Медициналық сақтандырудың ерекшелігі неде?

Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының зерттеулері тұрғындардың өмір жасы ұзақ елдерде ауыр сырқаттар деңгейі және қатерлі ісік, жүрек-қан тамыры аурулары мен сусамырдан көз жұ­ма­тындар саны өте аз екенін дәлелдеп берді. Ал, өмірдің ұзақтығы мемлекеттің денсаулық сақтау саласына адам басына қарай бөлетін шығындарына тығыз байланысты. Зерттеу нәтижесінде халқының денсаулық көрсеткіші жоғары деген 10 мемлекет анықталды, солардың алдыңғы үштігіне Жапония, Италия мен Швейцария енеді. Жапондар денсаулық сақтау саласына әр адам үшін 3,213$, италиялықтар 3,012$, швейцар үкіметі 5,643$ бөледі. Аталған елдерде халықтың өмір жасының ұзақтығы 82 жастан жоғары.

Сырттай қарағанда медицина сала­сы­ның көптеген проблемаларын ше­шу үшін жо­ғарыда көрсетілген мем­ле­кет­тердің үздік тәжірибесін көшіріп алып, біздің жүйе­ге енгізе салуға болатындай көрінеді. Бі­рақ шын мәнінде олай ету үлкен қателік. Осы күнге дейін шетелдің тәжірибесін еш­бір өзгертпей, сол күйінде енгізуге талай рет талпыныс жасалды. Олардың әлі күнге біз­дің жүйеге кірігіп кете алмай жатқаны жа­сырын емес.

Медицинаны дамытып, ұлт ден­сау­лығын жақсарту үшін түрлі емдеу жүйе­с­ін жасау жеткіліксіз. Мұндай схемалар дұрыс жұмыс істемейді. Аурухана са­лу, қымбат қондырғылар сатып алу, ма­ман­дарды оқыту да аса қиын емес. Ұлт денсаулығын нығайту үшін жүйеге қа­ты­сушылардың мінез-құлқын өзгерту қа­жет. Себебі, дәрігерлер өз қызметін же­тілдіруге ынталандырылмаған, пациент­тер өз денсаулығын күтуге, сақтауға құ­­лық­­сыз. Бұл өз денсаулығына деген жап­­­пай жауапсыздықты тудырған те­гін жүйе­­нің салдары. Тегін болған соң қыз­мет­­терді пайдалану көлемі де артады, одан ұзын-сонар кезек проблемасы туын­дайды. Медицина қызметкерлері мен пациенттер арасындағы қарым-қатынас бұзылады. Белгілі бір мөлшерде бекітілген жалақы медициналық қызмет сапасының төмендеуіне және кадр тапшылығына ұрындырды. Ал кез келген қызметке ақы төлеу нормаға айналған қоғам мүшелерінің мінез-құлқы да өзгеше болады. Мысалы, Еуропаның, Америка немесе Жапонияның әр тұрғыны жылына бір рет тексеріліп, ауруды ертерек анықтаудың оңайлығын және оның экономикалық тұрғыдан тиімділігін біледі.

ДДСҰ мәліметінше, жыл сайын кедей­лік қамытын киген 100 млн-ға жуық адам­­ның медициналық қызмет ақы­сын төлеуге шамасы жетпейді. Сон­дық­тан әр ел өз халқын барынша қорғау мақ­­сатында денсаулық сақтау саласын қар­жы­ландырудың түрлі үлгілерін ен­гіз­іп жа­тады. Олар бюджеттік қаржы­лан­ды­ру­­дың үлесін арттыруға немесе міндетті ме­­­дициналық сақтандыру жарналарын ен­гізуге негізделген.

Әлемде сақтандырудың Бисмарк үлгісі (неміс), Бевередж үлгісі (ағылшын) және Семашко үлгісі (кеңестік) деген үш түрі дамыған. «Бевередждің» сақтандыру үлгісі бүгінде Ұлыбритания, Швеция, Дания, Ирландия сияқты бірқатар елдерде кеңінен таралған. Бұл мемлекеттер реттелетін мемлекеттік (бюджеттік) денсаулық сақтау жүйесін негізге ала отырып, оны сақтандыру элементтерімен толықтырған. Мұнда пациенттер мен жұ­мыс берушілердің жарналары денсаулық са­ласын қосымша қаржыландыру көзі есе­бінде қарастырылады.

Германия, Австрия, Бельгия, Нидер­ла­нд, Швейцария, Орталық және Шы­ғыс Еуропаның өзге де елдері «бис­мар­к­­­тік» сақтандыру үлгісін таңдаған. Мұн­да негізгі рөлді міндетті жарна тө­лей­тін же­­ке кәсіпкерлер атқарады. Ал кеңестік ден­­саулық сақтау жүйесі бұрынғы со­ци­­алистік блок елдерінде ғана сақталып қал­­ған.

КСРО медицинасы тек экстенсивті сипатта дамыды. Бар күш дәрігерлер, медбикелер мен ауруханадағы орын санын көбейтуге жұмсалды. Емдеу мен диагностика тәсілдерін енгізуге инвестиция салудың орнына «ауруханадағы орын» санын қудық. Бұл кеңестік денсаулық сақтау жүйесінің қаржылық және идеологиялық тұрғыдан күйреуіне әкеп соқтырды. Мұны әсіресе, 80-90-шы жылдары отандық стационарлар көмегіне жүгінген азаматтар ұмыта қойған жоқ. Ол кезде өзіңмен бірге төсек-орыннан бастап, дәрі-дәрмек, дәке сияқты керек-жарақты ала баруға тура келетін. Себебі, ауқымды көрсеткіштерге негізделген жүйе экономикалық қиын заман туған кезде өміршең еместігін көр­се­тіп берді. Әдетте халық «ақ халатты аб­зал жан» деп құрметке бөлеп жата­тын дәрігер мамандығының беделі тө­мендеді. Дәрігерлердің 70 пайызын бү­гін­де әйелдер қауымы құрайды. Ал олар­­дың айлығы орташа статистикалық жа­­лақының 70 пайызынан аспайды. Ме­ди­ци­­на мамандарының жалақысы әлі күнге дей­­ін жұмыс нәтижесіне емес, маман­дан­ған саласына, ғылыми және біліктілік дәрежесіне тәуелді.

Жалпы, денсаулық сақтау саласының өзіндік ерекшеліктері бар және мұнда адам денсаулығына тауар ретінде қарауға болмайды. Бұл саладағы тауар – медициналық қызмет. Бірақ, нарықтық тетіктер бұл жүйеде дұрыс жұмыс істемейді. Себебі, олар шала-жансар шектеулермен тежелген. Мысалы, емханалар мен стационарлар мемлекет меншігінде, медициналық сақтандыру нарығы дамымаған, денсаулық сақтау нысандары тек бюджет қаражаты есебінен салынады, тіпті жеке меншік кли­никалардың өздері де мемлекеттен көбірек ақша алып, соның есебінен күн кө­руге тырысады. Жүйенің жаппай орта­лық­тандырылуы және мемлекет тарапынан шектен тыс «реттелуі» жаңа технологиялар мен әдістердің дамуына кедергі келтіреді.

Бүгінде денсаулық сақтау саласына қаржы жетпейтінін мойындау керек. Себебі, Қазақстан медицина саласына ІЖӨ-нің 3-ақ пайызын бөледі. Ал Эко­номикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдері ІЖӨ-нің 8 пайызын, АҚШ 17 пайызын денсаулық саласына бөледі. Осынша қаражат бөлінген соң шетелдік ауруханалардың жабдықталу деңгейі мен дәрігерлердің жалақысы да жоғары болатыны түсінікті. Біздің клиникаларымыздың қазіргі жабдықталу деңгейі шет елдікінен кем түспейді. Бірақ бюджет қаржысының жетіспеуі және қызмет саны мен көлемін қолдан шектеу салдарынан отандық медицина толық дамуға мүмкіндік ала алмай отыр. Дегенмен ІЖӨ-ден қажетті соманы бөлген күнде де ештеңе өзгермейді. Ақша реформаланған ортаға түскен кезде ғана нәтиже бере бастайды. Сондықтан Мемлекет басшысы 5 институттық реформаны жүзеге асыруға бағытталған «100 нақты қадам» Ұлт жоспарында денсаулық саласын әрі қарай дамыту үшін міндетті медициналық сақтандыру жүйесін енгізу қажеттігін қадап айтты.

Біз халқымыздың ғасырлар бойы қа­лып­тасқан дәстүрлеріне негізделген және оның күнделікті сұраныстарына жауап беретін медициналық идеология қа­лып­тастыруымыз керек. Халықты меди­ци­налық қызметпен барынша қамтып, дә­рігерлік көмектің қолжетімділігін қам­тамасыз етуге тиіспіз. Осы мақсатта Қазақ­стан денсаулық сақтау саласындағы түр­лі мо­дельдердің жағымды-жағымсыз жақ­­та­рын саралай келе, барлық тарап­тар­­дың мүд­десін ескеретін міндетті әлеу­мет­тік ме­дициналық сақтандыру үлгісін таңдады.

Әлбетте, бизнес өкілдері бұған скеп­ти­калық көзқараспен қарайды. Себебі, өз қызметкерлерінің денсаулығы үшін жауап- ты болу қиын және бұл міндетті мемлекетке ысыра салу оңай әрі көп шығынды қажет етпейді.

Қазіргі технологиялар мен меди­ци­на­ның даму қарқыны салаға қосымша қаржы құюды талап етеді және міндетті медициналық сақтандыру жүйесінен басқа бұл мәселенің шешімін тауып беретін жол жоқтың қасы. Ұлт денсаулығы үшін ортақ жауапкершілік енгізбейінше медицинаны жаңа деңгейге көтеру мүмкін емес. Ортақ жауапкершілік дегенді шығынды мейлінше азайтып, сырқаттанып қалған жағдайда медициналық көмекті барынша көп алу деп түсінген жөн. Сақтандыру жайлы сөз болғанда ауырмайтынын алға тартқан көптеген адамдар, әсіресе, жастар «неге мен біреу үшін ақша төлеуім керек» деп наразылық білдіріп жатады. Ал ауыр диагноз қойылған және қымбат ем-дом мен дәрі-дәрмек қабылдауға мәжбүр болған азаматтар тегін медициналық көмек пен оның қолжетімділігі деген нәрсені жан-тәнімен сезінеді. Сондықтан, біз төлеген жарналарымыздың дәл қазір аурухананың реанимация бөлімінде жатқандарға немесе орган алмастыруға зәру сырқаттарға көмектесе алатынын түсінуіміз керек. Салық пен сақтандыру жарнасының арасындағы айырмашылық міне, осындай.

Екінші, бұл кімге керек? Бүгінде әлем­дегі ең үздік деген денсаулық сақтау мо­де­льдерінің бәрі аурудың алдын алуға және бар­лық елде өлім-жітім көрсеткішінің негізгі себебі болып табылатын жұқпалы емес ауруларға қарсы күреске ден қойып отыр. Бұл үрдістің негізінде адамдарды саламатты өмір сүруге, дұрыс тамақтануға және өз денсаулығының қадіріне жете бі­лу­ге үйрететін өте қарапайым қағида жатыр. Аталған шаралар жиынтығы өлім-жітімді азайтып, халықтың өмірін ұзартуға мүмкіндік бермек.

Көпшілік дәрігерге ауруы жанына батқан кезде, тіпті, әбден асқынып кет­кен­де баратын біздің жүйеде бәріне мед­и­- ­цинаның кінәлі болып шыға келетіні жа­сырын емес. Бұл үрдістің жыл сайын кө­беймесе, азаймай отырғаны өкінішті. Сал­дарынан біз тегін дәрі беретін, тиісі­нше күтім жасайтын стационарларға «ілігуге» барымызды салатын болдық. Көптеген адамдар стационарға жай ғана жатып, өзінің немесе жақындарының денсаулығын тексерткісі келеді. Оған біреу тамыр-таныс арқылы, енді біреулер барлық инстанцияларға шағымдана жүріп қол жеткізеді. Оған қоса, біз бәріміз тамырдан дәрі салдырғанды жақсы көреміз. Дәрігер емдеу қағазына осыны қоспаса ем-домның сапасына, дәрігердің біліктілігіне күмән келтіретініміз де жасырын емес. Өкінішке қарай, әр жылдары енгізілген реформалардың бірде-бірі адамдардың өз денсаулығына және дәрігерге қатысты түсінігі мен мінез-құлқын өзгерте алмады.

Енді неліктен шет елдің дәрігерлері кішіпейіл келеді, пациенттерді қуана қа­был­дайды деген сұраққа жауап іздеп кө­релік. Бұл сұрақтың жауабы өте оңай. Себебі, әр пациент оның табыс көзі және оның біліктілігі мен беделі қаншалықты жоғары болса табысы да соншалықты көп болмақ. Ал, бізде қалай? Біздің жүйе­де дәрігердің жалақысы оның емдеу ме­кемесінде өткізген уақытына, яғ­ни ала­тын «ставкасына» тәуелді. Мұн­дай жағ­дайда дәрігерлер үшін пациенттердің аз бол­ға­ны оңтайлы. Бұл бұқаралық ақ­па­рат құ­ралдары айтпақшы, дәрігердің аз ға­на жалақысының қалған бөлігін па­ци­ент­тер­дің есебінен толтыруға әкеп соқ­тырады. Жағ­дайды түбегейлі өзгерту үшін жүйеге на­рықтық қатынастарды енгізу қажет. Мұ­ны елімізде табысты жұмыс істеп келе жат­қан және мемлекеттік сек­тордағы бі­лікті дәрігерлерді жинап алатын жеке кли­никалардың тәжірибесінен бай­қауға бо­лады. Сақтандыру пациентке клиниканы да, емдейтін дәрігерді де таң­дау құқығын береді. Өйткені, ол жүйеге ақ­ша әкелетін негізгі қатысушы және па­циент қанша көп келсе аурухана мен білікті дәрігер де ақшаны сонша көп алуы тиіс. Мемлекеттік секторға бұл модельді енгізу қиын. Себебі, бюджеттен бөлінген қаржыны бас дәрігер бөліске салады. Ал сол ақшаны тапқан дәрігер белгілі бір мөлшерде бекітілген жалақыны қанағат тұтуға мәжбүр.

Бұдан жүйеге қатысушылардың мі­нез-құлқын өзгерту қажет деген екінші қо­рытынды шығады. Сақтандыру медицинасы дәрігерлерге еңбекақыны сағатына қарап емес, атқарған еңбегіне қарай тө­леу жүйесіне көшуге негізделген. Бұл ем­ха­налардың пациенттерді аз шығынмен тез емдеп жазуға мүмкіндік беретін жаңа тех­нологияларды енгізуіне мүмкіндік береді. Нәтижесінде емделуші емхана мен дәрігер таңдау құқығына ие болады және жүйе жұмысындағы басты буынға айналады, дәрігер еңбекақысы көбейген соң біліктілік деңгейін арттырып отыруға ын­талы болады, мемлекет халықтың сұ­ра­нысына жауап беретін, пациентке ба­ғытталған медицинаға қол жеткізеді.

Ерік БАЙЖҮНІСОВ, «Әлеуметтік медициналық сақтандыру қоры» АҚ басқарушы директоры