Өнер иесі 1914 жылдың 1 қаңтарында Атырау облысы, Құрманғазы ауданында Хайролла мен Мамыш Бекішевтердің отбасында дүниеге келді. Ғайнидың өнер әлеміне қадам басуына себепші – әкесі Хайролланың домбыра құлағында ойнауы еді.
Есту қабілеті ерекше, домбыра тартып, Құрманғазының күйлерін шебер орындаған Хайрекең халық әндері мен терме, қисса-жырларды жатқа соғатын. Кешқұрым ауылдың қарасирақ балаларын қасына жинап, ән мен жырдан шашу шашатын. Періште көңіл тыңдармандарының ішінде, әсіресе Ғайнидың өнерге деген іңкәрлігі, қағілездігі ғажап болатын. Көкесінің аузынан шыққан әр сөзді қағып алып, жанын сәулелендіретін. Анасының айтуынша, қызының бар жанымен әуенге беріліп кететіні соншалық, айналасында тіршілік барын ұмытады екен. Соны көрген әкесі Хайролла өзінен аумай қалған қызының бойындағы бұл қабілет түбі бір жерден тесіп шығатынын, әулетінің атағын аспандататын мақтанышпен айтып отыратын.
Ғайни зерек болып өсті. Оқу мен жазуды да ерте үйренді. Ағаларының бірі Хамидолла Бекішев орыс тілін жетік меңгерген мұғалім болатын. Кейіннен ол «Казахстанская правда» газетінің бас редакторы (1932 жыл) қызметінде абыройлы еңбек етті. Ғайни осы ағасынан көп нәрсе үйренеді. Одан кейінгі екі ағасы да таланттан кенде болған жоқ. Бірі кезінде кедейлердің балалары мен жетімдер үшін мектеп-гимназия ашқан зиялы жан болса, екіншісі техника жағынан сауатты мықты маман еді. Алайда екеуі де нақақтан жабылған жаланың құрбаны болып, сотталып кетеді.
Шағымдану, сотталу, ату жазасы... мұның бәрі отбасын қажытып жіберді. Осындай күңгірттеу, мұңды күндердің бірінде Ғайнидың тағдыры күрт өзгеріп шыға келеді. Қудаланудан қорыққан отбасы емізулі баласын, қызы Розаны алып қалып, Ғайниды тез арада Алматыға аттандырады. Міне, сол күннен бастап бойжеткен өмірі басқа арнаға бағыт бұрады.
1934 жылдың қаңтар айында Алматыға Ленинградтан сахна өнері техникумының оқытушылары Н.Серебряков пен М.Вальяно шәкірт қабылдауға келіп, 80 үміткердің ішінен 25 талантты жасты таңдап алады. Сөйтіп, 1934 жылдың ақпан айында қазақтың үлбіреген өрімдей қыз-жігіттері Ленинградқа келіп, білім бұлағынан сусындауға кіріседі. Ішінде Ғайни да бар. Студияның көркемдік жетекшісі Л.Вовьен, негізгі педагог В.Меркурьев болды. Сахна қимылы мен биомеханикадан атақты И.Мейерхольд, актерлік шеберліктен Н.Серебриков дәріс берді.
Білімге деген құштарлығы, сарқылмас қуаты, тілтабысқыштығы мен ұйымдастырушылық қабілеті Ғайниды алдыңғы қатарға шығарды. Бірінші курстан бастап ол курстағы емтихан жұмыстарының репетицияларында оқытушылардың көмекшісі, содан соң спектакль қойылымдарында ассистент болды.
В.Меркурьевтің жетекшілігімен студия К.Гольдонидің «Екі мырзаға бір қызметші», Ф.Шиллердің «Зұлымдық пен махаббат» және Н.Островскийдің «Кешіккен махаббат» спектакльдерін қояды. Ғайни бұл жұмыста да жарқырай көрініп, таланты мен ізденімпаздығының арқасында ұстаздарының мейірім-шарапатына бөленеді. «Міне, көп жылды артқа тастап, біз бүгінде Қазақстандағы театр өнерінің алдыңғы қатарлы актерлеріне айналған бұрынғы шәкірттеріміз Хадиша Бөкеева және Ғайни Хайруллинамен кездестік. Сондағы олардың мақтанышпен айтқан: «Ата-аналарымыз бізге өмір берді, бірақ тағдырымызды сіздер шештіңіздер» деген сөзін естіп, шын қуандық. Иә, біз оларға тек актер болуды ғана емес, сонымен бірге нағыз интеллигент, жоғары идеялы көзі ашық, білімді адамдар ретінде қалыптасуға көмектескіміз келді», деп тебірене һәм мақтана пікір білдірген екен ұстазы, әйгілі режиссер И.Мейерхольд.
Сонымен қатар дәл осы жылдары қазақ студиясы жанынан ашылған «Шығыс үйі» атты студенттер ұйымында Орталық Азиядан келген жастар өнер көрсетіп, соның ішінде Ғайнидың домбыраның құлағында ойнап, халық күйлерінен тарту жасауы сол сәтке куә болған жастарды елең еткізеді.
Оқу орны мен «Шығыс үйіндегі» дәрістерден бөлек, талантты бойжеткен оқудан қолы қалт еткен уақыттарда «Ленфильмге» келіп, өзін кино саласында да сынап көрді. Нәтижесінде, ол «Амангелді», «Жамбыл Жабаев» сынды бірнеше фильмнің эпизодына түсіп, кейін оны дыбыстауға да көмектесті.
1938 жылы Бүкілодақтық Ленинград Орталық театр училищесін бітірген қазақ жастары толық құраммен Шымкент қаласына келіп, қызметке орналасады. Шығармашылық труппа өзінің алғашқы маусымын 10 қыркүйек күні Ф.Шиллердің «Зұлымдық пен махаббат» және Н.Островскийдің «Кешіккен махаббат» спектакльдерімен бастады.
Ғайни да сол көппен бірге Шымкент шаһарына қоныс теуіп, арасында үзілістермен 1961 жылға дейін алдымен актер ретінде, одан кейін қоюшы-режиссер, көркемдік жетекші және бас режиссер болып еңбек етті. Тұлғалық дамуындағы табысты жылдар әрі қарай 1947–1949 жылдары Жамбыл облыстық қазақ драма театрындағы көркемдік жетекшілік, 1961–1964 жылдары Алматыдағы Жас көрермен театрына бас режиссер болумен жалғасты. Талантты жан сахнада өнер көрсете жүріп, ұстаздық жолды да ұмыт қалдырмайды, 1964–1967 жылдары Алматы мемлекеттік өнер институтында (қазіргі Құрманғазы атындағы ұлттық консерваторияда) дәріс оқиды.
Ол саналы ғұмырын сахна саласына сарп еткен жемісті жылдарында театрдың репертуарлық саясатын байытып қана қойған жоқ, сонымен қатар өзіндік дара қолтаңбасымен актерлік һәм режиссерлік мектеп қалыптастырды. Елдің қоғамдық және мәдени-бұқаралық өміріне де белсенді араласты. Еткен еңбегі елеусіз қалмай, театр өнерінің дамуына қосқан үлесі үшін бірнеше мәрте жоғары марапат ие болды. Атап айтсақ, 1944 жылы ҚазКСР еңбек сіңірген әртісі атанса, 1945 жылы КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының «Құрмет Белгісі» ордені мен «Ұлы Отан соғысы кезіндегі ерен еңбегі үшін» медалі кеудесінде жарқырады. Ал 1958 жылы «ҚазКСР халық әртісі» атағын алды.
Ғайни Хайроллақызы туралы кезінде өнертану докторы, профессор, театр сыншысы Бағыбек Құндақбаев: «Егер театрды мықты режиссер басқарса, онда театр да мықты болады» деген еді. Театр маманы тарапынан берілген бұл баға өнер иесінің шығармашылық еңбегіне шын мәнінде, әділ таразы болатындай. Себебі Ғайни кезінде қазақ театр өнерінің жетекші режиссерлерінің бірі еді. Ол дәуірді зерттеушілер «Хайруллина дәуірі» деп те атап жүр. Сахна саңлағының өзгелерден ерекшелігі сол, ол өзі қойған спектакльдерде өзі ойнайтын. Сонымен қатар спектакльдің негізгі ойын, бейнесін таба білетін. Қойылымның эмоциялық атмосферасын жасаудың хас шебері еді. Көрермендер театрдан мақтаныш толы сезімге бөленіп, тәнті болып шығатын да, көпке дейін сол әсерден арыла алмайтын.
Бұл сөзімізге КСРО Халық әртісі Фарида Шәріпованың мына бір пікірі дәлел: «Мен оның Кручининасын, Беатричесін, Панаева Авдотья Яковлевнасын көрдім. Бірі екіншісіне ұқсамайды. Ғайни ойыны сонысымен ғажап еді. Біз оны үлгі тұтып, өнеріне еліктейтінбіз. Ол Мәскеу мектебін, орыс сахна мәдениетін жақсы білетін. Шынымен-ақ, актриса сомдаған Кручинина теңдессіз еді. Спектакльді әр көрген сайын таңдай қағып, өнер иесінің бойындағы психофизикалық күйдің секунд сайын құбылуын қызыға тамашалайтынбыз. Ол расында да залды ерекше күйге бөлей алатын. Сонысымен бізді өзіне ғашық етті. Әріптестер арасында актрисаның сан қырлы өнері туралы аңызға бергісіз әңгімелер көп айтылатын. Әсіресе ән салғандағы ғаламат үні мен домбыраның құлағында ойнайтын айрықша дарыны көпке үлгі болды», деп әйгілі актриса журналистерге берген сұхбатының бірінде тебірене толғанса, Ғайнидың әртістік әлемі туралы Қазақстанның Халық әртісі Айша Абдуллина былай деп естелік қалдырыпты: «Хайруллина сан қырлы талант болатын. Шығармашылық қиялына ілесу мүмкін емес. Әсіресе режиссер ретінде сахна кеңістігін барлық планда шебер пайдаланатын, әр мизансценаны ұтымды ұқсататын талант иесі еді. Оның тағы бір тамаша қыры – кейіпкерлердің мінезін ашудағы тереңдігі, рөлдің логикалық және эмоциялық күйін дөп басып сараптай алатындығы. Соны рөлге бекітілген әртістерден де талап ететін. Режиссер ретінде ол кісі актердің сахнаға дайындықсыз, рөлін сараптамай шыққанын ұнатпайтын. Ондай сәтте Ғайни дайындықты тоқтатып қойып, рөлді талдауға көшетін. Режиссура – қиын мамандық десек, Ғайнидың осынау күрделі мамандықты шебер меңгеріп қана қоймай, нағыз өнер тудыруына оның театрға деген шексіз махаббаты, сахнаға адалдығы күш беріп, шабыттандыратын. Ғайни сияқты адамдар жүз жылда бір рет туады», деп жазыпты актриса.
Араға көп жылдар сала, Ғайни Хайроллақызы өмірден өткен соң, өнер иесі Г.Рудковская өзінің сұхбатында былай дейді: «Ол – театр өнеріндегі айрықша құбылыс. Әкем Ю.Рудковский Шымкент театрында М.Әуезовтің «Түнгі сарын» қойылымын сахналағанда Ғайни Жүзтайлақты ойнады, Ф.Шиллердің «Зұлымдық пен махаббат» спектаклінде Леди Милфортты сомдады. Сондағы актрисаның шеберлігі сол – режиссердің түпкі ойын дәл тапқандығында. Осы қасиетін жоғары бағалаған әкем Ғайнидың сахнадағы әр рөліне қайран қалатын және оның бойынан режиссерге тән суреткерлікті көретінін үнемі айтып отыратын. Кейінірек Ғайни Хайруллина Жас көрермендер театрын басқарып тұрған кезінде ол кісімен жүзбе-жүз жолығудың сәті түсті. Қателеспесем, 1961 жыл болатын. Жаңа қойылымға дайындық жүріп жатыр екен. Балконда отырып шығармашылық үрдісті сырттай бақыладым. Сондағы байқағаным әрі оның көңілге құрмет орнықтырған ерекше қасиеті – Ғайни спектакльдегі кейіпкерлер мінезінің жіті ашылуы үшін әрбір актермен өте мұқият әрі нәзік жұмыс істейді екен. Тағы бір таңғалдырғаны – ол ешбіріне өз пікір-көзқарасын таңбады, әртістердің сахнада еркін көсілуіне мол мүмкіндік туғызды. Әр актердің даралығын сақтауға тырысты. Сондай-ақ Ғайни сауатты, дана басшы еді. Шығармашылық атмосфера тудырудың хас шебері болатын», дейді.
Жас көрермен театрында қызмет еткен жылдары Ғайни Хайруллина «Бай мен кедей», Р.Ғамзатовтың «Тау қызы», С.Мұқановтың «Мөлдір махаббат» және тағы да басқа қойылымдарын сахнаға шығарды. Сонымен қатар М.Әуезовтің «Еңлік – Кебек», Ғ.Мүсіреповтің «Айман – Шолпан», «Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» сынды қазақтың ұлттық классикасын қайта қалпына келтіріп, жаңаша түрлентті. Әсіресе Ғайни қойған М.Әуезовтің «Қарақыпшақ Қобыланды» қойылымы халықтың қайсар рухын қайта жаңғыртқан ұлтымыздың құнды қазыналары қатарында.
Өнер иесінің қызы Клара анасы туралы: «Ол театр тынысымен өмір сүретін, сонда бар махаббатын, қуатын, барын салатын. Кейде ол үйге шаршап-шалдығып келетін, ондай кезде біз бірден басқа бөлмеге кетіп қалатынбыз. Тамақтанып алып, ертеңгі қойылымға дайындалатын. Жұмыста қандай қатал, талапшыл болса, үйде мейірімді, жуас, өте қамқор ана болды», деп тебірене толғаныпты.
Иә, ол өнерін өмірімен егіз өрді. Күш пен төзімділікті шығармашылыққа деген сарқылмас ықыласынан алатын. Осылайша, Ғайни талмас ой мен асқан шеберлік суреткеріне айналды.
Ұлттық өнеріміздің өркендеуіне сүбелі үлес қосқан қазақтан шыққан тұңғыш режиссер қыз Ғайни Хайроллақызының есімін кейінгі ұрпақ ұмытпай, ұлықтаса игі. Өйткені сахна саңлағының ұлттық өнердің өркендеуіне сіңірген еңбегі ұшан-теңіз.
Сәлима ТАСЕМЕНОВА,
өнер қайраткері
