«Сығанақ» мұражайы сапқа қосылды

Қызылорда облысының аудан орталығы – Жаңақорғаннан 30 шақырымдай жерде өзіндік тарихи орны бар көне Сығанақ қалашығының барлық дерлік дереккөздерде жазылғандығын ғалымдар, археологтар, зерттеушілер, географтар бүгінгі күнде де басылымдарда айрықша атап келеді. Сығанақ қаласы «Сунақ Ата» ауылынан 1500 метр жердегі қашықтықты алатын батыс жақ беткейде орналасқан. Оның оңтүстік жанынан «Батыс Қы­тай – Батыс Еуропа» тас жолы өтеді. Бұл жол әлемге белгілі Ұлы Жібек жолы­ның бойынан салынған. Міне, осындай тоғыз жолдың торабында жатқан Сығанақ қаласының ғұмыры сонау алғашқы орта ғасырдан басталған. Оған археологиялық қазба жұмысы толық жүргізілмеген, тек үстінен теріп алынған көзелердің сынықтарына қарап, V-VI ғасырларда іргесі қаланған деген жорамал айтылып жүр. Х ғасырдың аяғында парсы географтарының деректерінде «Сунах» деген атты кездестіріп, А.Якубовский өзінің «Развалины Сыгнака» деген еңбегінде келтіреді. Ал Махмұд Қашқари ХІ ғасырда Сығанақты өзінің «Түркі тілінің сөздігі» еңбегінде жазған. Сонымен қатар, ХІ-ХІІ ғасырларда Қараханид мемлекетінің кезіндегі жазба деректердің барлығында қаланың аты жиі кездесіп отырады. Қала өзінің 2000 жылға жуық тарихында қаңлылардың, Дешті-Қыпшақ хандығының (ХІ-ХІІ ғғ.). Ақ Орданың (ХІІ-ХІV ғғ.), Әбілхайыр хандығының (ХV ғ.), Қазақ хандығының (ХVІ ғ.), астанасы болған. Қала әр заманда бірнеше рет жау шапқыншылығына тап болса да, қайта жанданып, өмір сүруін тоқтатпаған. Өз заманында Сығанақ нағыз сау­­да­ның қайнаған ортасы болған. Қаладан зиялы, білімді ғалымдар да көптеп шыққан. Арабтанушы Әбсаттар қажы Дербісәлі «Қазақ даласының жұлдыздары» атты ғылыми-зерттеу еңбегінде осылардың бірқатарын атап өтеді. Мәселен, Ақсақ Темірдің Ахмет Ясауи мешітіне қатысты жазған қолхатында кездесетін Шайқы баба Сығанақи Сығанақтың тумасы болатын. Ол кісінің біраз жыл Хорезм мен Жент қаласында тұрғаны да тарих беттерінде тайға таңба басқандай жазылған. Бұл қалада өмір сүрген Ху­сам ад Дин ас-Сығанақидың есімі аса құрметпен аталады. Осында оның үлкен атасы Һисамиддин де (1132-1199) өмір сүрген. Қазір ғұламаның шет­елдерде көптеген еңбектері табылып жатыр. «Болса тәңірім екінші өмір қиғандай, Сығанақта көз жұмар ем қиналмай», – деген бір ауыз сөзінің өзінде терең мән-мағына бар. Осы өлең жолдарын­да Сығанақ қаласының қаншалықты қасиетті екендігі аңғарылып тұр. Осы­дан-ақ Сығанақтың ғұламалар мен  хандардың, мәдениет пен оқу білімнің рухани азық алатын мекен ордасы болғандығын байқауға болады. Қаланы алғаш рет 1867 жылы орыс археологиялық комиссия ше­шімі­­мен археолог П.И.Лерх зерттеу мүмкіндігін алады. 1892 жы­лы Е.А.Смирнов, 1899 жылы В.А.Кал­лаур, 1906 жылы И.А.Кастанье осы атақты қаланы зерттеп шығады. 1927 жылы Ресей Академиясының жанындағы материалдық мәдениет институтының тапсырмасы бойынша А.Ю.Якубовский біршама тың­ғылықты қарайды. Ол қаланың топо­графиялық жағына көңіл бөліп, бірқатар ғимараттардың суретін түсіріп алады. Қала туралы бұл зерттеуші ғалым үлкен ғылыми мақала жазған. 1947 жылы А.А.Бернштам, 1950 жылдары Е.И.Агеева мен Г.И.Пацевич археологиялық барлау жұмыстарын жүргізген. 1970-жылдары Отырар архе­­о­логиялық экспедициясының мең­герушісі К.А.Ақышев пен К.М.Бай­пақов зерттеу жүргізіп, оның Отырардан кейінгі екінші қала болғанына анықтама берген. 2003 жылдан бастап Ахмет Ясауи атын­дағы Халықаралық қа­зақ-түрік университетінің профессоры, тарих ғылымдарының докторы Сәйден Жолдасбаевтың бас­қаруы­мен практикалық-зерттеу жұмысы жүр­гізіліп келеді. Ал Сыға­нақ қаласынан археологиялық қазба жұмыстарында табылған жәдігерлер мен құнды заттар осы қазба жұмыстар­ын жүргізген археологтардың қолында. Бір бөлігі Қызылорда облыстық өлке­тану мұра­жайына табыс етілген. Осы арада археологиялық қаз­ба жұмыстары кезінде табылған жәдігерлер неге көпшілік назарына ұсынылып, оны қызықтамайды деген ой туындайды. Туып-өскен жеріміздің тарихын білу баршамыздың парызымыз деп білеміз. Елімізде мем­лекеттік қорық, мемлекеттік тарихи ескерткіш, мемлекеттік мұражайлар бар екендігін ескерсек, солардың арасындағы кө­не Сығанақты қорғауға арналған мем­лекеттік статусы бар мекеме неге жоқ? Осындай ойдан кейін аудан әкімінен бастап, жоғарғы мемлекеттік органдарға өтініш хатпен шықтық. Сығанақ тарихи-мәдени қорық-мұра­жайын ашу жайында мемлекеттік қолдау көрсетуіне қатысты сұрау сал­дық. Осындай іздену нәтижесінде, міне, жақында «Сығанақ тарихи-мәдени қорық-мұражайы» қоғамдық бірлестігі құрылып, ол өз жұмысын бастап кетті. Мұражай Қызылорда облысының әділет департаментінде заңды тұлға ретінде тіркеліп, мемлекеттік тіркеу туралы БСН 160840005427 нөмірімен, Халық банктің КZ376010201000294690 есеп шотының ашылғанын халыққа хабарлап отырмыз. Мұражайға қолдау көрсетіп, демеушілік жасаушыларға өзі­міздің шексіз алғысымызды білдіреміз.  Рысбек АСҚАРҰЛЫ, «Сығанақ тарихи-мәдени  қорық-мұражайы» қоғамдық бірлестігінің төрағасы  Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданы