Қазақстан басшысы Н.Ә.Назарбаев Ислам Ынтымақтастығы Ұйымының XIII саммитінде сарабдал ой-пікірлерін ортаға салды
Төрткіл дүние астан-кестен болып, ислам елдері іштей бүлініп жатқанда кеше Ыстанбұлда ашылған жиынның орны бөлек. Ыстанбұлда «Әділеттілік пен бейбітшілік бірлік пен ынтымақтастық үшін» ұраны аясында өткен саммитке 56 мүше мемлекеттердің өкілдері, оның ішінде 30-дан астам мемлекет және үкімет басшылары қатысты.
Ислам Ынтымақтастығы Ұйымының ХІІІ саммиті аясында өзара кеңесіп, менмендікті кері ысырып тастап, өршіп бара жатқан араздықты ауыздықтап, соғыс өрті шалған аймақта тыныштық орнықтырудан дәмелі жиын бұл. Әлемге әйгілі әлеуетті ұйымның мақсат-мұраты да мұсылман мемлекеттері арасындағы ынтымақтастық, халықаралық аренада бірлесе қимылдау, ұйымға қатысушы елдердің тұрақты дамуына қол жеткізу болып табылады.
Саммитте әуелі Египеттің Сыртқы істер министрі Сами Шукри мырза алдыңғы, ХІІ саммитті өткізген елдің өкілі ретіне сөз алып, бүгінде жаһанда қалыптасып отырған жағдайларға байланысты өз ойымен бөлісті. Соңғы кездері Ислам әлемінде болып жатқан оқиғалар жөнінде де әңгімелеп, Египет өзі төрағалық еткен саммит кезінде ұйым мүшелерін мейлінше топтастыруға қызмет еткендігін атап өтті.
Одан кейін сөз алған Ислам Ынтымақтастығы Ұйымының Бас хатшысы Ияд Амин Мадани мырза да ұйым өмірінде болып жатқан өзгерістер төңірегінде әңгімеледі.
Ислам Ынтымақтастығы Ұйымының ХІІІ саммитін өткізіп жатқан елдің атынан Түркия Президенті Реджеп Ердоған сөйледі. Ол террористік әрекеттерді батыл айыптады.
Әлеуеттілердің әуелден келе жатқан әлімжеттік әдеті әлі күнге дейін жалғасып келеді. Әйтпесе, ауыз біріктірер болса, Ислам әлемі дегеніңіз кімнен кем дейсіз. 1,5 миллиардқа жуық халқы бар, 57 елдің басын қосқан Ислам Ынтымақтастығы Ұйымы мұсылман жұртының айбынын асыратын-ақ іргелі ұйым. Халқының саны дейсіз бе, экономикалық әлеуетін айтасыз ба, қай мүмкіндігін санамаласаңыз да, сараласаңыз да дүниенің төрт құбыласындағы менменсіген мемлекеттердің қайбірімен де иық тірестіруге жарайтыны анық. Гәп халықтың санында да емес, қыруар байлығында да емес, «төртеудің түгелдігінде» ғой. «Төртеу түгел болса», қазіргідей соншалықты әбігерге түспей, тобықтан қаққандардың өзін әжептәуір әуре-сарсаңға салып қоя берер еді. Бірақ, әзірге олай болмай тұр...
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев ынтымақ, халықтың бірлігі туралы жиі айтады. Әсіресе, халықаралық деңгейдегі жиындарда Астананың ынтымақтастық туралы ұйғарымдары көбірек сөз болады. Күні кеше ғана Вашингтонда өткен Ядролық қауіпсіздік жөніндегі саммит аясында Нұрсұлтан Әбішұлы «Әлем. ХХІ ғасыр» атты манифесін жариялап, есі кеткен төрткіл дүниенің қаперіне алаңсыз күннің астарлы ақиқатын ақтарды. Ықпалдастыққа бола араздасып, үстемдікке ұмтылғандардың ешқашан да ұтысқа шықпайтындығын тағы бір мәрте еске салды. «Өзіңнің қауіпсіздігіңді өзге мемлекеттердің қауіпсіздігіне қысым жасау есебінен қамтамасыз ету мүмкін емес», деген байлам қағажу көріп отырған талай елдің көкейіндегісін дөп басқаны белгілі.
Бейбіт өмір кешіп, бала-шағасы алаңсыз ұйықтап жатқан жұртқа өмірдің осылай болуы қалыпты тіршілік секілді көрінеді. Ал ел іші бүлініп, бас сауғалап кеткендер жақсы біледі берекенің, бейбіт күннің қадірін. Елдер арасындағы кикілжіңді айтпағанда, ағайын арасындағы алауыздықтың өзі тұтас бір ауылдың берекесін қашырып, әбігерге түсіріп жібереді емес пе. Мемлекеттердің өзара қырғи-қабақ болуының ақыры қайда апарып соғып жатқанын іргелес көршіміздің әрекетінен өзіміз де сезініп жатқан жоқпыз ба?
Ислам Ынтымақтастығы Ұйымының Ыстанбұлдағы басқосуынан дүйім дүниедегі түйіні тарқатылмаған осындай өткір мәселелерге жауап ізделгені де сондықтан. Көкейде туындаған сансыз сауалдардың бірқатарына жауап табылды да. Ең бастысы, саммит аясында қозғалған қазақстандық бейбіт бастамалардың қалың қолдауға ие болғандығы қуантады. Осы ретте Тәуелсіздігін жариялағанына ширек ғасыр болғанымен, ұлтының ізгі дәстүрі ғасырлар бойы үзілмей келе жатқандығын әлемге әйгілеп, қазақтың дипломатиялық, ынтымақтастық ыңғайындағы қағидаттарын жаһандық деңгейге көтеріп, төрге оздырып жатқаны да Қазақ елінің өркениет көшіндегі мәртебесін біржола орнықтыруға деген Елбасының парасаты мен алымдылығы десек, артық болмас.
Мемлекет басшысының Ыстанбұл төріндегі алқалы жиында ағынан ақтарылғаны да еліміздің мерейін асырды. Қазақстан Президенті шараға қатысушыларға қайырыла отырып, ИЫҰ-ға мүше елдер үшін көкейкесті мәселелерді шешудің маңыздылығын атап көрсетті. Оның ішінде, адам дамуы индексі көрсеткіштерінің төмендігі, инвестициялардың жеткіліксіздігі, білім мен медицина қызметіне қолжетімсіздігі қамтылды. Нұрсұлтан Назарбаевтың пікірінше, аталған қиындықтар Ислам әлеміндегі көптеген елдердің әрі қарай дамуына мейлінше кедергі келтіреді.
Сонымен қатар, Елбасы мұсылман үмбеті үшін басты қауіп ішкі қақтығыстар мен жанжалдар екендігін атап көрсетті. Атап айтқанда, осындай қиындықты ИЫҰ-ға мүше 11 ел бастан кешіп отыр. Басқасын айтпағанда, кеше ғана гүлденген мемлекеттер қатарында саналатын Ливия мен Сирия күйреп, ал Ирак соғыстың зардабын тартуда. Ислам әлемінің өзі сүнниттер мен шииттерге бөліну қаупі алдында тұр. Нұрсұлтан Назарбаев мұндай құбылыстарға жол бермеу қажеттігін айрықша атап өтті.
Қазақстан Президенті сондай-ақ, мұсылман мемлекеттерінің өз ішінде бір-біріне қарсы әскери блоктар құру идеясына жол беруге болмайтындығына баса назар аударды. Бұл олардың болашағына балта шабады да, ешқандай пайда әкелмейді.
Нұрсұлтан Назарбаев Ислам әлемі елдерінің жаппай қарулануға қатысуы ақылға қонбайтындығын, оған қоса бұл ядролық қаруды таратпау режімін бұзу болып табылатындығын атап айтты. Бұл мәселеге келгенде, Қазақстан Таяу Шығыста ядролық қарудан азат аймақ құруды қуаттайды.
Мемлекет басшысы Ислам Ынтымақтастығы Ұйымына мүше 15 мемлекет халықаралық терроршылардың қысымын көріп отырғандығын, нәтижесінде, миллиондаған мұсылман босқынға айналып, дүниенің түкпір-түкпірінен жайлы өмір іздеп кеткендігіне тоқталды. Сондай-ақ, терроризмнен ең алдымен ислам әлемінің елдері зардап шегіп отырғандығын, апта сайын бейкүнә адамдар лаңкестік шабуылдардың құрбаны болып жатқандығын атап көрсетті.
Нұрсұлтан Назарбаев әлемде халқының басым бөлігі мұсылман көптеген елдер бар екендігіне, онда әртүрлі діндер мен мәдениеттер бейбітшілік пен келісімде өмір сүріп жатқандығына назар аударды. Мысал ретінде Қазақстан Президенті біздің елімізде 100 этнос пен 17 конфессия өкілдері біртұтас азаматтық ұлт болып қалыптасқандығын айтты.
Мемлекет басшысы біздің еліміз өзара жауапкершілік пен қолдау моделі арқасында дамып, оның басты темірқазығы Қазақстан халқының Ассамблеясы болып отырғандығын атап өтті. Бұдан басқа, 15 жыл бойы біздің елімізде Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің съезі тұрақты түрде өтіп келеді. Яғни, бір үстелдің басында ислам, христиан, иудаизм және будда діндерінің өкілдері бас қосады.
Бірлік туралы жиі толғанатын жиын бұл. Елдің ішкі бірлігінің маңыздылығы мемлекеттің және қоғамның басты міндеті екендігі белгілі. Осыған байланысты Нұрсұлтан Назарбаев Сириядағы бір-біріне қарсы топтар арасында диалог орнатуға назар аударды. Оған Ислам ынтымақтастық ұйымы бейбіт келісімге келу үдерісіне қолдау көрсетуі керек.
Нұрсұлтан Назарбаевтың пікірінше, Қазақстан көптеген елдерде қақтығыстарды үйлестіруге қатысып, олардың бейбіт өмірге оралуына дәнекер болып келеді. Сонымен, біздің еліміз Ирактағы бітімгерлік миссиясына белсенді қатысып, Ауғанстанға көмек көрсетті және Иранның ядролық бағдарламасы төңірегіндегі проблемаларды шешуге ықпал етті. Қазақстанның бастамасы бойынша БҰҰ шеңберінде Нью-Йоркте және Астанада бейбітшілікті қолдау және терроризмге қарсылық форумдары өтті.
Біздің Мемлекет басшысы ислам мен прогресс қатар жүруі керектігін атап өтті. Осыған орай өз тұжырымын саммитке қатысушылардың назарына ұсынды. Біріншіден, Ислам Ынтымақтастығы Ұйымының мүшелері сауда-экономикалық және техникалық ынтымақтастық туралы келісімді бірізділікпен жүзеге асырып, ол үшін еркін сауда аймағын құруы тиіс. Екіншіден, «Исламдық инфрақұрылымдық интеграция» стратегиялық жобасын жасап, жүзеге асыру қажет. Үшіншіден, баламалы энергия көздері, биотехнологиялар, материалтану сияқты бағыттардың қарқынды дамуын ескере отырып, Астанада 2017 жылы ғылым және технологиялар бойынша ИЫҰ саммитін өткізу мүмкіндігін қарастыруды ұсынды.
Қазақстан Президенті ИЫҰ алдында тұрған маңызды мақсаттың бірі Ұйым шеңберінде терроризмге қарсы шаралар кешенін жасау болып табылатындығына тоқталды. Сонымен қатар, Нұрсұлтан Назарбаев террористік актілердің біржақты көрсетіліп жатқанына, сондай-ақ, бұл мәселеге арналған тұрақты жұмыс жасайтын форум құру керектігіне назар аударды.
Өз сөзін қорытындылай келе Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев саммит барысында айтылған бастамалардың табысты жүзеге асырылатынына сенім білдірді.
Елбасы сөзін зейін қоя тыңдағандар тарапынан ерекше ықылас байқалып, «Айтқаны дұрыс-ау, неге осылай істемеске» деген қошемет ишараты сезілді. Тіпті, кейбіреулерінің жүзінде Қазақ елінің басшысы «сөз қайырымын қай қиырдан бастап, қай қиырларға құбылтады, ә» деген таңданыс та бар еді. Дамаскіде мәңгілікке дамылдаған ғұлама ғалым әл-Фарабидің, Мысырды билеген сұлтан Бейбарыстың өмірбаянынан хабардар мұсылманның Қазақ даласынан ғаламға төрелік айта білетін қайраткердің шығуын заңдылық деп қабылдайтыны мәлім. Содан да болар, алқалы жиынға жиналғандар Нұрсұлтан Әбішұлын зейін қоя тыңдады.
Саммит қорытындысы бойынша «ИЫҰ-2025: іс-қимыл бағдарламасы» деп аталатын 10 жылдық стратегиялық құжат пен өзге де өзекті мәселелерге қатысты қарарлар қабылдау жоспарланып отыр.
Алқалы жиында әлемдік деңгейдегі Қазақстан бастамаларына айрықша басымдық берілді. Ең бастысы, айтылған бастамалар Ислам ынтымақтастық ұйымының ХІІІ саммитінің қорытынды коммюникесінің жобасына енгізілді және қолдауға ие болды.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев ИЫҰ-ның ХІІІ саммиті өтер алдында Сауд Арабиясының Королі Салман бен Әбдел Әзиз Әл Саудпен кездескен еді. Кездесу барысында екі елдің көшбасшылары сауда-экономика, инвестиция, ғылым мен техника және мәдени-гуманитарлық салалардағы екіжақты ынтымақтастықтың ахуалы мен перспективаларын талқылады.
Қазақстан Президенті мен Сауд Арабиясы Королі халықаралық күн тәртібіндегі өзекті мәселелер және терроризм мен экстремизмге қарсы жаһандық деңгейдегі іс-қимылдың негізгі бағыттары жөнінде пікір алмасты.
Сонымен қатар, тараптар ИЫҰ саммитіне тоқталып, оның табысты өтетініне, қабылдануы жоспарланған шешімдерінің тиімді болатынына үміттенетіндерін білдірді.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев ИЫҰ-ның ХІІІ саммиті аясында, сондай-ақ, Ислам Ынтымақтастығы Ұйымы жанындағы байқаушы ел – Беларусь Республикасының Президенті Александр Лукашенкомен кездесті. Кездесу кезіндегі әңгіме барысында екі мемлекеттің басшылары екіжақты сауда-экономикалық ынтымақтастықтың негізгі мәселелерін, сондай-ақ, Еуразиялық экономикалық одаққа мүше мемлекеттердің өзара іс-қимылын одан әрі нығайту жайын талқылады.
Сонымен қатар, Нұрсұлтан Назарбаев пен Александр Лукашенко халықаралық күн тәртібіндегі өзекті мәселелер мен жаһандық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі негізгі шараларға тоқталды.
Ағымдағы жылы 13 сәуірдегі Қазақстан Президенті Н.Назарбаев пен Түркия Президенті Р.Ердоғанның Ислам әлеміндегі татуласу жөніндегі бірлескен декларациясын Саммит конференциясы қуаттады. Осыған орай конференция Исламдық татуласу жөніндегі үдерісін басқа мемлекеттердің ішкі істеріне араласпау, мемлекетаралық қатынастардағы даулар мен қақтығыстарды бейбіт келіссөздер арқылы шешу және ИЫҰ-ға мүше мемлекеттер арасында достық қатынастарды дамыту және Ислам Уммасының бірлігін нығайтуға орай мұсылман әлеміндегі жаңа қатынастар парадигмасын қалыптастыруды жақтады.
Сондай-ақ, конференция Бас хатшыдан мүше елдермен консультация өткізу және қажетті жағдайда жұмыс тобын құру жолымен, Исламды татуласу жөніндегі барлығына бірдей жоспарды әрі қарай қарау үшін ИЫҰ Сыртқы істер министрлерінің келесі сессиясына ұсынуды сұрады.
Алқалы жиынға қатысушылар Астанада Азық-түлік қауіпсіздігі жөніндегі ислам ұйымын(АҚИҰ) құрылуын қолдап, Ұйымның жаңа органы санатында АҚИҰ аталған маңызды салада ИЫҰ-ға мүше мемлекеттер арасында ынтымақтастықты нығайтуда белсенді рөл атқарады деп есептейді. Осы бастаманың стратегиялық маңызын назарға ала отырып, конференция ИЫҰ-ға мүше елдерді АҚИҰ Жарғысына қосылуға, Ұйымның толыққанды қызметін қамтамасыз ету үшін оны мейлінше тезірек бекітуге шақырды. Сол сияқты, конференция ИЫҰ-ға мүше мемлекеттерді 2016 жылы 28 сәуірде Астана қаласында өтетін АҚИҰ Бас Ассамблеясының ұлықтау сессиясына жоғары деңгейде белсенді түрде қатысуға шақырды.
Саммит Қазақстан Президентінің орнықты және инклюзивті экономикалық өсімге, өңірлік интеграцияға, ИЫҰ елдері арасында жақындық пен ынтымақтастық орнатуға бағытталған «Ислам инфрақұрылымдық ықпалдастығы» бастамасын жүзеге асыру туралы негіздемелік ұсынысын қолдады. Сондай-ақ, коммюнике арқылы мүше мемлекеттерге, Ислам даму банкі тобына, ИЫҰ органдары мен институттарына ынтымақ танытып, тұрақты қолдауды қамтамасыз етіп, жоғарыда аталған бастамаларды келесі онжылдық ішінде жүзеге асыру үшін ресурстарды іс жүзінде имплементациялау мен жұмылдыруға арналған Кешенді стратегиялық бағдарлама/жол картасын әзірлеу жөнінде үндеу тасталды.
Саммитте Қазақстан Президентінің 2017 жылы ИЫҰ-ның ғылым мен технология жөніндегі саммитін ЭКСПО-2017 аясында өткізу туралы ұсынысы қолдау тапты, сондай-ақ, ИЫҰ-ға мүше барлық мемлекеттер орнықты даму және энергия тиімділігі саласындағы мақсаттарға жету үшін ғылыми-техникалық, саяси және мәдени ынтымақтастықты нығайту мүмкіндіктерін ұсынатын, «Болашақтың энергиясы» тақырыбымен өтетін халықаралық мамандандырылған көрменің жұмысына қатысуға шақырылды.
Саммит БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің жаңа мүшелерін іріктеу үдерісінде әділ әрі тең құқылы географиялық өкілдік ету қағидаттарын қаперге ала отырып, ИЫҰ-ға мүше мемлекеттерді БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің 2017-2018 жылдардағы тұрақты емес мүшелігіне бірінші рет ұсынылған Қазақстанның кандидатурасын қолдауға шақырды.
Саммит ИЫҰ-ға мүше мемлекеттердің, соның ішінде Қазақстанның Сириядағы дағдарысты реттеуге және осы елдегі бейбітшілікті қалпына келтіруге қосқан ұлттық үлесін жоғары бағалады.
Қорытынды коммюнике Ұйымға мүше барлық мемлекетті Терроризммен күрес жөніндегі жалпыға ортақ конвенцияны жетілдіруге және қабылдау жұмыстарын келісе отырып жалғастыруға үндеді, сондай-ақ, Қазақстанның БҰҰ аясында Жаһандық антитеррорлық коалиция құру жөніндегі ұсынысын назарға алды.
Саммит 2016 жылы 6 мамырда Нью-Йоркте БҰҰ аясында «Діндер бейбітшілік үшін» форумын өткізуді құптады.
Саммит Қазақстанда өшпенділік пен экстремизм идеологиясына қарсы толеранттылық пен өзара құрмет мәдениетін қалыптастыруды көздейтін Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлері съездерінің өткізілуіне жоғары баға берді.
Сонымен, ислам әлеміндегі өзіндік орны бар іргелі ұйым саммит соңында күн тәртібіндегі өзекті мәселелер төңірегінде шешім қабылдады. Жиын аясында мемлекет басшыларының екі жақты кездесулері өткізілді. Қалай болғанда да, Ыстанбұл саммиті Ислам әлемінің өзара қатынастарын жаңаша сараптауға, бейбітшілік бағытындағы бастамаларға басымдық берген жиын болды деп айтуға болады. Аллаға құлшылық жасаған жамағаттың жалпы адамзатқа тән бейбіт те берекелі өмір сүруге құқысы бар. Ендігі жерде Ыстанбұлдағы уағдаластық өміршең болсын деп тілейік.
Ғабит ІСКЕНДЕРҰЛЫ,
«Егемен Қазақстан» – Ыстанбұлдан (Түркия)
Суреттерді түсіргендер
С.БОНДАРЕНКО, Б.ОТАРБАЕВ
