Сайраш апайдың әкесі Әбіш соғыс басталғанда әскерге алынып, Сталинград пен Дондағы Ростовта болған қанды шайқастарға қатысып, ауыр жараланады. Бірнеше ай госпитальда емделіп, 1943 жылы елге оралады. Келесі жылы әкесінің 42 жасында Сайраш апай дүние есігін ашты. Соғыста жүрген екі ағасы аман-есен оралып, сайрандап жүрсін деген ниетпен Рахима әжесі немересінің атын «Сайрангүл» деп қойыпты. Бірақ ата-анасы еркелетіп «Сайраш» атап кетеді. Ол немеренің тұңғышы болғандықтан, әжесінің тәрбиесінде өсті. Оның жақсы азамат болып өсуіне әжесінің сіңірген еңбегі зор. Әжесі ауқатты отбасынан шыққан, ер мінезді, бір ауылды ашса алақанында, жұмса жұдырығында ұстаған үлкен жүректі ана болған. Екінші тәрбие алған Нұрбатима апасы да от мінезді, орақ ауызды ақылды ана болыпты. Осындай екі анасын тел емген ардақты жанның осал болуға қақы да жоқ. С.Әбішқызының ерік-қайратының күшті, ағайынға бауырмал, үлкен жүректілігі осы аналарынан дарыса керек.
Кішкентайынан Рахима әжесінің тәрбиесінде өсіп, ауыз әдебиетінің сиқырлы әсеріне бөленіп, сезімтал болып бойжетті. Аудандағы мектеп-интернатта он жылдықты күміс медальмен бітіріп, Алматыдағы сол кездегі Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтының тарих-филология факультетінің студенті атанды. «Халық жауы» деген жалған айыппен ондаған жылын темір торда өткізген академик Қажым Жұмалиев, тарихшы-профессор Халел Әділгереев, әдебиетші, тілші Төкен Әбдірахманов, Қабдолла Қалиев, Асқат Әбілқаев, Нұржамал Оралбаева, Хасен Әдібаев, Шайхы Кәрібаев, Дәулет Әлімжанов, Күлтай Бейсембаева, Шәмшия Бәйтікова, Бексұлу Шымырбаева, Маргарита Айтбакина, Рәзия Рүстембекова секілді парасатты ұстаздарының дәрісін тыңдады. Төрт жыл бойы үздік студент атанып, көтеріңкі стипендия алды. Студенттердің ғылыми-практикалық конференцияларына қатысып, бел ортасынан көрінді.
Жоғары оқу орнын қызыл дипломмен бітірген жас маман жолдамамен өзінің туған жері, қазіргі Абай облысы Ақсуат ауданына келді. Біржарым жылға жуық туған жерінде еңбек еткеннен кейін өзі білім алған Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтынан аспирантураға шақыру хатын алды. Алматыға келісімен ҚазПИ-дің қазақ әдебиеті кафедрасының меңгерушісі, академик Қажым Жұмалиевтің алдына келді. Ұстазы шәкіртін жылы қарсы алып, аспирантурада оқуға шақыру қағазын алып, ректорға кіріп шығады да: «Ал Сайраш, құттықтаймын! Сен бүгіннен бастап ҚазПИ-дің қызметкерісің. Аспирантураға қабылдау емтиханы өтетін келесі 1968 жылдың қыркүйегіне дейін аспиранттар мен ғылыми ізденушілер жинағының редакторысың. Жұмыс орның – институттың партия комитетінің хатшысы кабинетіндегі бір үстел», деп батасын берді.
Бірден қызу жұмыс басталады. Зыр жүгіріп жұмыс істеп, қанша кітап ақтарып жүріп, аспирантураның емтихан уақыты тез жеткенін бір-ақ біледі. Емтиханды жақсы бағаларға тапсырып, аспирант атанды. Бұл кезде ұстазы Қ.Жұмалиев ауруханада жатқан еді. Көп ұзамай желтоқсан айының соңына қарай қазақтың абзал азаматы дүние салды. Сөйтіп, қазақтың қайсар қызының үміті ақталмай, ғылыми кеңесте диссертациялық зерттеу тақырыбы бекітілмей қалды. 1969 жылдың көктемінде жас ғалымды институттың қазақ әдебиеті кафедрасының меңгерушісі, профессор Серік Қирабаев шақырды. Ғылыми жетекшілікті өзі алуы үшін кеңес дәуірі әдебиетінен зерттеу тақырыбын ұсынды. Тақырыбын бекітеді.
Жас ғалым жетекшінің берген бағыт-бағдарымен бірден жұмысқа кіріседі. Екі жылда диссертациялық ғылыми-зерттеу жұмысын жазып, бірнеше мақаласы ғылыми журналдарда жарық көрді. Аспирантурада оқу мерзімі аяқталған 1971 жылы қыркүйек айында жетекшісі диссертациялық ғылыми-зерттеу жұмысын кафедраның ғылыми кеңесінің талқылауына ұсынды. Кафедраның ғылыми кеңесі ескертпелерімен ғылыми атақ алуға, қорғауға ұсынылатыны жазылған шешім шығарады. Бірақ бұл бағыттағы ізденісін жалғастыруға аспиранттың материалдық жағдайы мойын бұрғызбады.
Аспирантурадағы оқуын бітіргеннен кейін ғылым жолындағы ізденісті тоқтата тұрып, күнкөрістің қамымен кейіпкеріміз 1971 жылдың қазан айында республикалық «Социалистік Қазақстан» («Egemen Qazaqstan») газетіне жұмысқа орналасты. Журналистік еңбек жолының университеті болған «Социалистік Қазақстан» газетінде жеті жылға жуық еңбек етті. Қызметке кіші әдеби қызметкерден Еңбекшілер хаттары және спорт бөлімінің әдеби қызметкері, Ғылым және оқу орындары бөлімінің аға әдеби қызметкері сатыларынан өтті. Зор құлшыныспен еңбек ете жүріп, Алматы қалалық журналистік шеберлік институтын тәмамдайды. Ұзақ Бағаев, Сапар Байжанов, Мағауия Машақов, Қаби Мыңжанов, Сапаржан Қайдаров, Сарбас Ақтаев секілді майталмандардан журналистиканың қыр-сырын үйреніп, мол тәжірибе жинақтады.
Одан кейін С.Әбішқызы Қазақстан Компартиясы Орталық комитеті идеология бөлімінің шешімімен «Қазақстан әйелдері» журналының жауапты хатшысы қызметіне ауысты. Сайраш апайдың есінен «Қазақстан әйелдері» журналындағы шуақты жылдар ешқашан кетпейді. Журналдың таралымы жылдан-жылға артып, өрісі ұзарды. Шығармашылық сапарлардан қалыспай, тың кейіпкерлер, тың тақырыптар іздеді. 1980 жылы журналда «Қазақ КСР-і компартиясының 60 жылдығы қарсаңында» айдарымен жарияланған әдеби жазбалары мен очерктері үшін Қазақстан Журналистер одағының екінші сыйлығын алды. Бұдан соң қарымды қаламгер республикалық ғылыми-педагогикалық «Қазақстан мектебі» журналы бас редакторының орынбасары – «Бастауыш мектеп» қосымшасының редакторы қызметіне кірісті. Бұл журналдың негізін Ахмет Байтұрсынұлы мен Смағұл Сәдуақасұлы секілді Алаш ардақтылары қалаған. Журналдың бас редакторы журналист, әдебиет сыншысы Мұқаш Сәрсекеев зейнеткерлік демалысқа шығып, 1987 жылдың шілде айында Оқу министрі Қожахмет Балахметовтің бұйрығымен «Қазақстан мектебі» журналының бас редакторы қызметіне тағайындалды. С. Әбішқызы 1983 жылдың қаңтарынан 2011 жылдың шілдесіне дейін 28 жылдан астам, оның 24 жыл 8 айы бас редактор қызметінде болды.
Жеке адам туралы жазғанда есею кезеңі деп, өмір жолдарын тағы басқа бірнеше сатыға бөліп баяндаймыз. Сайраш апайдың «Қазақстан мектебінде» бас редактор болып істеген жылдары оның нағыз есейген кезеңі болды.
Кеңес заманында Мәскеуден орыс тілінде жиырма шақты педагогикалық журнал шықса, ал елімізде соның бәрінің дерлік міндетін жалғыз «Қазақстан мектебі» атқарды. Мұнымен барлық пәнді қамту, әрбір мұғалімнің қажетін өтеу мүмкін емес-ті. Қосымшалардың ашылуы осылай басталған. Қаншама есіктер қағылды, мөрлер мен қолдар жиналды. Сөйтіп, Сайраш Әбішқызы қазақ баспасөзі тарихында өзіндік орны бар, 1925 жылдан бастап шығып келе жатқан «Қазақстан мектебі» журналының өрісін одан әрі кеңейтіп, шыққан биігін жоғарылата беруді мақсат етті. Әуелі, 1959 жылы жабылып қалған «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы шыға бастады. 1991 жылы «Отбасы және балабақша», 1992 жылы «Информатика, физика, математика», 1993 жылы «Қазақ тарихы», 1996 жылы «Биология, география және химия» атты қосымша журналдарын шығарып, кең тарауына ұйытқы болды. 2002 жылдың қарашасынан бастап шыға бастаған «Тәрбие құралы» журналының дүниеге келуі де – оның іскерлігі мен біліктілігінің жемісі. Бұл қосымша журналдарды біртіңдеп «Қазақстан мектебі» журналынан бөліп шығарды. Сөйтіп, кеңес дәуірінде жетпіс жылдай қазақ тілді жалғыз журнал болып келген «Қазақстан мектебі» басылымының мазмұндық өрісі кеңейіп, жаңа сипатқа ие болды. Еліміздің білім беру жұмысының қай мәселесіне болсын атсалысып, жедел үн қатуына кең жол ашылды. Авторлар құрамы да толықты. Салалық баспасөздегі бұл жаңалықтар ел назарынан тыс қалған жоқ. Сонымен қатар республикада қазақ тілді педагогикалық басылымдар қатарының өсуіне, қазақ журналистеріне жаңа жұмыс орындарының ашылуына қол жеткізілді. Отандық білім жүйесін, қазақ журналистикасын дамытуға қосқан үлесі лайықты бағасын алып, еңбекқор педагог-журналист құрмет биігіне көтерілді.
Сайраш Әбішқызы туралы толғанғанда тіл ұшына «тұңғыш» деген сөз орала береді. Оның себебі бар. Ата-ананың тұңғыш перзенті, «Қазақстан мектебі» журналының тұңғыш әйел редакторы, қазақ тіліндегі жеке пәндерге арналған журналдарды тұңғыш жазған. 1997 жылы шетел сапарларында жазылған жолжазбалары үшін Мұхаметжан Сералин атындағы сыйлықтың тұңғыш лауреаты атанды. 2000 жылы алыстағы Ұлыбританияның үздік жетістіктер мәліметтерін тіркейтін Кэмбридж әлемдік-ғұмырнамалық орталығының энциклопедиясына білім беру және журналистік салада үздік көрсеткіш көрсеткен жеке тұлға ретінде есімі енгізіліп, арнайы дипломмен марапатталған тұңғыш қазақ әйелі. Сондай-ақ үкімет тарапынан педагог-журналист ретінде Ыбырай Алтынсарин атындағы медалімен, білім беру ісінің үздігі атақтарымен де тұңғыш марапатталғандардың қатарында болды. Осылайша, әрбір жақсы істің басында тұру үшін «ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек» деп, Абай айтқан үш қасиетті бойға сіңірген бөлек жаратылыс иесі болу керек шығар. Бұл қасиеттердің алғашқысы халық үшін қызмет еткізіп, қайраткерлікке жеткізсе, екіншісі – жан байлығымен жарасым тапқан қаламгерлікке жетелейді, ал үшіншісі – табиғатына біткен тәлімгер ұстаздықтан туатын жылы жүрек пен мейірім. Байқасаңыз, бір емес бірнеше адамның еншісіне бұйыратындай-ақ іс-әрекет, атақ, абырой. Мұның бәріне ол кісі тынымсыз еңбектің нәтижесінде жетсе керек. Қолынан қаламы түспеген қаламгердің алар асуы әлі де алда. Талай-талай терең мағыналы ойларын оқитынымызға шүбәміз жоқ. Жан-жағына нұрын шашып, лебізінен мөлдірлік пен тазалық, мейірімділік пен халқына деген сүйіспеншілік лебі есетін Сайраш Әбішқызы – ұлт руханиятында өз орны бар тұлға.
Сырым ХАСЕНОВ,
Ұлттық музейдің аға ғылыми қызметкері
