Өз ойымызды әріден бастағанды жөн көрдік. Әсем қаланың көгалдандыру тарихы 1868 жылдан бастау алғаны, яғни ең алғаш Курск облысынан қоныс аударғандар бақ шаруашылығымен айналыса бастағаны көпшілікке мәлім. Верный қаласы көгалдандыру жұмысының тез қарқынмен жүруіне генерал-губернатор Колпаковскийдің де еңбегі сіңді. Сол уақыттарда көше бойына арықтар қазылып, теректі тез өсетін ағаш ретінде таңдаған сияқты.
Ал 1874 жылы Е. Редько деген қоныс аударушы шаруа адам Ресейдің орталығынан алманың көшетін әкеліп, оны жергілікті жабайы алмамен будандастырады. Нәтижесінде, аты әлемге әйгілі апорт пайда болып, қаланың аты Алма-Ата болып өзгертіледі. 20-шы жылдардың басында, яғни 1918-1919 жылдардағы қыста болған қатты суықтың әсерінен облыстағы бақ шаруашылығының жартысы үсіп кетеді. Сонымен қоса, асығыс қабылданған іс-шаралар да бой көрсетіп, отырғызылған тоғайлар, тұқымбақтар, бақтар тәркіленіп, әлеуметтік-экономикалық теңестіру ретінде, қайта бөліп беріледі. Нәтижесінде Алматы қаласы мен іргелес аудандардағы бақ шаруашылығын қайтадан қалпына келтіру жұмыстары пәрменді жүріп жатты. Қаланың бас сызбасын жасау барысындағы «Алматыбасжоспар» институтының мәліметтеріне сүйенер болсақ, 1980 жылдың соңында барлық санаттағы алқаағаштардың жалпы ауданы – 5704 га, яғни қаланың жалпы ауданының 30%-ын алып жатты. Жалпы пайдаланудағы алқаағаштар – 719 га немесе бір адамға шаққанда 50,4 м2 көгеріштен келген.
Көгалдандырудың бас жоспарының негізінде жасыл алқаағаштар дамуының негізгі концепциясы жасыл қордың экологиялық және рекреациялық функцияларына баса көңіл бөлу болып табылды. Осыған байланысты көгалдандырудың торланған жүйесі ұсынылды. Мамандар көгалдандыру жүйесінің негізгі элементтері ретінде өзендерді саябақ, тынымбақтар мен бульварлардың ендес орналасуымен үйлестіре білді, ақырында тікбұрышты орналасқан торлар – көгалдандырылған көшелер пайда болды. Негізгі магистраль бойларына жасыл желектері тығыз орналасқан, жапырағы мол, биік ағаштармен (емен, қарағаш түрлері, терек) қоса, үйеңкі, шаған және бұталы өсімдіктердің кейбір түрлерін (жөке, ұшқат, қызыл бұта) 2-3 қатарлап отырғызылды. Бұл жүйе таңертеңгілік таудан соққан самал желдің көше бойымен кедергісіз өтуіне және кешке солтүстіктен, яғни Алматының төменгі жағынан кері қайтуына ықпал етіп, ауа айналымын жақсартуға әсерін тигізді. Ал осы үлкен көшелерді көлденеңінен қиып жатқан кішірек көшелердің бойына желектері селдір орналасқан қайың, қармала, қараған, т.б. ағаш-бұталы өсімдіктер егілді. Сөйтіп, оңтүстіктен солтүстікке бағытталған желдің оңға-солға кедергісіз енуіне жағдай жасалды. Бұрынғы Алматының ауасының таза болуы, біріншіден, биік үйлер құрылысының жүйеге сәйкес дұрыс жоспарлануынан, екіншіден, жасыл алқаағаштар ассортиментінің дұрыс таңдалып, жүйелі түрде отырғызылуынан, үшіншіден, көліктердің, жылу-энергетикалық кәсіпорындардың, т.б. көп болмағандығынан деп ойлаймыз. Ал қазіргі таңда ауаның ластануы бойынша қала алдыңғы қатарда тұр, әрине, бұл өкінішті. Басты себеп, бұрынғы тікбұрышты түзу магистральдардың орнын қисық көшелер мен даңғылдар басып, орналасуы бойынша нормаға сәйкес келмейтін, қалай болса солай бой көтерген биік үйлер ауа айналымын бұзуда. Сондықтан, қаланы қою қара түтін басты, оған күн санап өсіп жатқан автокөліктер санының артуы қосымша себеп болуда. Осындай проблемаларды шешу жолдарының бірі – қаладағы саябақтардың, тынымбақ, бульварлардың, тоғайлардың санын көбейту.
Жасыл желектер, оның ішінде ағаш-бұталы өсімдіктер, гүлдер, көгал-шөптер – барлығы ауадағы шаң-тозаң, көліктен шыққан улы газдарды бойына сіңіріп, қоршаған ортаны тазартып тұратыны баршамызға мәлім. Әйткенмен, алқаағаштарымыздың қазіргі жайы сын көтермейтін жағдайда тұр. XX ғасырда отырғызылған жапырақты ағаштар, әсіресе, қарағаш, теректер қартайғандықтан, сәл жел болса құлап, адамдарға қауіп төндіріп жатқаны рас. Аталған ағаш түрлерінің орташа тіршілік ұзақтығы, Алматы жағдайында, 60-80 жыл деп есептеуге болады, ал бұлардың дәл қазіргі кездегі жасы бір ғасырға таяп қалды. Ағаштардың тез қурауына дер кезінде күтім болмауы да әсерін тигізбей қойған жоқ. Біздің ойымызша, қаланың көшелері мен даңғылдарында немесе қала сыртындағы Алматы – Қорғас, Алматы – Талғар күре жолдарының жиегінде өсіп тұрған ағаштар болсын, олардың қартайғандарын, көшеге қарай қисайып өсіп, көлікке немесе жаяу жүргіншілерге, сол маңдағы орналасқан үйлерге, бағдаршамдарға қауіп төндіріп тұрған, діңдері ауруға ұшыраған ағаштарды бірінші кезекте түбімен кесіп тастау қажет. Бұларды стандартқа сай келетін, биіктігі 3 метрден кем емес, жапырақты ағаштардың ірі көшеттерімен алмастыру керек. Үлкен ағаштарды алып тастап, орнына сол мезетте ірі көшет отырғызса, күнделікті көз үйренген қала тұрғындарына да аса байқалмайды, олар да дұрыс қабылдайтын болады. Әйтпесе, ағаштарды қырқып, отап жатыр деген сияқты түсінбеушіліктен туындайтын қате ойлар қалыптасуы мүмкін. Тағы бір айта кететін жайт, қырқуды жақсы көтеретін ағаш түрлерінің (қарағаштың барлық түрі) жасыл желегін түзулеп неше түрлі пішінде қиюластыруға да болады.
Көшет түрлерін таңдауда қателік жіберіп жататын тұстар кездеседі. Оған мысал, орталық көше саналатын Фурманов көшесі бойына (Сәтбаевтан Абай даңғылына дейін) кәдімгі қарағайды отырғызған. Бұл ағашты, негізінен саябақтарда топтастырып немесе шипажайлардың, ауруханалардың аумағына қатарлап отырғызған жөн. Себебі, оның қылқандарынан бөлінетін ұшқыш зат (фитонцид) қыдырыстап, демалып жүрген адамдардың өкпесіне пайдасын тигізеді, микробтарды жояды. Ал көше бойындағы қарағайлар көліктен шыққан газдармен тұншығып, өз функциясын атқара алмай, діңдері жалаңаш, сидиып, көріксіз болып тұр. Оның орнына, жапырақтары шаңды жақсы ұстайтын, газға төзімді, жасыл желегі шуды басатын, жаяу жүргіншілерге жазда көлеңке болатын ағаштар (қармала, атбасталшын, шынар түстi үйеңкi, т.б.), сондай-ақ, кейбір қылқанды ағаш түрлерін (кәдімгі шырша, тікенекті шырша, сібірлік балқарағай, дәріарша, күнбатыс туя, т.б.) және бірқатар бұталарды (ұшқат, жұпаргүл, итмұрын, шәңкiш, скумпия, форзиция, ырғай, т.б.) отырғызу қажет. Жалпы, қала жағдайындағы жасыл алқаағаштарды қалпына келтіру үшін күтім жасау мақсатында жүргізілетін қырқу, кесу жұмыстарын бірнеше тәсілдермен атқаруға болады. Бірақ, бұл іріктей әдісімен, біртіндеп, кезекпен, яғни қартайған, қураған, т.с.с. ағаштардың орнын неғұрлым бағалы және көрікті ағаш түрлерімен алмастыру арқылы жүзеге асырылуы қажет.
Болат МҰҚАНОВ, «Қазақ орман шаруашылығы ҒЗИ» ЖШС бас директоры, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор, Бағила МАЙСУПОВА, жетекші ғылыми қызметкер, ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты