ТОРҒАЙДАҒЫ БРАКОНЬЕРЛЕР

Талбесік Оралда киік қырылып жатқан­да, Қостанай облысындағы орман және аңшылық шаруашылығы аумақтық инспекциясына Торғай даласынан да киіктің өлексесі табылғандығы жөнінде дабыл қағылды. Алдымен Жангелдин ауданы өңірінен өліп жатқан 8 киік тіркелді, ал Торғай даласына шұғыл аттанған инспекция мамандары тексере келе оның саны 39-ға жеткенін анықтады. Соның екеуі ғана аналық та, қалғанының бәрі текесі. Киіктің отыз шақты теке­сінің мүйізін қырқып әкеткен. – Біз Орал өңіріндегі сияқты киіктің Бетпақдала табынына да пастереллез ауруы келген екен деп қауіптенгенбіз. Алайда, киіктер өлген жерге барып көзбен көрген­нен кейін мұны суық қолдардың жасаған қылмысы екенін бірден түсіндік, – дейді облыстағы орман және аңшылық шаруашылығы ау­мақ­тық инспекциясының жануар­лар мен өсімдіктер әлемін қорғау жөніндегі мемлекеттік инспекторы Балғабай Бекмағанбетов. – Киік­тер өлген жерден мәшиненің ізі және 12 калибрлі мылтық оғының гильзалары табылды. Киікті заңсыз аулаған броконь­ер­лер ісіне бұл бірінші айғақ болса, екіншіден, киік өлексесі 25-30 шақырымдық аумақта ғана жатыр. Бір жерде жаппай қырылған көрініс жоқ, әр жерден табылған. – Бұл оқиға шамамен мамыр айының басында болса керек. Ай­дың 20 жұлдызында табыла бас­таған киік өлекселерінің еті ағып кеткен. Сонда да ол ветеринарлық лабораторияда тексеріледі,–дейді Балғабай Қасымұлы. Қостанайдан 600-700 шақырым жерде жатқан Жангелдин ауданы аумағында өлген киіктерді облыс орталығындағы “Республикалық ветлаборатория” кәсіпорнының об­лыстық филиалына жеткізу арнайы көліктің болмауына байланысты кешігіп жатыр. Дегенмен, мамандар Торғайдағы киіктер аурудан емес, суыққолды жандардың заңсыз аулауынан шығын болып отыр деген қорытындыға келіп те қойды. – Әдетте, пастереллезге киік­тер­дің аналығы мен лақтары шыдас бере алмай алдымен қырылып қа­лады. Ал Торғайдағы өлген киіктің арасында құралайы жоқ, негізінен текесі. Бетпақдала мен Батыс Қа­зақ­стандағы табындар жайылы­мы­ның арасы алшақ, сондықтан бұл жұқпалы аурудан Торғай даласы әзірге аулақ деп ойлаймыз, – дейді Қостанай облысындағы орман және аңшылық шаруашылығы ау­мақтық инспекциясы бастығының орынбасары Петр Васильчишен. Дүние жүзінде киіктің Ресей, Қазақстан, Моңғолия, Түркімен­стан, Өзбекстан жерін мекендейтін бес табыны болса, соның үшеуі біз­дің табиғи байлығымыз болып са­на­лады. Өткен жылғы санақта Орал, Үстірт және Бетпақдала та­бы­нындағы киіктің саны 81 мыңға жеткені белгілі болды. Ал Торғай даласында жортып жүрген ақбө­кен­дер Бетпақдала табынына жатады әрі оған Қазақстандағы 81 мың киіктің 45 мыңы тиесілі. Торғай өңіріндегі аң мен құсты Қазақстан биоалуантүрлілігін қорғау ассоциа­циясына қарасты “Аққұм” аңшы­лық шаруашылығы қориды. “Ша­малы жерден ғана браконьерлер қы­рық шақты киікті қырып сал­ғанда қорықшылар қайда қараған?” деген сауал тіл ұшына орала береді. – Бұл аңшы шаруашылығында 6 қорықшы, олардың 4 автокөлігі бар. Ал Бетпақдала табыны 1 мил­лионға жуық гектар жерді мекен­дейді. Оның солтүстігі мен оңтүстігі – 150, шығысы мен батысы 100 шақырымдай болады. Бар болғаны алты қорықшының қаржының берілуіне қарай айына он күн ғана даланы аралауға мүмкіндігі бар екен. Ал астарына шетелдік жүрдек мәшине мінген браконьерлер жыл­дың төрт мезгілінде де тыным тап­пайды, тыйылмайды да. Даланы кезіп, ақбөкен аулайтындар қа­ра­пайым жандар емес, “аңшылықты” құмар тұтқан қалталылар,–дейді Петр Васильчишен. “Түлкі мен үкі әдемілігінен жа­зады” дегендей, дала сұлуы ақбө­кеннің мүйізі де өзінің сорына жа­ралғандай болып тұр. Қытай меди­цинасында дәрі жасайтын киік мүйізінің “қара базардағы” бір килосының бағасы 30-40 мың теңге тұратын көрінеді. Ақбөкеннің Қазақстанда ерекше қорғалатынын біле тұра, оны мүйізіне бола атуды кәсіп қылуға ұмтылған пысықайлар ауыл ішінен табыла бастады. Сон­дайлардың бірін Балғабай Бекма­ған­бетов ерте көктемде қарға там­ған қанның ізімен жүріп отырып, Тәуіш ауылынан тапты. Мемле­кеттік инспектордың бұлтартпас айғағына қарамастан, Төлеген Садырбаев деген азамат сарайына тығып қойған екі ақбөкеннің басын бермеуге қарсыласты. Оның үстінен қылмыстық іс қозғалды. 2008 жылы “Алтын дала” резер­ватының жобасы жасалып, оған Торғай даласының нақ киіктер жайылатын, қыстайтын жерлері кіргізілген болатын. Резерват 2011 жылы күшіне енеді деген үміт бар. Егер Торғай даласы резерват болса, онда қорықшылар, ғылыми және басқа да қызметкерлер саны 150-ге жетуі керектігін айтады мамандар. Қорықтың бұл құрылымы үшін қаржы бөлінетіндіктен, қорықшы­лардың жұмыс істеуіне қолайлы техникалар саны да арта түсетіні аян. Мүмкін сонда ғана сахараның мөлдіреген қара көзіне мылтық кезеніп, оның көбеюіне кедергі кел­тіріп отырған тағыдан жаман қаскөйлер аяғын тартатын болар. Нәзира ЖӘРІМБЕТОВА, Қостанай облысы. ҚАЙРАН ЖАҒАЖАЙ ... ЖАУ ШАПҚАНДАЙ Орал қаласының солтүстік-шығыс жақ бетінде, осы маңайдағы Желаев кенті ір­гесінде айналасы айнадай жарқыраған та­маша айдын бар. Суы таза, мөлдір, жұм­сақ. Шабағы күнмен шағылысып шоршып ойнап жатады. Ертеректе бұл жерден құ­рылысқа қажетті құм өндірілген. Сон­дық­тан да жергілікті тұрғындар аталмыш су айдынын карьер деп атайды. Оның айна­ласын сыңсыған тал-теректер қоршап тұр. Карьердің деңгейі бір кезде бүгін­гі­сінен де терең арналы болатын. Соңғы жылдары оның суы тартыла бастағанда, су айды­нының жағалауында іздесең таптыр­майтын сусыған күміс құм пайда болды. Сөйтіп, қайран табиғаттың өзгерісінің өзі бұл ара­ны әп-әзір жағажайға айналдырып тастады. Яғни, жағажай жасау үшін көк тиын қаржы жұмсаудың қажеті болмай қалды. Сөйтіп, карьер жағалауы жаз кезінде тұрғындардың бой сергітіп, суға түсіп шо­мылатын орнына айналды. Әттең, тек ол жергілікті билік органдарының ара­ласуынсыз жабайы, стихиялы түрде жүріп жатыр. Сондықтан да бұл жерде тәртіп пен тазалық туралы айтудың өзі артық. Қайран жағажай бүгінде жау шапқан­дай күйде. Жекеменшік автокөлік иелері ызғытып, жүйткітіп келіп, құмға бауырын төсеп жатқандарды қағып-соғып жағалауға көліктерінің тұмсығын бір-ақ тірейді. Со­дан соң ойына келгендерін істеп бағады, әрине. Автокөлігін жуады, итін суға түсіреді дегендей. Бүгінде су жағасындағы тұрмыстық қалдықтар мен шыны-шөлмектерден тау тұрғызуға болады. Осы тау күн сайын биік­теп келеді. Ең бастысы – осы аумақ­тағы сыны бұзылмаған әсем табиғат ажа­рынан айырылып барады. Автокөліктердің қалдық майы араласқан тұнық су ластанып бозғылт тартқан. Табиғатқа деген осындай айуандық көзқарастың басты сыры – иесіздікте ме деген ой келеді. Бұл аралықтан жергілікті билік органдарының өкілдерін, табиғат жанашырлары мен экологтарды, қоршаған ортаны қорғау жөніндегі департамент мамандарын шам алып жүріп іздесеңіз де кездестіре алмайсыз. Полиция қызмет­­керлері жөнінде де осылай деуге болады. Осындай астан-кестені шыққан су жаға­лауына тұрғындар баруын, суға түсіп шомылуын әлі тоқтатар емес. Халық қаласа, хан түйесін сояды демей ме? Халық осы жерден жанына сая іздеп, бойын сергіткісі келеді екен, ендеше, атқа­рушы органдар, қала және облыс әкім­діктері соған сай икемделіп, оны өрке­ниетті демалыс орнына айналдыруға ықпал жасағандары жөн. Әрі бұған көп қара­жат­тың да қажеті шамалы екенін, ең бастысы – олардың тарапынан оң көзқарас болса жетіп жататынын да айта кеткіміз келеді. Темір ҚҰСАЙЫН, ОРАЛ. МАРҚАКӨЛ ҚОРЫҒЫ – ТАБИҒИ БАЙЛЫҒЫМЫЗ Еліміздің ең шалғайында орналасқан Марқакөл мемле­кеттік табиғи қорығы – Қа­зақ­станның ең көрікті де әдемі жерлерінің бірі. Аумағы 102979 гектар алқаптың әрбір түп ағашы мен аң-құсын, көлдегі балықты бой тасалап торуылдап жүрген браконьерлерден күндіз-түні қызғыштай қору оңай ма?! Марқакөл мемлекеттік та­биғи қорығы – Оңтүстік Ал­тайдың флора мен фаунасын, сондай-ақ Марқакөл көлі ма­ңайында сирек кездесетін ба­ғалы аңдар мен құстарды, көк­темде балық уылдырық ша­ша­тын өзендер арналарын, жанға сая болатын орманын, ақ ша­бағы шоршыған айдын көлі мен өткел бермейтін асау өз­ен­­дерін табиғи қалыпта сақ­тау мақсатымен құрылған ерек­­ше қорғалатын табиғи аумақ. Марқакөл көлінде балық­тар­дың негізгі бес түрі бар. Олар албырттар (лососевые) тұқымына жататын, жергілікті тұрғындар “қызыл қашаған” деп атап кеткен майқан немесе қаяз балығы, хариус, талма, теңге балық. Майқанның тұр­қы 46-70 см, шоғырланбай, бы­тырап жүріп тіршілік ететін балық. Мұндағы хариус та тұ­щы су балығы, қаяз балығы сияқты мұз ерісімен уылдырық шашып көбейеді, дене тұрқы 20-30 см, салмағы 450-500 грамға дейін барады. Марқакөл қорығындағы ең қауырт кезең – балық уылды­рық шашатын кезең. Жыл сайын осы кезеңге байланыс­ты 10 мамырдан 10 шілдеге дей­ін айлық өткізіліп келеді. Осы­ған орай 2010 жылдың жос­пары белгіленіп, қорық ме­кемесі алдын ала бірнеше ме­ке­­мелермен келісім-шартқа отыр­ды. Олардың ішінде Шы­ғыс Қазақстан облыстық та­биғи ресурстарды пайдалану жә­не реттеу басқармасы, Шы­ғыс Қазақстан облысының ветеринарлық полициясы, Шығыс Қазақстан облыстық өсімдіктер мен жануарларды оперативтік қорғау бөлімі, Күршім ауданының ішкі істер бөлімі, Марқакөл орман ша­руашылығы мекемесі бар. Қорықтағы табиғи кешен­дер мен объектілерді қорғау бө­лімінің негізгі міндеті де қо­рық аумағындағы табиғи бай­лық­тарды қорғау. Әсіресе, көк­темде балық уылдырық шаша­тын өзендер арналарын қорғау – қорық күзетшілерінің мін­деті. Бұл күндіз-түні қырағы­лық танытумен қатар, үй-жа­йынан алыста бірнеше күндеп, көлдің айналасын бақылап тынымсыз еңбек етуді талап етеді. Қорықтағы әрбір инс­пек­тор жаңа рация қондыр­­­­­­­ғыларымен, жиналмалы үй-жаймен қамтамасыз етілген. Осы бөлім 2009 жылдың қорытындысы бойынша ерек­ше қорғалатын табиғи аумақ заңын бұзушыларға 100-ден аса хаттама толтырып, салған айыппұл көлемі 1 131 500 тең­гені құраса, бұл қаржы жер­гі­лікті бюджетке аударылды. Соның ішінде: ерекше қорға­латын табиғи аумағына кіру шартын бұзғандығы үшін – 41, балық аулау ережесін бұзу және балық қорын сақтау ережелерін сақтамағандығы туралы 59 хаттама толтырылды. 2010 жылдың басынан бері ерекше қорғалатын табиғи аумаққа кіру шартын бұзған 15 адамға хаттама толтырылды. – Сырт көзге біздің атқа­ратын қызметіміз аса ауыр емес көрінуі әбден мүмкін. Бі­рақ адамның да “ала-құласы” болады ғой. Олардың бар­лы­ғымен тіл табысып, қамқор­лығымыздағы қорықтың осы реңін сақтап, ұрпағымызға мұ­ра етіп қалдырар ең асыл бай­лығымыз екендігін жиі айтып жүрсек те, соны түйсіне біл­мей­тіндердің кездесетіндігі кей­де жаныңа батады. Бірақ оған мойып, атқарып келе жат­қан қызметімізден бой ал­шақтатқан емеспіз. Қайта осы ісімізді ха­лық арасында, де­ма­луға келу­шілердің арасында на­сихаттап, осы бағытта жұ­мыстар жүргізе бермекпіз, – дейді 20 жылға жуық қорықшы қызметін атқаратын Н.Крас­нопеев. Ойымызды түйіндесек, адам мен табиғат әрқашанда егіз. Әр адам табиғат таза­лы­ғын бұзатындарға төзбестікпен қарап, табиғат байлығын мо­лай­ту саласындағы істерге бел­сенді түрде қатысуға міндетті. Сондықтан, қоршаған ортаны қорғайтын, табиғатты аялай­тын экологиялық мәдениетке тәрбиелеу – әрбір адамның міндеті болуы тиіс. Ж.АРХАБАЕВ, Марқакөл мемлекеттік  табиғи қорығының директоры. Шығыс Қазақстан облысы.