![Тарихи тұлғалар қорымы қамқорлыққа зәру](/media/2025/01/22/crop-22_145_3572x2980_da3a3bd0-a55a-4db5-a7ab-582ad6a9ae49.jpg)
Алматыдағы Райымбек даңғылы бойындағы Орталық зиратты ХХ ғасыр басындағы еліміз тарихында орны бар 92 азаматтың мәйіті жерленгенін қазақтың бірі білсе, бірі біле бермейді. Әлемге әйгілі Әуезов зиратының тура құбыла бетінде, соқпақ жол қапталында шамамен 20 қадамдай жерде 1925-1927 жылдары Қазақстан Орталық Атқару комитетінің төрағасы болған Жалау Мыңбаев жерленген. Бастапқыда Қырғыз автономиялы социалистік кеңес республикасы (1920-1925) деп аталып келді. Биыл тарихи оқиғаға 100 жыл болды. Осы жиында Жалау Мыңбаев Қазақстан Орталық атқару комитетінің төрағасы болып сайланды, 1925 жылы 19 сәуірде маңызды құжатқа қол қойды. Соның негізінде Қырғыз автономиялық республикасы аталып келген еліміз Қазақ Республикасы болып өзгертілді. Бүгінгі тілмен айтқанда, қазақ атауымен саясат айдынында желкенін желбіреткен елдің түңғыш премьер-министрі. Сондай ақ 1925 жылы Қызылорда қаласында наурыз тойын тұңғыш рет ұлттық мереке ретінде тойлануын қаулымен заңдастырды. Қазіргі Мұхтар Әуезов атындағы Қазақтың тұңғыш ұлттық драма театрын құру туралы қаулыға да қол қойған Мыңбаев.
Ал 1925 жылы 13 қыркүйекте Қазақстан өлкелік партия комитетінің хатшылығына Мәскеудегі орталық билік Филипп Исаевич (Шая Ицкович) Голощекинді жіберді. Белгілі тарихшы М.Қойгелдиевтің «Тарих тағылымы не дейді?» кітабында келтірілген деректерге сәйкес, осы кезеңде Өлкелік комитет рөлінің шектен тыс күшейе түсуіне Жалау Мыңбаев алғашқылардың бірі болып қарсылық көрсеткен. 1926 жылы Мәскеуде өткен ұлттық кеңеске қатысып, орталық және Голощекиннің Қазақстанда жүргізіп отырған ұлыдержавалық саясатын сынап, сөз сөйледі. Қазақ өлкелік партия комитетенің бюросы мен бақылау комиссиясының біріккен пленумы Ж.Мыңбаевты, С.Сәдуақасов пен С.Қожановты қосақтап партия бағытына қарсы шыққан «жікшілер» мен «оппозиционерлер» деген айып тағып, қаулы қабылдады. 1929 жылы науқасы асқынып, Алматы қаласында дүниеден өтті.
Некрополист Георгий Афониннің пайымдауынша, Алматының орталық зиратының тарихындағы деректер 1932 жылдан басталады. Ал топырақ пен жерасты суларының жай-күйін бағалағаннан кейін 1936 жылы кеңейту туралы қаулы шыққан. Г.Афониннің баяндауынша, 1929 жылы дүниеден өткен Мыңбаевтың, бас жағында жатқан қызы Алтынның зираты ең ескі зират болғандықтан, оның сақталып қалуының өзі – сәттілік. Тіркеу кітабындағы деректер 1935 жылдан басталады. Бірақ қорымда жерге көміліп қалған ескі зиратқа қойылған тастарда астында жатқан марқұмның ХХ ғасырдың басында дүниеден өткенін нақтылап тұр.
Жас өлкетанушы, осы тақырыпты зерттеп жүрген Кенжебек Сержанұлының айтуынша, Жалау Мыңбаев пен қызы Алтынның ескерусіз қалған қабірін тауып, бастарына белгі орнатқан маңғыстаулық қайраткер Асқанбай Айжақыров. Ол – Мыңбаев қайтқан соң оның артында қалған әйеліне, екі қызына бас-көз болған, Жалаудың көзкөрген достарының бірі. Мәскеуде оқыған тұңғыш өнерлі қазақ қыздарының бірі Алтын Жалауқызы (1920-1945) 25 жасында кенеттен дүние салғанда жерлеуге себепкер – Асқанбай Айжарықов. 1930-1971 жылдары Павлодар Қазақ драма театрында директор, қаржы-экономика салаларында жетекші қызметтер атқарған, ІІІ дәрежелі «Даңқ» орденімен, бірнеше медальмен марапатталған, Жалаудың жесіріне үйленіп, артында қалған балаларын қамқорлыққа алған тұлғаның Мыңбаевтың зираты тарихынан да хабардар екені, 1945 жылы қайтқан қызы Алтынды әкесінің бас жағына жерлеуге себепкер болғаны да анық. «Мыңбаевтың басына қойылған құлпытаста «Жалау Мунбаев, (жоғарыда кішкене суреті), 1892-1929» деген ғана қысқа-нұсқа мәліметтен өзге дерек болмады. 2022 жылы Ж.Мыңбайұлының ұрпақтары және өңір ақсақалдарымен жүздесіп, жаңа үлгідегі құлпытас қою мәселесін көтеріп, басын жаңартуға себепкер болдық», дейді Кенжебек Сержанұлы.
Ал «Салттық қызмет көрсетудің арнаулы комбинатының» бұрынғы басшысы Марат Исмаилов болса, Ж.Мыңбаевтың жерленген жері туралы деректі Санкт-Петербургтің Орталық мұражайынан кездестіргенін айтады. Мыңбаев сияқты ұлтшыл атанып, «тізімге ілініп қалған» Алаш күрескерлерінің моласы да үш әріптің бақылауында болған тәрізді.
«Зираттың тарихы тым тереңде жатыр. Ресейдегі мұражайларда сүйегі де қалмады деп армандап жүрген арыстарымыздың дәл осы зиратта жатқанын анықтайтын деректер болуы мүмкін. Мұның тарихы зерделенуі керек. Мен қызметте жүргенде Орталық зиратта жерленген 92 қайраткердің аты-жөні жазылған мәрмәр тастан соғылған стелла орнату керек деген ұсыныспен жоғары жаққа талай шықтым. Әзірге біздің түгелдегеніміз – осылар. Тиісті бұл мәселе сол зират қарайтын мекемелердің ішкі шаруасы екенін айтқан. Қажет болса, тұлғалар жатқан жерді ұлықтау мемлекеттік идеологияның бір тармағы ретінде қарастырылуы керек. Бұл әлі жүйелене қоймаған зиярат ету мәдениетін қалыптастырады», дейді М.Исмаилов.
Бір анығы, Жалау Мыңбаев жатқан зиратты Мұхтар Әуезовтің зиратынан соқпақ жол мен қараусыз зират қана бөліп тұр. Демек қазақтан шыққан тұңғыш премьер-министр Мыңбаевты Әуезов, Сәтбаевтың басына қойған ескеркіштер үлгісінде қайта қоюға кедергі жоқ. Мысалы, 2006 жылы дүниеден өткен Әмина Өмірзақова апамыз 1964 жылдары дүние салған жұбайының қасына жерленді. Қаладағы құрылыс компаниясының демеушілігімен зираттың тасы жаңғыртылды.
1940 жылы дүниеден өткен дауылпаз ақын, әнші, домбырашы, композитор Иса Байзақовтың зиратына жақын жерде 1948 жылы 30 қыркүйекте ұшақ апатынан қайтыс болғандардың аты-жөндері жазылған стелла соғылған. Сол кезде қайтыс болған 11 адамның тек бесеуі осы зиратта жерленіпті. Оның ішінде ел білетін Бүкілодақтық ауыл шаруашылығы ғылым академиясының (ВАСХНИЛ) академигі Қазақ бөлімшесін ұйымдастырушы әрі тұңғыш төрағасы, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты, республика Мемлекеттік жоспарлау комитетінің бірінші орынбасары Кәрім Мыңбаев бар. Оның көзін көрген замандасы, марқұм академик Хайдар Арыстанбеков естеліктерінде жарылыстың сонша күшті болғанынан ондағы опат болған адамдардың ешбірін тануға болмағанын, Мыңбаевты әйелі Мыңбаевтың костюмінің бір жапырақ жыртындысынан және ондағы түймесінен танығанын айтқан. Ішінде К.Мыңбаевтың сүйегі бар бес мәйітті біріктіріп, Алматыдағы Орталық зиратқа бауырластар зиратына жерлеген.
М.Исмаилов бізбен әңгімесінде Алматының Орталық зиратында Бiрiншi дүниежүзiлiк cоғыc кезiндегi aуcтрия-венгрлер; Екiншi дүниежүзiлiк cоғыc кезiнде немicтер, жaпондaр, итaльяндықтaр жерленгенін, олардың тарихи отанындағы туыстары жыл аралатып болса да зират басына келетінін айтады. Бірақ штат саны аз болғандықтан, оларға шет тілінде қызмет көрсетуге мүмкіндік жоқ, одан бөлек біздің елде ұлыларымыздың соңғы мекен тұрағын зиярат ету орындарына айналдыру мәдениеті қалыптаспаған.
Дәл осы ойды былтыр ғана дүниеден өткен, әкесі Мұхтар Әуезовтің жанына жерленген Мұрат Әуезов те көзі жұмылғанша айтып кетті. «Қазақтың маңдайалды азаматтары жерленген қорымды мемлекет өз қамқорлығына алар кез келді: туысқан Әзербайжан елінде әрбір қонақ келіп көретін екі тағылымды қабірстан бар: бірі – шаһиттер қабірстаны, екіншісі – ұлттық пантеон. Бұл олардың ұлттық мәдениетінің бір бөлшегі ретінде қалыптасып кеткен. Бұл үрдісті өзбек, түрікмен бауырларымыз да қолға алды. Жазушылар одағы, Алматы қаласының әкімдігі осында жерленген қайраткерлердің картасын жасап, стеллаға аты-жөндерін жазып, айшықты жерге орнатып қоятын кез келді. Күні ертең мемлекеттілігіміздің қалыптасуының басы-қасында жүрген тұлғаларымыздың нақ осы қорымда жерленгені естен шығып, қатардағы зират есебінде қалуы әбден мүмкін. Мұнда жерлеу рәсімдері күні бүгінге дейін жалғасып келеді. Күні ертең Әуезов, Сәтбаев, Аймановтардың бейітіне апарар соқпақ та темір қоршаулардың ортасында қалуы мүмкін», деген еді.
Біздің айтпағымыздың да – осы.
АЛМАТЫ