Адам туралы аңызды жазса, ақын жазсын. Гетенің поэзиясын айтпағанда, «Жас Вертердің қасіреттері» жанның ішкі сентименталды көрінісіне қойылған алып ескерткіш дер едік. Ал ұлт ақыны Қадыр Мырза Әлінің «Жазмышы» мен «Иірімі», Темірхан Медетбектің тұлғалар портретін ашқан эсселері, Ұлықбек Есдәулеттің «Әбілхаяты» – жеке әңгімеге жүк. Ақын Ханбибі Есенқарақызының «Эсселер» жинағы көңілдің қалтарыс тұстарына сапарлатар, сезімнің ұшар басына із салар даңғыл бітімімен кісі жүрегін баурайды. Ақынның назарынан қарым-қатынастың мыңнан бірге ғана ұғынықты ұсақ жіптері, лебіздер сазы, мақтадай мамық көңіл көкжиегінің жұқа тозаңы тыс қалмайды. Мұның үстіне ақындық іңкәр жүрек, қайсарлық пен өжеттік қосылғанда тебірене толқындап оқуымыз заңды. Кітаптың алғысөзінде профессор Тұрсынбек Кәкішев: «Ханбибінің өзін сөйлетсек: «Ақын көңілі ешқашан қалыпқа сыйған емес, бірде алай, бірде дүлей». Оның естеліктерінен, ақындығын ғана емес, қарасөзді қатар алып жүретін прозашы екенін аңғардым», деген-тін. Біртуар Бауыржан Момышұлы, қаһарман Қасым Қайсенов, абыз Әбіш Кекілбаев секілді тұлғалар енген алуан сарынды туындылар автордың жан алқабын, құм даладағы сексеуілдей тумысын, ақындық тегіне айқын дәлел бола алмақ. Қазақтың хас батыры, елдің дара перзенті Бауыржан Момышұлы хақында жазылған «Айбарлы атамыз еді» атты эсседе қаһарман ердің айшықты болмысы ашылады. Бір ғана детальға назар салып қаралықшы. Эсседегі Бауыржан Момышұлымен диалогте ақынның жас та болса жалынды келбеті байқалады. «Өзімнің ақталуымнан өзім қорқа тіл қаттым.
– Әкең бар ма?
– Бар.
– Көзі ашық адам ба? Жасы қаншада?
– Иә, мұғалім. Жасы сізден жасырақ.
Бауыржан ата мырс етіп күліп жіберді. Теңеуімнің орынсыз шыққанына өзім де ыңғайсызданып қалдым. Онымды жуып-шаймақ ниетпен:
– Әкем сіздің аяғыңызды алып келе жатқан кісі. Өлеңді жақсы көреді. Бірақ маған Мағжан туралы айтқаны есімде жоқ».
Хас батырдың қабағына қарап, қарсы алдында шешіле сөйлеген ақын қызды таныған Бауыржан атамыз кейінгі жылдарда да қарындасына сәулесін төгіп, ағалық ақылын айтқан. Батырдың Мағжан туралы сұрағаны, адамдық үлкендігі, кішіпейілдігі, жеке адам ретіндегі қырлары эсседе айдай ашылып, жұртқа беймәлім Бауыржан тұрпаты оқырман көкірегіне қатталады. Бір қызығы, ақын эсседе тұлғалар болмысын етене әдіптеп, оң-солды түсіндіріп жатпайды. Тек ауыз әдебиетіндегі астарлы тілмен өрнек салып, оқиғаларды жіңішке ғана бедерлегенде, сөз құйрығының ішінен сансыз сәуле мен аура толқыны тұманына батыра түседі.
«Эсселер» кітабындағы көңіл қонышына енер сезімтал суреттің бірі – Қасым Қайсенов болмысы. Халық қаһарманының жалпақ жұртқа бейтаныс адамдық келбеті, ішкі бейнесінің жасырын қатпарлары эсседе жан-жақты әдіптеліп, айшықталады. Эссенің басы ерте таңмен атақты Қасым Қайсеновтің Оңтүстікке, ақынға сәлем беруге келе жатқаны жөнінде хабардан басталады. Жаңақорғанға емделуге жолға шыққан батыр Шымкенттегі өзі сүйіп оқитын, көңілі құлаған ақын қарындасын іздеп келеді. Үшінші қабатта тұратын ақын бәйек болып, батырдың алдынан шығады. Лебізін білдірген Қайсенов ақжарма сөзін айтып, жоғары қабатқа шығуға аяқ жарамайтынын, жолға асығыс екенін айтып, жүруге қамданады. Осы тұста хан қызындай Ханбибінің қайсар тұрпаты батырға тоқтау салады.
«Қандай амал табайын. Ақыры тәуекелге бел буып:
– Аға! Түсіңізші жерге. Әрі қарай арқалап шығамын!
Белгісіз ұлы күш бойымды кернегендей болды.
– Ау? Не дейді?
Бұл сөзді естігенмен, іштей таңданып та қалды. Қасқыр жүректі азаматым-ай! «Ерді намыс өлтіреді», бар қуатын жинап, көліктен түсуге әрекет жасады...». «Батыр ақын болмаса, ол бойына мін емес, ақын батыр болмаса, көрген күні –күн емес!» деген осы болар. Сын сағатта «Әрі қарай арқалап шығамын!» деген ақын өжеттігі бір ел қаһарманына ғана емес, күллі адамдық ерлікке, әділет-арға, ізгілікке жасалған жақсылықтай әсер қалдырады. Ақын қарындасынан адамдық ірілікті, ақындық биікті көрген батыр байлауын ағытқан сабадай шешіліп қоя береді. «Соғыс туралы, менің партизандық өмірім туралы он жеті кітап шықты. Бірақ бәрінде де менің батырлығым, жауға қаталдығым, Отанға берілгендігім, ел-жұрт алдындағы парызымды адал өтегендіктерім жазылды. Ал адам ретіндегі сезімдерім, түсініктерім, мұңайып-жылайтыным, жақсы әсерге бөленіп, қуанатыным толық жазылып біткен жоқ. Ол бір-екі кітапқа сыймайды да!»
Расында, біздер тұлға туралы толғағанда оны жеке адам ретінде қарастыра бермейміз-ау. Мейлі патша, мейлі данышпан, мейлі етікші болсын, ол ең алдымен, ет-жүректі адам емес пе? Гетенің сөзімен айтсақ, «Адамдар үлкен сәби және кіші сәби болып екіге бөлінеді» емес пе? Халық қаһарманы Қасым Қайсенов туралы эсседе батырдың осы бір шынайы тума мінезі ашылып, оқырманды өзіне ынтық ете түседі. Қаһарман Қасым болмысын таныған сайын осындай ойлар жетектеп, естелік жарықшағымен бірге жүзгендей боласың.
«Эсселер» жинағында көпке есімі қанық ақын-жаузшылар, батырлар, әкімдер, түрлі сапарлар туралы сырлы суреттер қамтылған. «Көз жасы» атты ақын Нәмет Сүлейменов туралы жазбада ана тіліміз жайлы жан елжіретер толғамдар, шырылдаған ақиқат үні естіледі. «Ағатай, ұлы мақсат жолында жанымды бәске тігуге даярмын. Семген тілімізді, сөнген дінімізді қайтадан қалпына келтірудегі үлкен жолда қолдасаңыз қайтеді?» дейді автор алып-ұшып. Иә, тумыстан қонған ұлтшылдық автор бойынан, әр тұстан көрініп отырады. Жинақтағы көзге оттай басылатын тағы бір эссе – «Әбіш тойы». Заңғар жазушының 60 жылдық мерейтойында туған жеріне табан тіреген ақын, халықтың қаламгерге деген қошемет-құрметін, ақжарма жүрегін, кемеңгер жазушының келісті болмысын баян етеді. Жазушының «Дүние ғапыл» поэтикалық жинағына сілтеме жасай отырып, «Шынтуайтқа келгенде, Бұқар жыраудан кейінгі халық жағдаятын жырлаған бірден-бір мемлекет адамы да осы Әбіш емес пе? Бүкіл Шығыс халқына аты аян, Бейбарыс Сұлтанның Отаны, ұлттық поэзия сардары Махамбет шыққан Атырау өңірінен Әбіш неге шықпасқа?» деп тебіренеді. «Ұлттың интелегенциясы атсалысып, сөз қосқан сүбелі сапар сұлу сөзбен шыр көбелек айналып, маңызы артқан. Әсіресе туған жері бірегей тұлғаны құндағына аунатуы жүректі елжіретеді. «Сарабдал жеңгелері мен Айсәуле ананың мұңдас-сырлас болған абысын-ажындары, алып тұлғалы Әбішті құндақтаған сәбидей домалатып, туған ошағының орнына аунатып жатты. Өз халқы дәстүрінің алдында сәбидей шарасыз күй кешіп, үнсіз мақұл алып жатқан мемлекеттік хатшыға аяй қараған мәскеуліктердің көзі шарасынан шыға жаздады. Бұл дәстүрдің құйқаңды шымырлатардай-ақ әсері мол болды». Жазушы туралы эсседен туған жермен тұтасып, оның адамдармен біте қайнасқан, шалқар далаға ұқсаған қаламгердің қайталанбас болмысын тануға болады.
Әлем әдебиетінде тұлғаның жан-жақты тұрпатын зерделеу, оның ішкі «кухнясына» ену арқылы
тұтас шығармашылығына баға беру кеңінен бедерленген. Андре Моруаның психологиялық портреттері, Достаевскийдің кейіпкерлері туралы эсселері жазушыны қайта оқуға, қайта қарауға мәжбүрлейді. Ал «Байрон» романы Еуропаның көркем ойын өзгерткен алып ақынның сәби күнінен-ақ алғырлық пен адуындылық қатар өрбіген жұмбақ болмысының кілтін ашады. Сонымен қатар Стефан Цвейгтің «Толстойдың өмірі», «Бетховеннің өмірі», «Бальзак» секілді туындылары – оқырманның ой диірменіне әбден қорытылған сүбелі шығармалар. Мұндай кесек шығармаларға бару үшін автордың өзі өнер адамы, не оқығаны мен түйгені мол сөз зергері болса игі. Сонда өз өмірі арқылы өзге тұлғаның тұтқалы түйткілдерін ұғына алмақ. Гюстав Флобердің «Бовари ханым – бұл мен!» дегеніндей, қайбір қаламгер өзге туралы жазғанда, белгілі бір деңгейде өзін жазатынын ескерсек, бұл тұрғыда шығармашыл тұлғаны өзі деңгейлес өнер саңлағы жазғанға ештеңе жетпейді. Ханбиі Есенқарақызының «Эсселер» жинағы тұғырлы тұлғалар туралы болғанымен, мұның бәрінде ақынның өз болмысы айшықталып, әр тұсқа шашылып отырады. Бейне бір қаламгердің биографиясын оқып отырғандай, ақын жанының тереңіне саяхат жасағандай күй кешетініміз сондықтан да болар.
Кітапта қазақтың ақын Фаризасы туралы «Өнердегі өнегем, өлеңдегі пірім ең!» атты эссе көзге оттай басылды. «Фариза – түбірлі, қуатты сөз. Оқшау сөз. Оған ешқандай жалғау, шылау, жұрнақтарды жапсыра алмайсың. Оның даралығы да осында. Ол – тұлға! Ол – мазмұн». Осынау қордалы пікірден тұтанған жазба шынайылыққа, ақын өмірінің маңызды, елеулі тұстарына толы. Фариза ақынның бірде дауылдай құдіретті, бірде қурайдан аласа кішіпейілдігі көрініс табады. Эсседе ақынның қалыптастырған мектебі, ұлт руханиятының тұсбағарын өзгерткен өзгеше мінездері кестеленеді. Әсіресе поэзия падишасы өмірінің соңына қарай жұмсақ та кішік қалыпқа түсіп, айналаға мейірім отын таратуы ақиық ақынның шынайы биіктігін әшкерелгендей. Қайбір үлкен тұлға да өмір бойы өзімен-өзі күресуші, ғұмыр бойы кемелдікке ұмтылушы. Білімнен туған желіктен сақтанып, сексенге таяғанда рухының азаттануын қалаған Толстойдың, өмірінің соңында тегеурінді мінезі сәбидей балғын тартып, кішіпейілдене берген хакім Абайдың да негізгі кілті – кемелдік тауына маңайлау, өзін жетілдірудің Эвересіне шығуында жатыр деп білемін. Ал Фариза ақынның эсседе көрінген ғарыштық байламы, ақын сіңлісіне айтқан ақырғы алпауыт сөзі көңіліңді босатады. «Кейбір жөнсіз, жол-жосықсыз біраз адамдардың көңіліне тиіп, жаралағаныма өкініп отырмын. Бәрінен кешірім сұрағым келеді. Бірақ кемшілігімнің қайсыбірін жөндейін? Оған уақыт та тарылып барады. Айналайын, саған айтып отырғаным: қатқыл болма, жұмсақ бол! Айналаңдағылармен санас, жұрттың көңіліне абай бол! Ел сені ардақтап, қаумалап жатса, құлым деп емес, пірім деп қара». Бұл поэзияда түбірлі мектебін қалыптастырып, дүлдүл өнер тудырған Фариза Оңғарсынованың ақын сіңлісіне айтқан ақырғы сөзі. Міне, биіктік, міне, тұлға!
«Атты мен жаяудың сәлемі жараспайды» дейді қазақ. Бәйтерек туралы жазу үшін, өзің де бәйтеректен былай болмауың керек. Әйтпегенде ханға қараның мәймөңкелегеніндей көріксіз дүние туады. Ақын Ханбибі Есенқарақызы кім туралы жазса да, кез келген тұлғамен тең сөйлесіп, тіке тұрып тіл қатысады. Бүгежектемей шынын айтып, қажет жерінде өжеттік көрсетіп, қазақ қызына, ақынға тән батырлыққа қол артады. «Эсселер» жинағы тұтас алғанда ерлік пен өрліктің, ірілік пен кесектіктің, алдаспан рух пен азаттықтың бірегей бейнесіндей. Бұл жинақта ұлтымыздың кешеден бүгінге мұра болып қалған асқақ сезімі, айбынды күші, зәулім болмысы жатыр. Мұзарт шың мен ұшы-қиыры жоқ құба даланың шулы сазы, мыңжылдықтар тізбегінің үзілмеген ізі жатыр. Сол ізді көкірегінде сақтап сәулелі таңға тасыған жүздеген ұрпақтың аманат шырағы маздап тұр. Біз соны сезіне білуіміз керек.
Тұтас алғанда, Х.Есенқарақызының «Эсселер» жинағы Абай атындағы Мемлекеттік сыйлыққа лайықты деп санаймыз.
