Хакімді оқып, іске көш

Ұлы Абайдың шығар­ма­шылық ғұмыры – небәрі 20 жыл. Ал оның танымы әлі күнге өшпек емес. Өзімізге белгілі Гете 143 том, Толстой 96 том мұра жазса, Абайдың бар мұрасы екі-ақ том. Дегенмен сол еңбегі әр уақытта ауырған жанға ем болып келе жатыр. Ендеше, Абай армандаған асыл адам қандай болды және оның көр­гісі келгені қандай қоғам еді және халқының бұл жолда қан­дай міндері бар екенін жазып қал­дырған ақынның мұра­ла­рына және оның бастауы қайда жатқандығына бойласақ.

Абай алдымен ұлттық, қа­зақы тәрбиені бойына сіңірді. Сол арқылы медресе білімін алып, одан соң «школа» бітіріп, өзін-өзі толықтырып отырды. Ол Шығыстың шайырларын жаттап, шамасы жеткенінше ұғына білді. Пайымдауымызша, қазақ әдебиетіндегі барлық ақыннан дүниелік те, діни де білімі ең жоғары ақын  – Абай.

Біз таңырқаған Абай өзі­не таңырқады ма? Әрине, жоқ. Өзіне көңілі толмады. Жас­тайынан білімді өз қатар­лас­тарының арасында тұңғыш болып алса да, «жасымда ғылым бар деп ескермедім» деп өзіне қанағаттанбайды. Бай мен кедейге бір деңгейде қарайды, яғни қолынан келгенінше тура­лықты қолдаған өзіне бақылау жүргізе келіп: «Бойдағы мінді санасам, тау тасынан аз емес, Жүрегімді байқасам, Инедейін таза емес», дейді.

Ал біздің қоғамның бас­ты дерті – адамның өз-өзіне баға бере алмауы. Сондықтан енді Абайды оқып, іске көшетін кез келді. Біріншіден, ұстаздар қауымы балаға үлгі көрсету үшін өздері әрқашан іздену керек. Екіншіден, ата-ана баласына да, қоғамға да үлгі болып, адал еңбек етуі қажет. Үшіншіден, мемлекеттік қыз­меткерлер, іс адамдары ақын­ның ғашық бол деген бес қасие­тін өмірде шынайы көр­сете біл­се дейміз.

Ең алдымен ол қалып­тас­тырған «Толық адам» ұғы­мы маңызды. Әрине, оған дейін де Әл-Фараби айтқан «Ке­мел адам», Ясауи жазған «Кә­мил инсан» ұғымдары бол­ды. Бірақ Абай соларды қай­таламай, керісін­ше толық­тыр­ды. Мысалы, ең биік шың­дардың бірі Эвереске шыққандардың қа­тары өте сирек. Бірақ әркім түрліше биіктігіне шықты, нәтиже осында. Ендеше, толық адам болу үшін ең алдымен мәдениеті­міз­ді дұрыстауымыз керек. Қазір баршамыз білетін Шы­ғыс елдері осы күнге дейін рухани мәдениет­ті ғана дамытып келді. Ал Батыс ел­дері рухани мәдениеттен мате­риалдық мә­дениетті жоғары қойды. Енді біз байқаған Шы­ғыс елдерінде технология ана­ғұрлым дамымай қалды. Батыс елдерінде қазір­гі таңда рухани тоқырау болып жатыр. Ендеше, қос мәдениет­ті де қатар ұстаған ел озады екен. Абай Жетінші қарасөзінде: «Дүниенің көрінген һәм көрінбеген сырын түгелдеп, ең болмаса денелеп білмесе, адамдықтың орны болмайды. Оны білмеген соң, ол жан адам жаны болмай, хайуан жаны болады», деп біз айтып жүрген рухани, материалдық мәдениетті жазып қалдырды. Оның айтқан бес асыл ісіне ғашық болып, бес нәрседен қашық болсақ, Абай мұраты орындалар еді. Ізгі, қайырымды іске кіріскенде, алдымыздан шығатын кедер­гілерден қаймықпасақ, жұмы­сымыз өнімді, берекелі болады. Абайша айтсақ, «Ондай болмақ қайда деп, айтпа ғылым сүйсеңіз». Сөйтіп, ол өзін де, халқын да тәрбиеледі. Балаларын оқытты. Орыс бол деген жоқ, керісінше білімі бізден озған орыстың тілін меңгеріңдер деді.

Абай өз заманына ғана бағ­дар қалдырған жоқ, бүкіл қазақ­тың кемшілігі мен өзгеден ар­тықшылығын кеңінен жаза білді. Қазақтың бүкіл сана жолындағы тоқырауын жеңіп, түрлі озық ғұрыптарымызды жаңарту үшін өткенімізді толық білуіміз қажет. Біліп қана қоймай, ата-бабаларымыз жасаған, жазған мұраларына таңырқай бермей, оны іс жүзін­де орындау керек.

Қанат АЛТЫНБЕК,

Ұлттық кітапхананың ғылыми-әдістемелік қызмет маманы

Бұл жазбаның толық нұсқасын QR-код арқылы тыңдауға болады