Азаттықтың ақ таңы атып, жаңа өмірге аяқ басқан елдің алдында көптеген қиыншылықтар тұрған еді. Ескі байланыстар бұзылып, инфляцияның белең алып, жұмыссыздық жайлап, енді ғана аяғынан тұра бастаған елдің иығына ауыр жүк түсті. Аз уақыт ішінде экономиканы тұрақтандыру үшін елдегі ақша айналымын бақылау мен айналымдағы есепті қамтамасыз ету керек еді. Сол себепті, экономикалық құрылымдарды, оның ішінде мемлекеттік қаржы басқармасын реформалау қажет болды.
Осылайша, ел қазынасын басқаруды жолға қою мақсатында 1994 жылы Қаржы министрлігі жанынан Қазынашылық бас басқармасы құрылды. Алдымен аймақтардағы қазынашылық жүйенің алғашқы құрылымы жасалып, Ұлттық банктің есеп айырысу кассалары Қазынашылық басқарманың аумағына шоғырландырылды. Олар бюджет қаржысының түсімін және оны мемлекеттік мекемелердің шотына аударылуын қадағалап отыруға тиіс болды. А? л 1995 жылы Қазынашылық басқармасы бюджеттің шығындары мен кірістерінің жаңа бюджеттік классификациясын жасап шығарды. Сол жылы Елбасы Жарлығымен Ұлттық банктің есеп айырысу кассаларының орталығы Қазынашылық басқармасының базасында құрылған Бюджеттік банктің қарауына берілді.
Қазынашылықтың қаржылық жүйесін дамытудағы аса маңызды жұмыстардың бірі – Ұлттық банкте оның бірыңғай шотын ашу болды. Осылайша, 1996 жылдан бастап, оған мемлекеттік және жергілікті бюджеттің ақша қаржылары шоғырландырылды. Бірыңғай қазынашылық шоты (БҚШ) арқылы төлем тетіктері мен бағдарламалық қамтамасыз ету мүмкіндіктері жасалып, БҚШ арқылы алынған ақпарат Үкіметке және басшылыққа жіберіле бастады. Яғни, бюджеттің ахуалы, кірістер мен шығындарды, республикалық және облыстық қаржы құрылымындағы қалдықтарды күн сайын қадағалап отыруға мүмкіндік жасалды. Арада бірнеше жыл өткенде, 1998 жылдың қаңтар айынан Бюджеттік банктің таратылуына байланысты, оның құзыреті аумақтық қызынашылық органдарына берілді.
Жалпы, қазынашылық жүйесі жаңа талаптарға сай жетілдіріп отыруды қажет етеді. Мекеменің бағдарламалық қамтамасыз ету негізінде жаңа қазынашылық жүйесі жасалған. 2004 жылдан бастап қазынашылықтың ақпараттық жүйесі республикалық аумақтарына толық енгізілді. Сол кездің өзінде шетелдік сарапшылар біздің елдегі Қазынашылық комитетінің ақпараттық жүйесі қазіргі талаптарға толық жауап беретінін айтып, АҚШ, Қытай, Словакия, Палестина, Болгария сынды шет елдердің сарапшылары жоғары бағалаған-ды. Біз қолданып жүрген Қазынашылық жүйенің жаңғыртылуы өте сирек модель ретінде де басқа елдердің тәжірибесінде қолдану ұсынылуда.
Қазақстанның 2050 жылға дейінгі стратегиялық дамуы аясында дамып келе жатқан қазынашылық ақпарат жүйесі салықтарды және басқа да төлемдерді аудару, бюджеттік шығындарды жүргізу, қаржы ресурстарындағы жергілікті атқару органдары мен Үкіметті басқарудың тиімділігін арттыру, мемлекеттік бюджеттің атқарылуындағы транспаренттілік бағыттарына негізделген. Қысқаша қорытқанда, Елбасы жүктеген талапқа – ел бюджетін тиімді басқару басты міндетін қамтамасыз етуге бағытталған.
2007 жылы Бүкіләлемдік банк Орталық және Шығыс Еуропа, Азия елдерінің қазынашылық қызметтеріне талдау жүргізген болатын. Нәтижесінде, қазақстандық жүйеге жоғары баға берілді. Сөйтіп, Бүкіләлемдік банк сарапшыларының пікірі бойынша Түркиядан кейінгі екінші орынға ие болдық.
Бірнеше жыл бұрын «Қазынашылық - Клиент» мемлекеттік мекемелер арасындағы электронды құжат айналымы» жобасының тұсауы кесілді. Бұл уақыт талабынан туған, қаржыны басқарудың халықаралық тәртіптеріне сай келетін шешім еді. Осы жобаның арқасында республика бойынша барлық операциялардың ашықтығына қол жеткізілді. Сондай-ақ, мемлекеттік мекемелерге қызмет көрсету уақыты қысқарды, қағазбастылық азайды, қаржылық құжаттарды өңдеу сапасы жақсарды. Операциялық және көліктік шығындарды азайтты.
Жаңа жүйе құжаттарды қабылдау мен өңдеу бойынша мекеменің функцияларын автоматтандыруға жол ашты. Ал бұл жемқорлықтың фактілерін болдырмауға әсер ететіні түсінікті. Мемлекеттік мекемелерге қашықтан қызмет көрсететіндіктен, жұмыстың тиімділігі арта түсті. Әкімшілік кедергілер әлдеқайда азайып, адами фактордың кесірінен болатын қателер де кеміді.
Қазынашылық комитеті биылдан бастап азаматтық-құқықтық мәмілелерді тіркеу деректерін жөнелту бөлігінде Электронды мемлекеттік сатып алулар мен «Қазынашылық-Клиент» ақпараттық жүйесін интеграциялауды бастады. Сол арқылы, мемлекеттік сатып алуларды тіркеу бойынша құжат айналымын тағы да азайту көзделіп отыр. Осылайша, адам факторын, құжаттарды өңдеу мен рәсімдеу уақытын, қаржылық шығындарды азайтуға қол жеткізілді.
Бүгінгі таңда еліміздің қазынашылық органдары 12 380 мемлекеттік мекемеге және 473 квазимемлекеттік сектор субъектісіне қызмет көрсетеді. Қаржылық заң бұзушылықтарды болдырмау және олардың алдын алу үшін алдын ала бақылау тетіктері қарастырылған.
Бюджет қаражатын игеру бойынша, былтыр Қаржы министрлігі және оның ішінде Қазынашылық комитеті де игерілмеген қаражат сомасын төмендетуге бағытталған жұмыстар атқарды. Соңғы он бес жылда бірінші рет бюджетті игеру көрсеткіші 99,8 пайызға жеткені осы жұмыстың нәтижесі деп санаймыз. Мұндай үлкен көрсеткіш соңғы он бес жылда болған емес.
Бүгінгі таңда шетелдерге және өз еліміздің аумағында түрлі валютадағы аударымдар оп-оңай жасалады. Барлық төлемдерге Ұлттық банктің айырбас бағамы қолданылады. Бұл дегеніміз, ақша бірлігін конвертациялау кезінде комиссия болмайтынын білдіреді және ұлттық валютадағы қаражаттың транзиттік шоттарда тежелмейтінін көрсетеді.
Сөз басында айтып кеткеніміздей, мемлекет қаржысын – ел қазынасын тиімді басқарудың кілті болған Қазынашылық комитеті өз миссиясын тиімді атқарып келе жатыр деген сенімдеміз. Тәуелсіздік жылдарында мекеме өзін уақыт пен қоғам талабына сай дамыған қаржы институты ретінде көрсетті. Бұл білімді, өз саласын жақсы білетін қазынашылық қызметкерлерінің, мемлекеттік бюджетті игеруді бақылауды қамтамасыз етудің арқасында жүзеге асып отыр.
Қанат БАЕДІЛОВ,
Қаржы министрлігі Қазынашылық комитетінің төрағасы