Фото: gov.kz
Қазіргі уақытта республикада жүргізіліп жатқан құқықтық реформада заңдылық қағидаттарын одан әрі жүзеге асыру мәселелері маңызды орын алуы тиіс. Ел Конституциясында азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету және қорғаумен қатар, заң үстемдігі, биліктің бөлінуі, заң алдында барлығының теңдігі сияқты заң үстемдігінің басқа да негізгі қағидаттары бекітілген.
Қазақстан өзін құқықтық мемлекет деп жариялай отырып, құқықтық мемлекет қағидатын ұстанатынын көрсетті. Қазақстан Республикасының Конституциясында заң үстемдігін қамтамасыз етудің бірқатар кепілдіктері және ең алдымен Конституцияның өзі бекітілген. Еліміздің Негізгі Заңының 4-бабында Конституцияның ең жоғары заңды күші бар және Республиканың бүкіл аумағында тікелей әрекет ететіні белгіленген. Сонымен, Қазақстан Республикасының Конституциясы – мемлекеттiк құрылымның негiздерi мен құқықтық реттеу принциптерiн белгiлейтiн, мемлекеттiң ең жоғары заңды күшi бар құқықтық акт.
Конституцияның жоғары заңды күші заңдар мен басқа да құқықтық актілердің Конституцияға сәйкес келуін білдіреді. Бұл қағидат елдің саяси және экономикалық тұрақтылығы үшін маңызды болып табылатын құқықтық тұрақтылық пен болжамдылықты қамтамасыз етеді, сондай-ақ құқықтық жүйенің белгіленген конституциялық нормалар шеңберінде жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Осылайша, Конституцияның ең жоғары заңды күші мемлекетте әрекет ететін құқықтық актілердің иерархиясындағы өз орнын білдіреді.
Конституцияның үстемдiгiн қамтамасыз етудiң маңызды құқықтық кепiлдiктерiнiң бiрi – Конституцияның тiкелей әсер етуi, оны оның негiзiнде немесе оның нормаларын түсiндiру негiзiнде нақты құқықтық iстердi шешу мүмкiндiгi деп түсіну керек. Конституцияның беделі үшін Конституция нормаларын құқық қолдану тәжірибесінде қолдану өте маңызды. Мемлекеттiк органдар өзiнiң барлық iс-әрекетiн жергiлiктiң жоғары заңымен салыстыруды, қажет болған жағдайда оны тiкелей қолдануды үйренуi керек. Конституцияның тікелей әсері оның жоғары заңдық күші принципінің маңызды бөлігі болып табылады.
Елдің Негізгі Заңы Қазақстан Республикасында қолданыстағы құқық Конституцияның, оған сәйкес келетін заңдардың, өзге де нормативтік құқықтық актілердің, Республиканың халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ республика Конституциялық Соты мен Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларының нормалары болып табылатынын бекітеді. Осылайша, Конституция нормативтік құқықтық актілерді қалай түсіндіру және қолдану керектігін анықтай отырып, құқық қолдану практикасына негіз болуы керек. Бұл құқықты қолдануда біркелкілік пен әділеттілікті қамтамасыз етеді.
Құқықтық реформаны табысты жүргізу әрқашан заңның қоғам өміріндегі рөлінің артуымен байланысты, ол өз кезегінде республикада жүзеге асырылып жатқан радикалды экономикалық, әлеуметтік және саяси реформаларды құқықтық қамтамасыз етуге, азаматтық келісімді қолдауға және көпұлтты қазақстандық қоғамды шоғырландыруға, сондай-ақ азаматтардың конституциялық құқықтары мен бостандықтарының бұзылуына жол бермеуге қызмет етеді. Қазақстанда құқықтық мемлекет қалыптастыру жағдайында заң үстемдігі қағидатын іске асыру аса маңызды мәнге ие болады. Осылайша, құқықтық мемлекеттілікті құру процесінің одан әрі тағдыры заңның үстемдігін қамтамасыз ету деңгейіне және ең алдымен Конституцияның өзіне байланысты.
Конституция азаматтардың өмір сүру құқығы, сөз бостандығы, заң алдындағы теңдік және әлеуметтік кепілдіктер сияқты негізгі құқықтары мен бостандықтарын бекітеді. Бұл азаматтардың құқықтарын қорғау және олардың іске асырылуын қамтамасыз ету үшін құқықтық негіз жасайды. Қазақстанда құқықтық мемлекеттің қалыптасуы жағдайында Конституцияның азаматтың құқықтары мен бостандықтарының, бүкіл қоғам өмірінің ең сенімді кепілі ретіндегі рөлі мен маңызы артып келеді.
Біздің еліміздің Негізгі заңында Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адамның құқықтары мен бостандықтары танылатыны және оларға кепілдік берілетіні, адамның құқықтары мен бостандықтары туғаннан бастап әрқайсысына тиесілі екендігі, абсолютті және бөлінбейтін деп танылатыны, заңдар мен өзге де нормативтік құқықтық актілердің мазмұны мен қолданылуын айқындайтыны белгіленген. 1995 жылғы Конституция нормаларындағы адам құқықтары мен бостандықтарының табиғи, абсолютті және бөлінбейтін сипатын тану біздің конституциялық заңнамамыз үшін жаңалық және Қазақстан Республикасының жалпыадамзаттық құндылықтарға бейілділігінің айғағы болды.
Адамның табиғи құқықтарын конституциялық қамтамасыз ету - бұл адамның бостандығы мен автономиясына кепілдік беру тәсілі ғана емес, сонымен бірге қоғамның тұрақтылығының, оның мемлекеттік құрылымының тиімділігінің шарты. Сонымен бірге, Конституция жеке тұлғаның құқықтарын ғана емес, оның міндеттерін де анықтайды: әр адам конституция мен заңдарды сақтауға, елдің мемлекеттік рәміздерін, құқықтарын, бостандықтарын, басқа адамдардың ар-намысы мен қадір-қасиетін құрметтеуге міндетті.
Адамның табиғи ажырамас құқықтарын мойындай отырып, оларды негізгі конституциялық құқықтар мен бостандықтарда бекіте отырып, Негізгі Заң оларды қорғау тетіктерін, оның ішінде Қазақстан Республикасының Конституциялық Сотын, сот органдарын, сондай-ақ шағымдарды қарайтын және адам құқықтарын қорғай алатын басқа да институттарды қамтамасыз етті.
Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты Конституцияның сақталуын қамтамасыз етуде, конституциялық заңдылық пен құқықтық тәртіпті қорғауда және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сақтауда шешуші рөл атқара отырып, еліміздің мемлекеттік органдары жүйесінде ерекше орын алады. Конституциялық Сот барлық заңдардың, қаулылардың және басқа да нормативтік актілердің Конституцияға сәйкестігін тексереді. Конституциялық Сот құқықтық актіні конституциялық емес деп таныса, ол азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын заңсыз заңнамамен байланысты бұзушылықтардан қорғайтын заңды күшін жояды. Бұл нормативтік құқықтық актілердің Конституцияға қайшы келмеуі мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбауының кепілі болып табылады.
Конституциялық сот азаматтардың конституциялық құқықтарының бұзылуына қатысты шағымдарын да қарауға құқылы. Бұл азаматтарды мемлекеттік органдардың және олардың конституциялық кепілдіктерін бұзуы мүмкін басқа субъектілердің әрекеттерінен қорғаудың тиімді тетігі ретінде қызмет етеді. Конституциялық соттың бұл өкілеттігі азаматтарға өз құқықтарын жоғары құқықтық деңгейде қорғауға мүмкіндік береді. Атқарушы билік Конституциялық соттың шешімдерін орындауға және өз қызметін соған сәйкес келтіруге міндетті. Бұл билікті теріс пайдаланудың алдын алуға көмектеседі және барлық мемлекеттік органдардың Конституция шеңберінде жұмыс істеуін қамтамасыз етеді. Қарапайым соттар істерді қарау кезінде Конституциялық Соттың түсіндірмелері ұстануға тиіс, бұл Конституцияның біркелкі қолданылуын қамтамасыз етеді.
Конституциялық Сот Конституцияға ресми түсініктемелер береді, бұл конституциялық нормаларды біркелкі түсінуге және қолдануға көмектеседі. Бұл әсіресе азаматтардың құқықтарын қорғау үшін өте маңызды, өйткені нақты түсініктемелер конституциялық нормаларды дұрыс түсінуге және қолдануға ықпал етеді. Осылайша, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ететін және елдегі конституциялық тәртіпті қолдайтын сот төрелігі жүйесіндегі негізгі орган болып табылады.
Адамның құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етудің маңызды тетігі - оның өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау құқығы. Құқықтық мемлекет жағдайында тәуелсіз сот адам құқықтарын қорғаудың негізгі құралы. Тәуелсіз сот төрелігін қамтамасыз ету мақсатында елдің Негізгі Заңы судьяларға қол сұғылмаушылық пен тұрақтылықты бекітеді; соттарды тікелей мемлекеттік бюджет қаражаты есебінен қаржыландыруды көздейді; судья лауазымының депутаттық мандатпен, өзге де ақы төленетін лауазыммен немесе кәсіпкерлік қызметпен үйлесімсіздігін белгілейді. Қазақстан Республикасының Жоғарғы сотын қоспағанда, барлық соттардың судьяларын Президент тағайындайды. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының судьяларын Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынуы бойынша Сенат сайлайды.
Сот билігі Қазақстан Республикасының атынан жүзеге асырылады және азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды, сот төрелігін жүзеге асыру жолымен мемлекеттің Конституциясын, заңдарын, өзге де нормативтік құқықтық актілерін, халықаралық шарттарын орындауды қамтамасыз етуді өз мақсатына айналдырады. Сот төрелігін жүзеге асыру кезінде сот билігі өз қызметінде Конституцияға қайшы келмейтін нормативтік құқықтық актілерді ғана қолдана алады.
Қаржы саласындағы азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қорғаудың маңызды институттарының бірі - Банк омбудсмені институты. Банк омбудсмені туындаған келіспеушіліктерді шешудің және қарыз алушылардың төлем қабілеттілігін қалпына келтірудің тиімді және тәуелсіз тетігін ұсына отырып, банктер мен олардың клиенттерінің мүдделерінің теңгерімін қамтамасыз ете отырып, Қазақстанның тұрақты банк жүйесін дамытуда маңызды рөл атқарады. Бұл институттың енгізілуі мемлекеттің елдің қаржы секторын орнықты дамыту шеңберінде банктер мен өзге де қаржы институттары клиенттерінің құқықтары мен мүдделерін қорғауды қамтамасыз етуге ұмтылысын айғақтайды.
Банк заңнамасы қарыз алушы-жеке тұлғалардың өтініштерін қарауды, олардың және қаржы институттарының арасында туындаған келіспеушіліктерді реттеуді, сондай-ақ ұсынымдар мен консультациялар беруді қоса алғанда, Банк омбудсменінің өкілеттіктері мен құзыретін нақты айқындайды. Банк омбудсмені банктер мен өзге де қаржы институттары үшін міндетті күші бар шешім қабылдау құқығымен дауларды сотқа дейінгі міндетті реттеудің жалғыз институты болып табылатынын атап өткен жөн.
Қазақстан Республикасының Конституциясында бостандық пен әділеттілік қағидаттарын жариялау қоғамдық және мемлекеттік құрылым туралы демократиялық идеяларды қалыптастырады; мемлекеттің қоғамдық-саяси тұрақтылықты, конституциялық заңдылықты және азамат пен қоғамның әлеуметтік-экономикалық әл-ауқатын қамтамасыз етуге ұмтылысы туралы куәландырады. Сайып келгенде, Конституция саяси-құқықтық ниетті білдіреді, оны іс жүзінде жүзеге асыру мемлекеттік органдар мен қарапайым азаматтардың бүкіл жүйесінің саналы және шешуші әрекеттерінің нәтижесінде мүмкін болады. Конституцияның әлеуеті оны іске асыруға органдар жүйесі түріндегі мемлекет қана емес, тұтастай алғанда бүкіл қоғам белсенді қатысқан жағдайда толық ашылады.
Дархан Қадырбайұлы,
Қазақстан Республикасының Банк омбудсманы, заң ғылымдарының докторы, профессор, іскерлік әкімшілендіру магистрі
