынан алып келетін анықтамаларын есепке алмаймыз. Бұл талдауға 2022 жылдың тамызынан бастап (түлектердің барлығы диплом алған кезде) 2023 жылдың шілдесіне дейінгі кезеңдегі түлектердің ай сайынғы зейнетақы аударымдары туралы ақпаратты қолдандық. Біздің рейтинг талапкерлерге көптеген құнды ақпарат береді. Бұл болашақ студенттерге рационалды таңдау жасауға көмектеседі, – деді А.Бейсенбенов.

Палата өкілінің дерегіне ден қойсақ, 2023 жылғы рейтингке 95 жоғары оқу орны бойынша 121 мамандық, 2 090 білім беру бағдарламасы қамтылған. 100 235 түлектің деректері талданып, еліміздің барлық өңірінен 190-нан астам салалық сарапшы тартылыпты. Талдауға қатысқан білім бағдарламалары түлектерінің арасында 8 380 (8,4%) магистратурада оқуды жалғастырған, 5 404 (5,4%) үш жасқа дейінгі бала күтімі бойынша демалыс­та отырған, 1 411 (1,4%) шетел азаматы бар.

– Түлектердің жалпы саны да жыл­дан-жылға артып отыр: 2021 жылы олар 73 071, 2022 жылы – 81 393, 2023 жылы 100 235 адам болды. 100 235 түлектің 45 787-сі – ер (47%), 51 522-сі – әйел (53%). Бұл ретте талдауға жататын ең­бекке қабілетті түлектердің (71 864 адам) қатарынан (бала күтімі бойынша демалыстағыларды, шетелдіктерді, күш­тік құрылымдардың қызметкерлерін және басқа да талдауға қосылмайтын санаттарды есепке алмағанда): әйелдер арасында түлектердің 86%-ы тұрақты жұмыс істейді, 8%-ы шартты түрде жұмыс істейді және 6%-ы жұмыс істемейді; ерлер арасында 80%-ы тұрақты жұмыспен қамтылған, 13%-ы шартты түрде еңбек етеді және 7%-ы жұмыс істемейді. Түлек­тердің орташа жалақысы да біршама өскен. 2021 жылдан 2023 жылға дейін жалақының орташа деңгейі 114 067 тең­геден 168 156 теңгеге дейін көбейді, – деді департамент директоры.

А.Бейсенбеновтың сөзіне сенсек, өңірлік талдау барысында түлектердің жалақы деңгейін, жұмысқа орналасуын және жұмыс іздеуге кететін уақытын ескере отырып, әр аймақ бойынша олардың орташа көрсеткіштері шығарылған. Нәтижесінде, жұмысқа орналасудың ең жоғары деңгейі Алматы облысы (91%) түлектерінде, ал ең төмен деңгейі Жамбыл облысы түлектерінде (74%) анықталды. Жоғары жалақыны Ұлытау (336 679 теңге), Қостанай (183 741 теңге), Павлодар (193 081 теңге), Шығыс Қазақстан (181 922 теңге), Атырау (191 786 теңге), Алматы (227 458 теңге) облыстарының және Алматы қаласының (186 038 теңге) түлектері алады екен. Ал ең төменгі жалақыны Шымкент қаласының (117 468 теңге), Қызылорда (110 822 теңге), Түркістан (117 468 теңге), Жамбыл (132 549 теңге), Абай (147 152 теңге) облыстарының түлектері қанағат тұтып жүр.

– Бағыттар бойынша талдауға кел­сек, «Денсаулық сақтау және әлеу­меттік қамсыздандыру» бағытының түлек­терінің жұмысқа орналасу деңгейі жо­ғарғы – 89%, ал ең төменгі көрсеткіш «Өнер және гуманитарлық ғылымдар» бағытына тиесілі – 76%. Талдауға сәйкес, «Денсаулық сақтау және әлеуметтік қамсыздандыру» бағыты түлектерінің медиандық жалақы көрсеткіші де ең жоғары мәнге ие болып, 212 797 теңгеге тең болды. Ал ең төменгі медиандық жалақы «Ауыл шаруашылығы және биоресурстар» бағытының түлектеріне тиесілі – 122 458 теңге. Жалпы рейтинг бойынша түлектердің медиан­дық жалақысы 168 156 теңгені құрады. Осы сәтті пайдаланып, талапкерлерге мынаны айт­қым келеді: университет пен мамандықты таңдау – болашақты анықтайтын ма­ңызды кезең. Сондықтан таңдау жасамас бұрын қызығушылықты бағалау, кәсіптік бағдар беру тестіле­рін қолдану, бағдарламалардың мазмұ­ны мен мансап әлеуетін зерттеу маңыз­ды. Оқу орны деңгейін салыстыру да – орынды қадам. Мұнда ұйымдастырыла­­­тын жәрмеңкелер мен ашық есік күнде­рі­не қатысу, ата-аналармен, педагогтермен және мансап кеңесшілерімен кеңесу де қажетті дүние. Ең бастысы, барлық аспектіні ескеріп барып сенімді шешімдер қабылдаған абзал, – деді А.Бейсенбенов.