Ата заң • 30 Тамыз, 2024

Әділдік басты идеологияға айналуға тиіс

136 рет
көрсетілді
7 мин
оқу үшін

Конституция – мемлекеттік билік тармақтарының, азамат пен мемлекеттің саяси-құқықтық арақатынасымен қатар еліміздің болашақ бағдарын айқындайтын, қоғамдағы саяси күштер іс-әрекетінің басты тірегі.

Әділдік басты идеологияға айналуға тиіс

Заман ағымына қарай, қоғам мен мемлекет өмірінде туындап отыратын жаңа мақсаттарға қол жеткізу, ұлтты ұйыстыру, мем­ле­кеттілікті ны­ғайту қалып­тас­қан құқықтық жүйені жетілдіру арқылы жүзеге асырылады. Бұл – заңды құбылыс. Зерттеулерге жүгінер болсақ, демократиялық тұрғыда даму деңгейі жоғары мемлекеттердің өзінде билік пен қоғамның өзара іс-қимылын қамтамасыз ететін саяси партиялар, қоғамдық бірлестіктер, кәсіподақтар, тәуелсіз баспасөз, сот жүйесі, сайлау үдерісі сияқ­ты азаматтық қоғам институт­та­ры жетілдіріліп отыра­ды. Бұл орайда билік пен қоғам­­ның ара­қатынасының дәлелден­ген озық те­тіктерін қолданып қана қоймай, қоғам дамуының тиісті кезеңінің ерек­шеліктерін ескеретін жаңа тетіктер мен тәсілдерді енгізудің маңыздылығын айрықша атап өту қажет.

Кез келген конституциялық реформа қоғам өміріндегі саяси-құқықтық мәні орасан зор, аса күрделі үдеріс.

Республикалық референдумда қабылданған 1995 жылғы Конституция құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам институттарын қалыптастыратын, ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ететін, сондай-ақ мемлекет дамуының жаңа бағыттарын айқындайтын құқықтық жүйенің іргелі негізін қалыптастырды. Ата заңға сәй­кес құқықтық жүйенің негізгі элементтерін баянды ететін жаңа заңдар қабылданды.

Әлемдегі және еліміздегі әлеу­мет­тік ахуал мен саяси-қоғамдық үде­ріс­терді жіті бақылап, жаһан­дық сын-тегеуі­ріндерге төтеп беретін мемлекеттік бас­қарудың тиім­ділігін арттыру және конс­­ти­туциялық нормалар мен қағи­даттарды қоғам дамуы­на бейімдеу мақ­­са­тында айтарлық­тай жұмыс жүр­гізіл­ді. Дегенмен Конституцияға енгізіл­ген алдың­ғы түзетулер негізінен Прези­денттің құзыретін нығайтуға байланысты болғаны белгілі. Мұндай біржақты өзгерістерге әрқашан дерлік жоғарыдан бастамашылық жасалып отырды.

2017 жылғы конституциялық өз­герістер оң бағытта бастал­­ғанына қа­рамастан саясат пен экономикадағы монопо­лизмнің сақталып қалуы, көзге көрінетін­дей нәтиже бермей, қиюы ше­шіл­меген қайшылықтың шиеле­нісуіне әкелді. Азаматтар арасында орын алған мүліктік жік­­телу, оған қоса халықтың ай­тар­лықтай бөлігінің тұрмыс дең­гейі төмендеуі қалыптасқан келеңсіз жағдайды өзгертуге ниеттенген қоғамдық сананы оятуға түрткі болды. Мұндай жағдайда ел ішінде оңтайлы саяси ахуал қа­лыптастыру, мемлекеттің тұ­рақ­ты дамуы, кең ауқымды әлеу­мет­тік-экономикалық өр­леу, әлеуметтік әділеттілікті орна­ту қиынға соғатыны анық байқа­лып, қоғамда жүйелік өзге­­ріс­тердің қажеттілігі туындады. Осы­лайша, теңгерімді саяси база болмай экономикалық өркендеудің мүмкін емес екені саяси жүйені реформалау­дың қажеттілігін тудырды. Сондықтан да Мемлекет басшысы 2019 жылғы 2 қыркүйектегі Қазақстан халқына Жол­дауында саяси қайта құруларды жүргізу­ге баса назар аударған болатын.

Ал 2022 жылғы 16 наурыздағы Қа­зақстан халқына Жолдауы аясында Президент мемлекеттің саяси жүйесін кешенді жаңғырту­дың бағдарламасын қалың жұрт­шылыққа таныстырып, елімізді түбегейлі жаңғыртуды көздейтін ауқымды реформалар ұсынды. 2022 жылғы конституциялық реформа кейінгі жылдарда қалыптасқан, әсіресе 2022 жылдың қаңтарында айқын көрінген қоғамдағы, мемлекеттегі елеулі кемші­ліктер мен шиеленісті мәселелерді жоюға бағытталды.

Қалыптасқан саяси модель­ді тү­бегейлі өзгерту, билік тар­мақ­тарының өзара қарым-қаты­насының оңтайлы теңгерімін қалыптастыру, мемлекет пен қоғамның тиімді диалогін құру, халықтың сұранысы мен ұсы­ныстарына негізделген саяси реформаларды жүзеге асыру – Конституциялық реформаның тұжырымдамалық негізі ретінде айқын­далды. Ең бастысы, Негізгі заңға енгізіл­ген түзетулер жалпы жұртшылық өкіл­дері айтқан ұсыныстарды ескере отырып жүзеге асырылды.

Бүгінде елімізде ашықтық пен әділеттілікті барынша қамтамасыз етуге, мемлектіміздің бәсекеге қабілетін күшейтуге бағытталған саяси жаңғырту жүр­гізіліп келеді. Мемлекеттік биліктің барлық институтының жұмыс тиімділігін түбегейлі арттыру мақсатында маңызды қадамдар жасалып отыр.

Үштен бір бөлігі дерлік өзгер­тіл­ген Конституция саяси жүйені айтарлықтай жаңартып, жалпы қоғамдағы демокра­тия­лық үдерістерді тереңдетуге барынша ықпал етті. Маңыздысы, Ата заңға енгізілген өзгерістер мен толықтырулар бұрын-соң­ды болмаған сыртқы және ішкі сын-қатерлерге батыл тө­теп бере алатынымызға деген отан­дастарымыздың сенімін айтарлықтай нығайтты.

Әрине, конституциялық реформаны аяқталған деп санауға болмайды. Реформалар үздіксіз. Конституциялық нормаларды өзектендіру және олардың іске асырылуын бақылау бойынша әлі де көп жұмыс атқарылуы қа­жет. Конституциялық рефор­­маны іс жүзінде іске асы­ру­­дың табыстылығы тек саяси ерік-жігерге емес, қоғам­ның мұндай реформаларға қанша­лықты дайын екеніне және оларды қоғам қалай қабыл­дайтынына тікелей байланысты.

Бүгінде маңызды пікірталас­тар­дың тақырыбына айналып отырған конс­титуциялық-құ­қық­тық дамудың бірқатар ше­шімін талап етіп отырған мәсе­ле­лер де бар. Ең өзектілері – елі­міздің заң шығарушы органдарында азаматтардың өкіл­ді­гіне, саяси партиялар мен қо­ғамдық ұйымдардың, БАҚ қыз­метіне, сайлау үдерісіне, оның ішінде сайлау органдарын қалыптастыру тәртібіне, әкім­дерді сайлау жағдайында жергі­лікті өкілді және атқарушы орган­дардың өзара іс-қимылына қатыс­ты мәселелер. Сондай-ақ жаңа Конституцияны әзір­леу бойынша да жекеленген ұсы­ныстар жасалғанын ескеру қажет. Сондықтан әрі қарайғы реформаларға тек мемлекеттік құрылымдар ғана емес, мем­ле­­кеттік билікті іске асыру те­­­ті­гін құрайтын қоғамдық ұйым­­­дардың, сараптамалық қоғам­дастықтардың өкілдері және бе­л­сенді азаматтық ұстаны­мы бар азаматтар да қатысуға тиіс.

Конституциялық тәртіп пен заң­дардың әділеттілігін қамтама­сыз ету – мемлекеттің ең басты міндеті. Бүкіл мемлекеттік, қоғам­дық, жекеменшік ұйымдар, жекелеген лауазым иелері және барша азамат Конституция үс­темдігінің сақталуына аса мүдделі. Бұл ретте азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, сондай-ақ заңдардың нақты орындалу тетіктерін күшейту айрықша маңызға ие.

Еліміздің тұрақты дамуын қам­тамасыз етуде тиісті мем­ле­кет­тік органдар мен лауазым иеле­рінің тарапынан қабыл­дана­тын шешімдердің әділдігін қамтамасыз ету қоғамда ерекше маңызға ие болып отыр. Түп­теп келгенде, әділеттілік – адам құқықтарының толық сақта­луының басты кепілі. Сондықтан әділдік идеясы мемлекеттік саясатта ғана емес, жалпы қоғам өмірінде бас­ты идеологияға айналуға тиіс. Ал әді­леттіліктің негізі – заңды сақтау. Мем­­лекет басшысы Қасым-Жомарт То­қаев атап айтқандай, заң мен тәр­тіп – әділетті қоғам құру­дың негізгі тірегінің бірі. Азамат­тардың басым көпшілігі заңды­лықты мүлтіксіз сақтау мен қоғам­дық тәртіпті барынша нығай­ту жолында жұдырықтай жұмыл­ған­да ғана қоғамда әділдік дең­гейі жоғарылайды. Әрбір азамат­тың өзінің құқықтарының сақта­луына бейжай қарамай, немқұ­райдылыққа жол бермеуі аса маңызды. Мұның бәрі қоғам өмірі­нің бұлжымас нормасына айна­луға тиіс. Бұл қағидат бар­лық отандасымызға қатысты. Бір сөзбен айтқанда, құқық бұзушы­лық­тың кез келген түріне мүлде төзбейтін әрі оны қатаң айыптайтын қоғам қалыптасуы қажет.

 

Серік СЫДЫҚОВ,

заңгер