Протез адам

Асфальт төселген жол теп-тегіс. Айна­дай жалты­­райды. Бет алысымыз – Ши­жаға. Небәрі жиырма шақырымдай ғана аралықтағы ауданмен іргелес елді мекен. Кешеге дейін атағы республикадан асып, одаққа мәлім болған “Арал” кеңшарының орталығы еді. Әлденеше Социалистік Ең­бек Ері, атақты ақын-жазушылар, Жоғарғы Кеңеске депутат, Одақтық съезге делегат шыққан берекелі де бай шалқыған ауыл!.. Назарымыз бірден орталық алаңдағы “Ерлер – ел есінде” деген ескерткішке түсті. Ауылға оралмаған 163 боздақтың есімдері тасқа қашалып жызылыпты. Белгі 1975 жылы қойылған. Бұл аудан көлемінде соғыста шейіт кеткен боздақтарға салынған алғашқы ескерткіш-тұғын. – Бастамашысы кім еді? – Кім болсын, Рсалы Тұрымбетов ағамыз да. Одан өзгелері мұндай батыл­дыққа барушы ма еді? Көкжал еді ғой, көкжал! Қоң етін кесіп алсаң да сыр бер­мейтін сабаз еді. Осы игілікті үшін іші тар­лар бюроға салып, көк езу болып тал­қы­лап, есін тандырғанын қайтерсің! – Мынадай өмірлік есте сақталатын ескерткіш орнатқаны үшін бе? – Иә, енді қалай?! Неге біз білмейміз, неге рұқсат алмайсың? – дейді ғой баяғы. Әйтеуір бюджеттен көк тиын шығармаған. Сосын да аман қалды. Әйтпесе ауылдық кеңестің төрағалығы қызметінен қуып, партиядан аластамақ екен. – Өзі де қайсар өжет еді, темір тәр­тіп­тің адамы еді, – деді екінші бір ауыл­дасы басын шайқап. – Осы ескерткішті орнат­қасын жыл өтті ме, өтпеді ме морт сынды, гүрс етіп құлады. Сірә, жүйке сыр берген-ау! Ал сол Рсалы Тұрымбетов кім? Істес болғандар, жанында жүрген ау­ылдастары әзірге баршылық екен. Дүзбай Әбдіхалықов, Ақай Бекпанов, Зәкір Кен­ші­баев, Азат Бижанов, Рамазан Жансей­тов өзіміз сөз етпек болып отырған аға­мыз­­дың қызметтік іс-қимылын жыр ғып айтады. Рсекеңді көзі көрген осы кісілердің естеліктеріне зейін қоя келіп, ағамыздың өз қолымен жазып қалдырған өмірбаяндық хикаяларын қағазға түсіруді жөн көрдім. “Соғысқа 1942 жылдың күзінде аттан­дым... Соғыс, соғыс!.. Ол қасірет, қайтып оралмасын!.. Орыстың ұлы өзені Волгадан өттік. Өттік деймін-ау, қан жоса болдық. Фашистер бомбаны өршелене тастайды. Мен қызмет істеп, әр нәрсені көрдім. 26 жастамын. Ал 18-19 жастағылар тіпті шикі ғой. Паром үстінде-ақ шейіт болғандар аз емес. Азан-қазан. Сталинград үшін жан алып, жан беріскен кез. Осы от-жалынға біз де күмп бердік. Қолда – винтовка. Әуел­­­­гідегі қиыны – окоп қазу болды. Те­реңірек, тереңірек дейді командир. Де­нең бар ғой, көлемдірек қаз дейді. Онысы дұ­­рыс екен. Тамақтанар үйіміз де, оқ атар ұя­мыз да сол болды. Ал дем алу деген жоқ. Алға жылжимыз, артқа шегінеміз. Түн өте ауыр. Көз шырымын алуға бол­­майды. Тү­немелік бір окопқа үшеуге дейін жайғасып жүрдік. Себебі түнде атыс саябырсиды. Бірақ, аса сақтық керек!.. көз ілініп кетіпті. Шо­шып ояндым. Жолдасым Жора: – “Бе­рі қара”, – деді. “Не?” – десем: “әне ке­ле жатыр”, – деді. Еңбектеп екі фриц же­тіп қалыпты. “Тіл” алмақ, сірә! “Аларсың”, – деп ав­томатты ыңғайладым. “Тоқта!” – деді Жора. Не керек, жақындатып ал­ып, штык­пен айқастық. Үше­у­­­міз ғой, окоп­­­қа сүйреп әкеліп, түнделетіп штабқа жөнелттік. ... Таң бозарып атып келеді. Қырбық қар жамылған мидай дала. Жазық далада ұзыннан-ұзақ құрылған жүздеген ми­номет, зеңбіріктер... Нысана – фашистер бекінісі. Бір кезде: “огонь!” – деген жалпы команда берілді. Зеңбірек, минометтердің бәрі гүрс-гүрс ете қалды. Осылайша атыс сағат жарымға созылды. Атыс арты жаппай шабуылға ұласты... – Қызыл әскер Тұрымбетов! – Менмін!.. – Ізімнен ер! – Құп! Ротадағы жиырмаға тарта солдаттан старшина екеуміз-ақ қалыппыз. Алға ұм­тылдық. Тағы окоп қазуға кірістік. Қар бо­рап тұр. Тамақ келмеді. Ашпыз. Бірақ рух күшті!.. – Алға!.. Бомба түсті. Снарядтар гүрс-гүрс. Жер тістеніп жата қалдық. Одан соңғысы есімде жоқ...” *  *  * Одан соңғысын Саратов қаласындағы госпи­­­таль­дан алған Р.Тұрымбетовтің ауру тарихынан оқимыз. Мұнда Рсекең 1943-тің 30 маусымында түскен. Ал ауыр жарақат алғаны 43-тің 10 ақпаны. Бір аяқ, бір қол, бір көз, бір жамбас, бірнеше сау­сақ жоқ. Сонда бес ай бойы госпитальға жете алмай осынша ауыр жарақатпен қайда жүрген?! Медсанбаттан медсанбатқа ауысумен болған. Ой, ит тіршілік-ай!.. Аяққа, қолға, көзге, саусаққа ампутация осы Сара­тов­­­тағы госпи­тал­­да жасалған. Одан 43-тің 22 қыркүйегінде шық­­қан. Сонда 8 ай бойы өлім мен өмір арасында болғаны-ау! Қорытындысы – “негоден!”. Екінші топтағы соғыс мүге­дегі. Ал сол “негоден” адам, аяқ протез, қол протез, көз протез, саусақтарын оқ жұлған, жарты денемен-ақ талай шаруаны дүр сілкіндірді десек нанар ма еді­ңіздер? Бір жыл емес, тұтас ши­рек ғасыр бойы. Және басшылық қызметте. Басшылық болғанда – қиюы кеткен колхоз жұмысын ұйымдастыруда... Рсалы Тұрымбетов екінші топтағы соғыс мүгедектігіне қа­ра­мастан қос бал­дақпен жүріп, ау­ылға оралған 1944 жылдың қаң­тар айынан бастап “Алға” кол­хозында бас есепшілік қызметін жалғас­тырады. Сол жылдың қараша айында оны колхозшылар басқарма төрағалығына сайлайды. Жұмыс істей жүріп ауыл шаруа­шы­лығы техникумын бітіреді. Одан соң шаруасы кері кеткен “Аралқұм” колхо­зына басқарма төрағасы болып ауысады. 1949 жылы майда шаруашылықтар ірі­­лендіріледі. Бес колхоз біріктіріліп, оған Карл Маркс аты беріледі. Басқарма төра­ғасы тағы да Р.Тұрымбетов. Міне, осы кезде Рсалы ағамыздың ұйымдас­ты­рушылық қабілеті айрықша танылады. Машинаның жоқ кезі. Ертелі-кеш аттан түспейді. Жауапты істің басы-қасында өзі жүреді. Өзі жарым­жан. Оның есесіне рухы күшті, аса алғыр, талапшыл, барынша әділ. Өзіне дейін басқарма тұрақтамаған, бір жылға жетер-жетпестес төрағасы істі болып кеткен колхозды бұл Рсекең табан аудармастан, яғни кең­шар­ға айналғанша сегіз жылдай басқарды. Баста­машыл, жаңашыл болды. Жайбарақат, жалқау, марғау қалыпты бұзды. Жас-кәріні еңбекке тартып, орын-орнына қоя білді. – Шаруашылық тұңғыш рет егін екті. Сонда Рсекеңнің өз әйелі Маңдайлы орақшылардың алғы сапында жүрді, – дейді сол жылдары жылқы-түйе бригадирі болған Ақай Бекпанов. – Басқарманың әйелі бесіктегі баласымен егінде жүргесін өзгелерге не жатыс болсын. Әр еңбек күн­ге 20-25 сомнан айналды. Ол кезде бұл өте көп ақша. Осындай еңбектің арқа­сында Рсалы бас­­қарған колхоз мил­ли­о­­нер ата­нып, ау­дан­дағы 46 шаруа­шы­лық­тың алдына шықты. Су жаңа екі бірдей жүк маши­насын алды. Ол елге құт болды. Бірақ кейбіреулер оны көре алмаған жағдайлар да кездесті. Ауылдағы салпы ер­індер арызды үсті-үс­тіне айдаған. Арыз тексе­рілген. Анықталмаған. Тағы жа­зыл­­­ған. Тағы анықтал­маған. Мал­да ес бар ма? Кол­хоз­дың қыс­қа дайын­­даған шөбіне тү­седі. Күзет­шіні пышту демей­ді. Мал иесіне үш-ақ қайтара ескер­теді. Төртіншіде си­­ыр­дың “бас соды­рын” атып тас­тайды. Ар­ыз­шы­ларға факт табылады. Әйелдері ұл тап­қандай қуанады. Арыз тексе­рі­леді. Факт рас. Рсекең мойын­­дай­ды. Жуан сөгіс ала­ды. Өлген малдың құнын төлейді. Бірақ ен­ді колхоз шөбіне мал түспей­тін болады... Колхозды ұзақ жыл басқа­ра­ды. Дәулеті шалқиды. Басқалар алмай­тын техниканы, өзге де керек-жарақты осы колхоз алады. Неге? Р.Тұрымбетов ау­данды па­ралап тастаған дейді. Арыз қарша борайды. Атқа мінсең де арыз, аттан түссең де арыз. Тексеріледі. Дәлелденбейді. Әйтсе де бопса­лап айдай береді. Кешкілік... Кол­хоздың бетке ұстар құла жорғасын жетекке алып Рсекеңе жақын жүретін бригадир қалаға тартады... – Ал кетті! – дейді арыз­қой­лар. – Қайда? – Қалаға-параға... – Айда ізіне түсіңдер!.. Ізіне түседі. Айна-қатесіз. Қалаға кіріп, құла жорға үлкен бір бастықтың шар­ба­ғына байланады. Әп, бә­ре­келді! “Тұрым­бетов! Ұсталған жерің осы”, – деп ар­ыз­шылар таңсәріден біріншінің қабылдау­ында оты­рады... Ертелетіп дабыл қағылады. Тұрымбетовті дереу келтіріңдер! Рсекең жедел жетеді. Біріншінің түсі суық. – Құла жорға қайда? – Жылқыда... – Коммунист Тұрымбетов! Бұра тартпаңыз. Дереу тексеріледі!.. – Тексеріңіз! – Комиссия оралғанша қалада боласыз! Комиссия барып, қайтып келеді. “Құла жорға жыл­­қыда жүр”, – деген анықтама әкеледі. Олай бола­тын себебі, арызқойлар құла жорғаның шарбаққа кіргенін көргенімен оның таң біліне шарбақтан қайта шығып кетіп, жылқы үйіріне қосылғанын сезбей қалған-ды... *  *  * Сізге бір сенсация айтайын ба? – деді, – Дүзбай ақсақал. – Е-е, айтыңыз? – Рсалы Тұрымбетовпен бес жылдай қызметтес болдым, халық десе жан беретін, нағыз жанкештінің өзі еді. 1952 жылдың күзінде колхоз жерінің көбі әс­кери зонаға кетті. Малшы үйі, мал қорасы, құдық, ор­­ыл­­­ған бидай да сонда қалды. Ұйқы-тұйқы көші­ріл­ді... Азап қой, азап! Өтемақы берілетін болды. До­кумент жасалып, мөрлер басылды. Рсекең бір базды үш баз (бір базда жабық қора, ашық қора және арық-тұрық қамайтын қоралар барды. Үш цифрды осылай пысықтады) етіп көрсетті, семьяда бес адам болса, же­ті-сегізге өсірді. Өйткені, семья басына екі мың, ал семья мүшелеріне бір мың сомнан беріледі. Ал құдық санын 500 деп нақтылады. Біз қорықтық. Ал Рсекең саспайды. Айтатыны: “Кетсем – мен кетем, оның есесіне жұрт байып қалады”, – дейді. Колхоз есебіне бірнеше миллион сом ақша түсті. Малшыға үй, малға қора-жай салды. Құдық қазатын, су тартатын тех­ни­калар келді. Халық ақшаны ведомысқа қол қой­ып алып жатыр. Өз көздеріне өздері сенбейді. Мұ­ға­лімдер де, оқушылар да, орталықтағы өзге интел­­ли­­гент, жұмысшылар да, тіпті қаладан келіп алғандар да бар. – Өзге колхоздар аң-таң. Олар, мәсе­лен, құдық санын елуден асырмаған. Семья мүшелерін дәлме-дәл көрсеткен. Бұл қалай? Тұрымбетов ауылын байы­­туда. Күншілдер жаз арызды дейді. Арыз Мәскеуге кетеді. Бір күні папкасын құшақ­тап бір генерал келді. Жанында нөкері бар. Екеуінің сөзін аударушы мен болдым. Рсе­кең малшы қауымның азабын, бейнетін, елді асыраудағы еңбегін жайып салды. Генерал елуді еңсерген байсалды, түсінікті адам екен. Ал Рсекең әлі қырыққа да жетпеген 35-36 жас арасында. Генералды өткір сөзімен тәнті етті. “Айталық, – деді Рекең, – бір отарда 500 аналық қой бар. Оны екі адам – ері мен әйелі бағады. Мал төлдейді. Көмекші керек. Ауыл түгел қолғабыс береді. Малға шөп керек, жем керек, қора-қопсы керек. Көшіп-қонады, қыс айлары шатақ. Үскірік аяз, қарлы боран, малдың қиын ойып алып, сыртқа шығару керек. Осының бәрін кім істейді? Әлгі екеудің күші жете ме? Жетпейді. Сол себепті қысы-жазы көмекке зәру. Ауылды жабамыз. Жүдә қаладан ша­қыртамыз. Оларға еңбек ақы төленбейді. Міне олардың аты-жөні, тізімі”, – деп алдына қалың дәптерді тастады. Сөйтсек, Рекеңде бәрі жазулы, есеп­теулі екен ғой. Солар­дың бәрін ақша алу ведомысына енгізіпті. Генерал таңдана қарап отырады да: – Құдық саны 500 депсіз. Өзгелерде 50-ден аспайды, бұл қалай? – деді. – Бізден әскери зонаға кеткен құдық саны 500-ден көп. Бұл қайта сыпайы­лағанымыз, жүріңіз көрсетейін, – деді. – Көрсетіп пе?! – Көрсетіпті, – деді Дүзбай күліп. – Зонадан көшіп шыққан екі қой отарының жұртынан 25-30 құдықтың жобасын тауып бергенде, генерал басын шайқап: “Жетер осы”, – деп кері қайтыпты. Мал жайы­лымында құдық көп-ақ. Баяғы 17 мың жылқы айдаған Құлсары байдан қанша құдық қалды десеңші! – Рсекең ауылдық кеңеске төраға болып қашан ауысты? – 1965 жылы ғой. 1975 жылы Ұлы Жеңістің 30 жылдығы қарсаңында осы ескерткішті тұрғызды. Келесі 1976 жылдың 29 сәуірінде ауырмай-сырқамай құлады. Сөйтті де бақилыққа аттанды. *  *  * Иә, содан бері де тағы зулап 35 жыл өте шы­ғыпты. Биыл сол Жеңістің 65-жыл­дығы аталып өтті. Соғыстан елге орал­ма­ған боздақтарға арнап Рсалы Тұрымбетов орнатқан ескерткіш басында әлі тұрмыз. “Өзгеге сәуле шашып өзім жанып бара­мын”, депті ғой бір дәрігер. Сол айтпақ­шы Рсекең де өзгелерге деп өзегін үзген жан. Бірақ сол протез аталған адамға қой­ыл­­ған ескерткіш те, атына берілген көше де жоқ. Осындай да бір ұмытшағымыз бар-ау! Ш.ДӘРМАҒАМБЕТҰЛЫ, дербес зейнеткер. Қызылорда облысы, Арал ауданы, Шижаға ауылы.