Алатаудың жазиралы бөктерін «түске дейін менікі, түстен кейін сенікі» деп бірге жайлаған, бір-біріне тірек болып келген қазақ пен қырғыздың рухани жақындығын Т.Абдумомунов атындағы Қырғыз академиялық драма театрының төрінде бес күн бойы өткен фестиваль тіпті шегелей түсті. Жеке драматургтің атындағы фестиваль қырғыз елінде осымен екінші рет өткізіліп отыр. Бірінші мәрте қырғыз ұлтының ғана емес, тұтас дәуір дауысы атанған төл перзенті – Шыңғыс Айтматовтың шығармалары бойынша ұйымдастырылса, екінші рет қазақ жазушысы – Рахымжан Отарбаевтың драматургиясы негізінде өткізіліп, еншісі бөлінбеген екі елдің бауырластығы қанатын жазбай бірге самғаған күйі қарашаңырақ театрының төрін де бірге бөлісті. Бір нәрсе анық, қазақ драматургінің фестивалі қырғыз елінде даңқ-дақпырт үшін ұйымдастырылып отырған жоқ. Тайғанақтамай, тура сөйлейтін, шығармашылығы құрыштан құйғандай шымыр Р.Отарбаевтың қырғыз елімен тамырластығы тәуелсіздікпен тұспа-тұс басталды. Шын мәнінде, драматург ретінде Отарбаевтың тұсауын алғаш қырғыз театры кескен. Сондықтан халықаралық дәрежедегі фестиваль өткізуіне оның толық хақысы бар. Алдымен «Әбутәліп әпендісін», ізінше «Абай соты» пьесасын қырғыздың ғажайып режиссері Ескендір Рыскулов сахналап, қазақ қаламгерінің қарымын қырғыз жұртына танытқан еді. Драматургтің айтуынша, алып тұлға Абайдың рөлін қырғыздың үлкен актері Советбек Жумадилов орындаған екен. Өз фестивалінің шымылдығын жиырма жылдан артық уақыт жүрегі барды тегіс жылатып, сахнадан түспеген атақты «Жәмиласымен» емес, Рахымжан бауырының «Абай-сотымен» ашқызған адамзат ақыл-ойының көшбасшысы Шыңғыс Төреқұлұлының өзі келіп тамашалаған екен сонда. Қырықтың қырқасына енді шыққан қазақтың жас жазушысына қолдауын білдірген қырғыздың сондағы Мәдениет министрі, КСРО халық әртісі, атақты биші Чолпонбек Базарбаевтың өзі алдыңғы қатарға келіп жайғасып, ұлы Абайдың қырғыз сахнасында тірілгенін көріп, қанаттанғаннан арқасынан қаққан алақанының табы алпыстан асқан автордың жауырынын әлі күнге жылытып келеді. Содан бері арада 22 жыл уақыт өтіпті. 22 жылдан бері бір жағы Ош, бір жағы Талас, арадағы Бішкек, Нарын, Көл театрлары Р.Отарбаевтың 11 пьесасын сахнаға шығарды. Ұлтқа, әдебиетке, қаламгерге көрсетілер құрметтің үлкені осындай-ақ болар.
Р.Отарбаев драматургиясына арналған фестивальге қырғыз елінің тоғыз театры қатысып, аптаға жуық уақыт бүгінгі қырғыз сахна өнерінің қарымын, бағыт-бағдарын танытып, нағыз өнер жәрмеңкесін жасады. Қырғыз театрларының қазіргі кәсіби деңгейі қай шамада, режиссер таланты, актер шеберлігі, сценография жаңалығы, осы салаға келген жас буынның аяқ алысы – бәрі-бәрі сынға түсті.
Сонау Шекспир дәуірінен бергі драматургтердің іздеуден шаршамай келе жатқан бір ғана сұрағы күні бүгінге дейін маңызын жоғалтпай келеді: адамның ішіндегі ізгілік із-түзсіз жоғалып кетпей ме? Адам қайтсе адам болып қалады? Қолына қалам ұстаған адамды драматургиямен айналысуға мәжбүр ететін де, мәңгілік жауабы табылмайтын да сұрақ осы болса керек.
«Нашақор туралы новелла» – Р.Отарбаев шығармашылығының шыңы емес шығар, бірақ оның драматургиясындағы режиссерлер назарын аударып, ең көп қойылған тап осы шығармасы. Әлеуметтік тақырыптағы бұл пьесаны қырғыздың екі театры – Т.Абдумомунов атындағы академиялық драма театры «Тағдыр» деген атаумен сахналаса, Ыссық-Көл облыстық театры «Жарық қайда?» деп қойды. Қырғыздар нашаны «бәңгі» дейді. Бір-біріне ғашық екі жас қол ұстасып бақытты өмірге енді қадам басқалы тұрғанда тағдырын осы бәңгі келіп талқандайды. Ұйыққа түскеннен кейінгі өмірдің соңы белгілі. Бас кейіпкер Жалқытай сотталып, жазасын өтеп, үйіне оралғанда, не әке-шешесі жоқ, не сүйген қызы, не достары жоқ, жапанда жалғыз өзі қалады. Бір досы Отарбаевтан: «сен осы наркотик дегенді көзіңмен көрдің бе?» деп сұрапты. «Көрмеппін. Болса, тауып берші, көрейін» деген екен. Азаматтық көзқарас пен шығармашылық қиял туғызған драматургтің ойын режиссер Егемберді Бекболиев тереңдеткен спектакльдің қарашаңырақ театрдың сахнасынан түспей келе жатқанына, міне, биыл он екі жыл болыпты. Осы уақыт аралығында актерлердің екі-үш құрамы ауысып үлгерген. Кешегі фестивальде 530-ші рет қойылды. 500-ші қойылымын драматургтің туған жері Атырау қаласында тамашалаған едік. «Бұл әлемдік қасіреттен жастарды сақтандырсам, санасына иненің жасуындай болса да, сәуле түсірсем, жамандықтан жиіркендірсем, бұл – менің бағым. Бұл менің азаматтық міндетім, қаламгерлік парызым еді. Осы парызымды өтей алсам болғаны», дейді автор. Ал Қасымалы Жантөшев атындағы Ыссық-Көл облыстық театрының «Жарық қайда?» қойылымының ойын өрнегі «Тағдырдан» бөлек, мүлде бөлек режиссерлік шешім қабылдауымен есте қалды.
Журналист те, ғалым да, депутат та драматург болып жатқан заманда, нағыз драматургті аңсайтын театр сахнасы адамға байланысты туындайтын, адам туындататын, жалпы адам жанын айнадай етіп көрсететін тұшымды пьесаға қашан да сусап отырады. «Актриса» атты әңгіменің негізінде жазылып қағазға түскен комедияны тамашалай отырып, заманауи спектакльдің «нақ осы жердегі», «тап осы қазіргі» мәселені көтеруі міндетті емес, оқиғаның өтетін мезгілі мен уақыттың бар болғаны шарттылық болып есептелетінін, ең бастысы, заманауи тіл мен ойды берудің тәсілін таба білуде екенін түсіндік. Шекспир айтқан «Өмір – театр, ал адамдардың әртіс» екенін, бір ғана театр ішіндегі тіршілік арқылы жалпы өмірдегі әділетсіздікті көрсете отырып, атақ-даңқ, байлық-беделге жету жолында адамдардың бәрін де шімірікпей таптап өте шығатынын режиссер Еркін Егембердиев жалаңаштап, жайратып көрсетті де салды. Гогольдің «Үйленуін» оқиға желісі етіп алып, адам характерін Шекспирше шегендеген қырғыз актерлерінің әрқайсының ойынындағы ойлылық, еркіндік, өз мақсатын дұрыс түсіну спектакль тартымдылығын арттыра түсті. Актерлер пьесаның мелодрамалық интонациясын шебер меңгерген. Режиссердің түпкі ойын толықтай іске асырған. «Актрисаны» алғаш белгілі театр сыншысы Әшірбек Сығай оқып, «Рахымжан, сенің мынау комедияңды қонақүйде жатып оқып едім, түске дейін күліп жүрдім. Бірақ сен мұны неге жаздың? Қазақтар қоя алмайды ғой», деген екен. «Аға, қоймай-ақ қойсын. Өзім жаздым» деген екен. Бәлкім, осындай түрлі себептің әсері болар, «Моно Лизаның», «Қошалақтағы оқиғаның», «Актрисаның» тұсауын қырғыз театры кесті. Отарбаев фестивалінің басты қойылымы да осы «Актриса» болды. Академтеатрдың жанындағы оқу жайы жастарының күшімен дайындалған «Актриса» бас жүлдеге лайықты деп табылып, туындысын абыроймен алып шыққанына көңілі тасыған автор жаңашыл, талантты жастарды туған топырағындағы театрда өнер көрсетуге шақырды.
Қазылар алқасының төрағасы, белгілі өнер зерттеушісі, Ғ.Мүсірепов атындағы балалар мен жасөспірімдер театрының көркемдік жетекшісі Еркін Жуасбек фестиваль жұмысын жан-жақты саралап, ойын түйіндей келе, режиссураға, актерлік ойынға, жалпы қырғыз театрларының бүгінгі дамуына баға берді. «Ең бастысы, түрлі театрлардың, актерлердің театр саласындағы мамандардың бас қосып, бір-бірінің шеберліктерін байқау, пікір, тәжірибе алмасу үлкен олжа болды. Әрине, табысты спектакль болды, кейде кілтін, шешімін таппай жатқан, оң жамбасына келмеген спектакльдер де болды. Бұл фестивальде бір спектакльді әр театр әртүрлі қойып жатты. Мұның да өз қызықтары бар. Бір кейіпкерді әр актер өзінше жасайды. Кейіпкер жасау үшін актердің қиялы көп әсер етеді ғой. Драматургтің жазғаны сол арқылы түрленеді. Р.Отарбаевтың өткір тілін, ұшқыр қиялын, астарлап жеткізетін шеберлігін тауып, оны сахналық үлгіде әдемі дүние жасаған Т.Абдумомунов атындағы академиялық театрдың жанынан құрылған студияның «Актриса» спектаклі болды. Жастар осы спектаклі арқылы тек театрдың ішіндегі мәселені емес, жалпы адамдық мәселені көтерді», деп қорытындылады.
Ақиқат салыстырғанда анықталады. Мұндай фестивальдің ең ұтымды жағы, бір спектакльді әр театр өзінше сахналағанда, салыстыра отырып көрудің мүмкіндігіне ие болған көрермен ең жақсысын өзі танып алады. Бір ғана «Моно Лизаны» Қырғыз Ұлттық академиялық драма театры, Қошқар музыкалық драма театры және Б.Қыдыкеева атындағы Жас көрермендер театрының ұжымы үш түрлі етіп көрсету арқылы сахнаның сан түрлі бояуының сиқырын ашты. Драматургтің де, режиссердің де мақсатын сахнаға актер арқалап шыққан соң, кейде бар кемшіліктің бәрі тек актерге тиесілі сияқты көрінетіні бар. Жоқ, олай емес. Режиссер о бастан мақсатты дұрыс белгілемесе, драматургтің айтқысы келген ойын түсінбесе, актерді кінәлаудың қажеті жоқ. Қырғыз Ұлттық академиялық драма театрының режиссері экспериментті ұнататын жаңашыл көзқарастағы шығармашылық адамы болса керек, артық істің тыртығы көрініп, ерсі штрихтармен бүкіл сахна эстетикасын бұзғаны қынжылтты. Өнер мерекесіне ең әдемі «Моно Лизаны» сонау бір түкпірден келген қошқарлықтардың сыйлағанын көпшілік күтпеді, «айылдан» келсе де, актерлер сахна ахуалын жақсы сезінеді, лирикалық сезім мен романтиканың кіндігін кескен Италияның кішкентай көшірмесін сахнада кескіндей алғаны үшін көптің ризашылығына бөленді.
Фестивальге қатысқан театрлардың бірде-бірі жүлдесіз, марапатсыз қалған жоқ. «Ең мықты дебют» «Моно Лиза» спектаклінде Барыстың рөлін сомдаған Қанболат Атақанұлы, «Екінші пландағы ең үздік әйел рөлі» үшін Элиза Тансыкова (Қошқар музыкалық драма театры, «Моно Лиза – Мончок» спектаклі), «Екінші пландағы ер адамның рөлі» үшін Шәршен Дүйшөнкулов (Қасымалы Жантөшов атындағы Ыссық-Көл облыстық театрының «Жарық кайда?» қойылымында көрші шалдың бейнесі), «Бірінші пландағы ер адамның рөлін үздік орындағаны» үшін Махмуд Рахматов (Бабыр атындағы Ош мемлекеттік академиялық өзбек театры, «Күзгүнүн сыры» қойылымындағы атаның рөлі үшін), «Әйел затының рөлін үздік сомдағаны» үшін Айсалқын Оспанова (Т.Абдумомунов атындағы Қырғыз академиялық драма театры, «Тағдыр» драмасы), «Тақырыпты кәсіби деңгейде ашып бергені үшін» Ш.Термечиков атындағы Шу облыстық театрының шығармашылық тобы («Қошалақтағы оқиға») және Б.Кыдыкеева атындағы Жас көрермендер театрының шығармашылық тобы («Моно Лиза») марапатталды.
Егер жеке автордың атындағы фестиваль өткізгілері келсе, қырғызда да керемет драматургтер жетіп артылады. Кезінде күллі Кеңес Одағына аты мәшһүр болған Мар Байджиев, Бексұлтан Жакиев, Мырза Қапаров, Сұлтан Раев секілді драматургияның қия-қатпарын жақсы меңгерген қаламгерлері бар. Бұл драматургтердің де шығармалары қазақ сахнасына жат емес, режиссерлердің қуана, құлшына қолға алатын авторларына айналып, театр репертуарларынан елеулі орын алып келеді. Соған қарамастан, қазақ әдебиетіне, осы арқылы қазақ ұлтына зор ықылас-құрметін көрсеткені үшін Рахымжан Отарбаев Мәдениет және ақпарат, туризм министрі Түгелбай Қазақов мырзаға, Театр ісмерлері Союзының президенті Жаныш Құлманбетовке, Қырғыз Республикасының еңбек сіңірген әртісі Пұсырман Одуракаевқа және тоғыз театрдың басшыларына алғысын білдірді.
Бір ұлттың драматургиясын екінші ұлтқа таныстыруда мұндай фестивальдің маңызы өте зор. Театрлар біріншіден, өз репертуарын байытады, екіншіден, көрші ел драматургінің шығармаларымен танысады. Бұл тұрғыдан алғанда, драматургияда дара қолтаңбасын қалыптастырып, оқырманы мен көрерменін бірдей сәулелі ойға жетелеп жүрген Отарбаев фестивалі өз міндетін орындады.
Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ, «Егемен Қазақстан»
АЛМАТЫ – БІШКЕК – АЛМАТЫ