Өзбекәлі Жәнібек

Толғанысты осылай кісі атымен атауды жөн көрдік. Неге? Өзбекәлі Жәнібекке соңғы кезде оп-оңай қолдана салып жүрген «абыз», «қайрат­кер», «тұлға» секілді толып жатқан айқұш-ұйқыш айқын­дауыш, әсіре бояуларды қимағанымыз ба? Жо-жоқ, тіпті де олай емес. Балама бояу, синоним сөздерді пайдаланбауымыздың сырын білу үшін сіз де бізбен бірге Өзбекәлі Жәнібек ізімен сапарлаңыз. Сонда, бәлкім, бәрі де түсінікті болар...

Жетімдіктен жетілген

Өзбекәлі Жәнібек «әкем бар» деп ашып айтпаған да, жантартып жазбаған да кісі. Өзінің «Тағдыр тағылымы» атты мемуарында әңгіме­ленгендей, әмеңгерлікке мәжбүрленген аяулы анадан туған, жесір әйелдің баласы. Оны ашық құлақ саналы азамат етіп өсірген, бәлкім, анасының тағдыр ауыртпашылығын мұңды әуенге айналдырып шерлене салатын әні болған шығар. Әкесін қайдан атасын, жатаған жаппада туып, күркеде өскен бала­ның буыны бекімей жатып ағайыннан көргені көзтүрткі, кешкені бейнет болса, қозы қайыр­ған, қой баққан баланың бары-жоғында әкесі аталатын адамның ісі болмаса, оны Өзекең қайдан әке деп атасын. Оның бар махаббатпен жырлап өткен адамы – аяулы анасы! Қызылшырайлы сұңғақ ән-кеуде кісі қинал­ған­да түсіне кіріп, түсінен кейін ісі оңғары­лып жүре береді екен Өзекеңнің. Аяулы анасы жайында айтқанда үні үзіліп, дауысы құмығып, қамығып шығар еді, жарықтықтың. «Жасым келген сайын табиғи келбетін көзіме елестете алмайтын болып барамын» – дейтін сосын біртүрлі анасына опасыздық жасаған баладай. Кісі есігінде жүріп, кісі баласынан қалған киімді киіп, кісіден қалған ас-ауқатты ішіп күн кешкен ол мектепте ән салып, би билепті. Отырар төбеден тарихи ескерткіштер тауып, мектепте музей мүйісін ұйымдастырыпты, сыныпта баяндама жасапты... Алайда, бір жайға кісі қайран қалады. Қабырғасы қатпаған қаршадай баланы тағдыр қаншама иледі келіп, иледі келіп. Ал, ол болса жүнжіп кету орнына өршелене өсті десеңізші. Жетім өскен тас жүректі осылай жанамын деген жас жүрек өрге сүйреді. Ол Алматыға аттанды. Сөйтіп, кешегі ҚазПИ, бүгінгі Абай атындағы педагогикалық университетті бітірді. Осылай жетімдіктен кетіле-кетіле жүріп жетілген.

Жастарға көсем болған

 Өзбекәлі Жәнібектің еңбек жолы бұрын болған, бүгінде жоқ, Оңтүстік Қазақстан облысының Келес ауданынан басталған. Пионер жетекшісі, тарих пәнінің мұғалімі, сынып жетекшісі, мектептің бастауыш жастар ұйы­мының жетекшісі, аудандық жастар ұйымы­ның хатшысы, екінші, бірінші хатшысы... Бала­ларға жақын болыпты, күй талғамапты, уақытын аямай, бала бақытын аялауға барын салған, сабақтан тыс уақытта тал тіктірген, мектеп айналасы, ауыл-аймақты жасыл желекке көмкерген. (Ол ағаштар күні бүгін «Жәні­беков теректері» деп аталады). Соғыс­тан кейінгі жылдардың аудан ағалары Ә.Жылқы­шиев, К.Ысқақов қинап көндіріп, оны аудан жастарына жетекші етіпті. Аудан аты облысқа жетті. Жастар жетекшісі облыстық жастар ұйымына хатшылыққа шақырылды. Облыстық комсомол комитетін басқаратын, жетім балалар үйінде тәрбиелен­ген хатшы Владимир Байжанов Өзбекәлі бойынан жалындаған жалын көреді. Жантар­тып жақсы көреді, білгенін айтып тәрбие­лейді. Партия жұмысына ауысқанда орнына Өзбек­әліні ұсынады. Аты бар да, заты болым­сыз жастар ұйымы Өзбекәлідей жалын жүрек жетекші арқасында облыста жетелі күшке айналады. Жалындап шығып КИМ жетекшілігіне дейін жеткен Ғаниға облыста ескерткіш қойғысы келеді. Облыс басшысы қарсы. Қазақ жастарын мал бағуға шақырады партия. Жастар жетекшісі «Бабасының сорына біткен қой бағу – қазақтың баласының маң­дайына жазылып па? Жақсы болса орыс нәсіл­ді жастар неге қой бағуға бармайды? Қазақ жастарын оқу-білімге бағыт­тауымыз керек. Ең болмаса өндіріске жіберу шарт. Көзі ашылады. Өмір көрсін. Қала­лық мәдениетті үйренсін!» деп қарсыласып баға­ды. Облыстың партия комитетінің бірінші хатшы­сы Макаров (М.Әуезовтің «Өскен өркен» рома­нындағы Карповтың түп тұлғасы), кейіннен Ливенцов жастар жетекшісіне үрке қарай­ды. Жолына кедергі бола бастайды. Сонда да ол алған бетінен қайтпайды. Алматыға шақырылды. Алдымен Жастар ұйымының қатардағы хатшысы, сосын бірінші хатшы. Тағы да сол ұстаным. Қайтсек қазақ жастары рухын оятамыз? Олар неге қой бағуға тиісті? Олардың сыбағасына өнер-білімнің бұйырмағаны ма? Ең болмаса дүниеге көзін ашар, өзге ұлт жастарымен араластырар, шың­дар өндіріске жіберсек ше? Жастарды отан­сүйгіштік сезіміне қалай баулимыз? Білімсіз жастың отансүйгіштік сезімі орнықты бола ала ма? Қазақ жастарының есесі неге кете береді? Одаққа кең танылған Ғанидайын тұлғасы бар республика Жастар ұйымы жетекшісі неге Орталықта бюро мүшесі емес? Неге Мәскеуде Ғаниға ескерткіш жоқ? Ғанидың қайда жерленгенін білетін кісі бар ма, сірә? Ол дереу комсомолдың «Ардагерлер кеңесін» құрды. Оны Шәріп Өтеповке бас­қарт­ты. Мәскеуге – Мильчаковқа хат жазды. «Сіз Ғанидың шәкіртісіз. Қалай ойлайсыз, КИМ жетекшісі болған Ғани Мұратбаев бүкілодақ деңгейінде неге аталмайды? Неге насихаттал­майды? Ғанидың бүкілодақ дең­гейінде наси­хат­­талмауы, оның тарихи еңбегі айтылмауы – КИМ (Коммунистік Жастар интернационалы) тарихына нұқсан емес пе? Республика Жастар ұйымының жаңа жетекшісінің бүкілодақтық комсомол ардагерлеріне қояр сауалы осылай-осылай шықты. «Ардагерлер кеңесі» арқылы Ғани шәкірті, профессор Бейсембай Кенже­баев­тың архивінде сақ­тал­ған екі суретті қолқалап сұрап алды. Бірінде КИМ жетекшісі Ғани Мұ­рат­баевты ақырғы са­пар­ға шығарып салу қаралы рәсімі. Қаралы жиынды қазақтан шыққан марқасқа, көп тіл білген білімпаз Нәзір Төреқұлов бас­қарып тұр. Ғанимен қоштасуға келген москвалықтар қалың нөпір. Екінші суретте Ғанидың топырағы кеппеген зираты. Көздеріне жас алып Жүсіпбек Арыс­танов, Бейсембай Кен­жебаев, Бақытжан Мұрат­баева тұр. Бәрі де өрімдей жастар. Қос суретті қолына алған ол бүкілодақтық лениншіл жастар ұйы­мының жетекшісі Е.Тяжельниковқа телефон соқты. Мәскеуге келгенде кіріп шықты. Көлденең тартары бір сұрақ: «Кезінде КИМ жетекшісі бол­ған қазақ Ғани Мұратбаев неге одақ­тық деңгейде айтылмайды? Қай­да жерленгенін, зиратын неге білмейміз? Комсомол архивінен Ғани зира­тын табуға көмектесіңіз!» Бұл жолда сар­сыла ізденді. Ғани өмірінен мақалалар жазып жүрген журналист Сейілхан Асқаровты Мәскеуге аттан­дырды. Ұзақ жылдық саяси қуғын-сүргіннен жаны тоналып, сүдіні сүйретіліп жеткен Жүсіпбек Арыс­тановты, Шәріп Өтеповты, Бақытжан Мұратбаеваны ертіп, олармен өзі де бірге ұшты Мәс­кеуге. Ақыры Ғани­дайын бозымның зиратын тапты. Вучетичке мүсінін құйғызды. Е.Тяжельников бастаған одақтас республика жастар ұйымы­ның басшыларын қа­тыстырып, қара­лы рәсімді өткізді. Оларды сөйлетті. Одақтық баспасөз шулап жазып жатты. Шумиловичқа құйғызған Ғани мүсінін облыстық партия комитетінің бірінші хатшысымен қида­ласып жү­ріп ақыры Шымкентке – Пионерлер сарайының алдына қойдырды. Кіндік қаны тамған Қазалыда, қызмет еткен Ташкентте Ғани Мұратбаев музейін жасатты. Ғани арқылы – қазақ жастарының өшкен рухын қайта оятты. Республика Жастар ұйымына арнайы ғима­рат салдырған, жастарды Ғани рухы­мен оятқан, Қазақстан Ленин комсомолы сый­лығын белгілеген (оның тұңғыш иегері – мәңгі жастық жыр­шысы – Саттар Ерубаев), «Сазген», «Шертер», «Адырна» ансамбльдерін ұйым­дас­тыр­ған, кексе ақын-жазушыларды (С.Мұқа­нов, Ғ.Мүсірепов, Ә.Тәжі­баев, М.Қара­таев) шақырып, та­лант­ты жастардың (Т.Молдағалиев, О.Сүлей­менов, Қ.Мырзалиев, С.Жүнісов, С.Мұрат­беков) шығарма­ларын тал­датып жолын ашқан, Композиторлар одағына мү­шелікке қабылдамаған Шәмші Қал­дая­қовқа Жұбан ағасын (Молда­ғалиев) алға салып сөйлетіп, Жастар ұйымының сыйлығын алып берген, жастардың екпінді құрылысын ашқан, Көктөбеде ашық аспан астындағы музей бағдарлаған, сөйтіп жастарды рухани түлеткен Өзбекәлі Жәнібек! Жастар газеті – «Лениншіл жастың» сол жылдардағы тігіндісін парақта­саңыз, республика Жастар ұйы­мының жетекшісі Өзбекәлі Жәнібек бастап атқарған өскелең істердің күн санап атқарылып отырға­нына куә боласыз, қайран қаласыз. Сондай материалды қайта оқыған жастар газетінің сол жылдардағы бас редакторы Шерхан Мұр­таза: «...Кәдімгідей жаным жадырап, сағынып қалған ұстазымды қайта көргендей, әлгі бетті қайта-қайта оқыдым. Ол бізден сонда бір-ақ жас үлкен екен ғой» ( «Егемен Қазақстан» 21.ХІІ. 2006) деп ұстаз тұта, таңырқай сағына жазды Өзекең туралы. «Өзекеңнің шә­кіртіміз» деген сөзді бір ғана жас кіші қайраткер Қаратай Тұрысов та қайталай-қайталай айтумен өтті. Өзбекәлі республика жастарын бастап шетелге шығарда «Халық әнін тыңдамайды. Дом­быраны алмаңдар. Эстрадалық ән жетеді» депті Орталықтағы комитет хатшысы. Домбыра Москва түгілі Қазақстанда да қадірі қашып, «халық жауына» айналып тұрған бұл бір күйсіз кезең еді. «Егер біздің қазақ жастары шетелге домбыраны алып шығып, халық әнін айтпас болса, мен баспасөз конференциясын беремін де, лениндік ұлт саясатының бұрмаланғанын айтамын, сөйте­мін де жастарымды алып қайта­мын, өздерің барыңдар шет елге!» – дейді Өзе­кең тікіленіп. Амалсыз көнеді шарасыз Мәс­кеу... Дүниежүзі студент жастары фестиваліне қазақстандық делегацияны бастап барған Өзбекәлі Жәнібек: «Әрбір ел, әрбір республика жастары сол респуб­лика ұлттық дәстүр ерекшелігінде тәрбие­лен­се, жан байлығы мол, жан-жақты дамыған кемел патриот болып өседі» деп биік мінберден Софияда ұлттық рухта сөз сөйлепті.

Торғайды түлету – Алаш рухымен табысу

1970 жылы ол жаңа құрылған Тор­ғай облысы партия ко­ми­тетінің үшін­ші хатшысы қызметіне жіберілді. Бұрын бол­ған, бүгінде жоқ об­лыстың кезінде ту көтеру­шілері сана­тында С.Құ­сайынов, Қ.Тұ­рысов, М.Саға­диев, Е.Башмаков, Ө.Жә­нібек есімі аталады. Олар «Торғайдың ырысы, бағы болған азаматтар» саналады. Әсіресе, Өзбекәлі Жәнібекті торғай­лықтар елден ерек сүйіпті. Тіпті облыстың бірінші басшысы С.Құсайыновтың өзі: «Мен Өзбек­қалидай сауатты емеспін, жұмысшымын. Бар­лық саяси, мәдени мәселелерді Өзбекқали­мен шешіңдер» (С.Шүкіров) деп отырады екен. Партиягерлер мінезінде өте сирек кездесер кісілік кеңдік. Әдетте партия басшылығы еріксіз құрметтеліп, орынтағынан кеткен соң жұрт­шылық «алды-артыңа бір уыс топырақ...» деп бетін теріс бұрып отыратын еді. Ал облыстың бірінші хатшысы да емес, қатардағы хатшысы Өзбекәлі Жәнібекке дегенде торғайлықтардың махаббаты әлі күнге күйіп тұр. Күні кеше Торғай облысының кезіндегі облатком төраға­сы, аяулы ардагер М.Сағдиевке телефон шалып ха­барласып едім: «Е, Өзекең елден ерек, жөні бөлек, ел ерекше сүйген ерен қайрат­кер еді ғой», деді. Тәуелсіздікке дейін белшеден кешкен бейнетпен құрылып, кейіннен құрдымға кеткен облыстың кешегі-бүгінгі көзкөрген­дерінің ықыласы неге осы бір азаматқа ерекше? Ол неліктен? Ол – Өзбекәлі Жәнібектің өзге басшылар секілді жоғарыдан басқару үшін емес, жергілікті жұртшылық кеудесіне перзент болып кіре білгенінен. Ел тарихын, Жер тари­хын жақсы білгенінен. Тарихи білім-білікті талапқа ұласқанда ұлтым деп ұмтыла соққан жүрек не жасатпайды, құдай-ау?! Төбет алдын­да итаяқ боп жатқан астаудан бастап, болашақ музейге экспонат жинады. Жамбасынан сыз өтіп жерде жатар (бүкір содан болады екен) адамдарын сыпа-кереуетке көтерді. Зәуіде көзі түскен кебеже-кепшік, ағаш төсек бастатқан бұйымдарын қолқалап музейге алдырып, орнына заманауи жиһаз сатып әперді (Қ.Тұрысов). Экс­понат­ты тірнектеп жинап (жина­тып) облыстық өлкетану музейін жасақтады. Оның еденін былғауышпен өзі сырлапты (Е.Әуелбеков). Театрсыз қандай облыс? Театрға ғимарат керек, кадр керек. Қамбаны қайта жөндетіп, бойын тіктеді. Ғимарат театр болып бой түзеді. Мәс­кеудің Щепкин атындағы театр және көркем­сурет училищесінің Талдықорған облы­сына бөлінген бір жылғы түлектерін Торғайға алуға алдын ала арнайы барып келісіп қайтты. Борандатып Мәскеуден жеткен өнерпаз өрім­дер­ді тон, малақаймен ұшақ алаңына өзі шығып қарсы алды. Жастарға би үйретер биші тапты (Орал театрынан). Киім тігушіні және бір облыстан қолқалап шақырып алды. Күндіз репети­циясына, спектакль қабылдауға қаты­сып, намаздыгерде театр өнері бақылаушы­сына айнал­ды. Жоқ, театрдың кіндік әкесіне айналды. «Совхозға парторг болар кісі табылар. Сіз құдай берген ақындық таланты­ңызды қорла­маңыз. Қолыңызға дом­быра алыңыз. Айтысты тірілтейік» (Бектемісов) деп Арқалықта алғаш халық ақындары айтысын ұйым­дас­­ты­рыпты. Алматыдан Ғафу Қа­йырбековті шақы­рып, ай­тысқа төр­ағалық жасатыпты. Қазақстан Жа­зушылар одағының Торғай бөлімшесін ашты­рып, талапты жастарды сонда топтапты. Қазақ тіліндегі кітаптардың қоймаларда жатып қал­ғанын көріп, кітап тарату ісін жолға қойған. Радио желісін тартқызып, теледидар ұшқы­нын әкеліпті Сарыарқаның сары даласына. Жаңа облысты астана арқылы алты алашқа таныту үшін Алматыға келіп телехабар жасапты. «Торғайдан сөйлеп тұр­мыз...» деп бастапты ол алғашқы эфир­лік сө­зін. Ауыл­дасы Шәм­ші мен Мұхтарды (Шаханов) ша­қырып, Торғай гимнін жаз­ды­рыпты. Сапардан оралған Шәкең жа­рықтық әріптесі Әсет Бейсеуовке «Тор­ғайға барсаң, әніңді сайлап бар. Әйтпесе Жәнібеков бөлмеге қамап қойып, ән дайын болғанша сыртқа шығар­майды» дейтін көрінеді... Филармония құрды. «Шертер» секілді ұлттық ән-би ансамбльдерін жасақтады. «Тор­ғай әуендері» фестивалі шалқып жүре берді. Жаңа облыстың мәдени ошақта­рын ол осылай ұлттық сипатта жасақ­тады. Ұлттық рухты оята қалыптады. Тарихты тірілте оты­рып, Торғайды түлетті. Оның Алаш рухымен тілдесе жүріп Торғайды түлетуі – Алашорда тіккен туды қайта тіктегендей болған екен-ау...

Елдіктің ерен үлгісі

Өзбекәлі Жәнібек Орталық коми­теттің Халықаралық байланыс бөлі­мінің меңгерушілігі қызметіне шақы­рылды. Қазақ ССР кезінде Ор­талық комитеттің «Халықаралық байланыс бөлімі», «Сыртқы істер министрі» деген қызметтердің аты дардай бол­ғанымен, шын мәнінде шалажансар жұмыс істеп, шартты өмір сүретін сала болатын. Осындай жағдайда сала­ның жаңа басшысы Өзбекәлі Жәнібек қалай қимылдауы керек еді? Ол қалай қимылдады? Ө.Жәнібек – істің адамы. Өзі жастай тарихи сипатымен түсінген лениндік ұлт саясатын алдына ұстай оты­рып, он бес одақтас республи­каның бірі – Қазақ ССР-інің сыртқы саяса­тын тиісті биігіне көтере жө­нелді. Бәрі жиылып бір ғана «Достық қоғамы» аталатын құрылымды «Қа­зақстан – Үндістан» (төрағасы Ғ.Мү­сіре­пов), «Қазақ­стан – Араб» (төр­ағасы М.Қаратаев), «Қазақ­стан – Вьетнам» (төрағасы Ә.Тәжібаев) етіп сала-сала етіп қайта құрыпты. Қа­зақтың айту­лы әдебиет, ғылым, өнер тұлғаларын қоғам­ның төр­­ағалары етіп сайлап, оларды сырт елдерге шы­ғарыпты. «Қазақты жаһан жұрты білсін!»  дейді екен Өзекең. Сөйтіп, шын мә­нінде байланысты жаңартқан. Сырт елде шашы­лып жүрген қазақ диаспорасымен жұ­мыс істейтін «Отан» қоғамы арқылы қазақ бала­ларын оқуға тартыпты. Қазақ ССР Сырт­қы істер министрлігінің жұмы­сына жан бітіріпті. Министрліктің Мәскеуде дауысы шыға бастапты. Шетелмен байланыс бөлім басшы­сы Мәскеуге – сала басшысына жиі хат жазып, мәселе қоя бастапты. Шетелдерден келген қонақтарға көрсетейік» деп Қ.А.Ясауи және Айша бибі кесенесін жөндетуге құмбыл кіріседі. «ЮНЕСКО тізіміне енер санаулы да қалаулы тарихи ескерткіш қатарына қосамыз»   дейді екен бөлім басты­ғы. Бұл екі ескерткіш те «ескілікке» баланып, әрі салса қоймаға, бері салса мал қораға айнал­ған қасіретті кезең еді. Көктөбеге қазақтың киіз үйін көтеріп «Ауыл» ресторанын ашып, Алматының әсем орталы­ғынан туристерге арнап «Отырар» қонақ үйін салдырыпты. Қырықтан енді асқан алымды-шалымды басшының, кең қарышты қайраткер болып қалыптасып келе жатқан азаматтың өзі баста­машы болып жүрген күллі істерінің ұлттық сипат алуы ұнамапты біреулерге...

Ұлт мәдениетін жаңғыртушы

Қазақ мәдениетін қазақ басқармауға айналған кезең. Халық санағы кезінде басқа нәсілден әйел алған министрдің «Мені қазақ деп көрсетіп жазбай-ақ қойыңдаршы...» деген қасиетсіз қолқасы да болыпты бұрын. Осындай ұлт мәде­ние­тіне деген көзқарас оңалып кете қоймаған кезде Өзекең минис­трдің орынбасары болып келді. Қарамағында қызмет атқарып, ащы-тұщы сөздерін еститін, Өзекеңдей тұлғаға қарап бой түзейтін, бой ғана емес, ой түзейтін сәтіміз, міне, осы кезең. Ол қазақ жастарына көбірек қарай­лады. Жастар бойынан жылт еткен жақсылық көрсе, көзі күлімдеп қуанып қалушы еді, қазақ жастары діттеген жерден табылмаса қаны тартылып, қуарып қалушы еді, жарық­тық. «Ой, осы сендер қашан өсер екенсіңдер?» дейтін ондайда біртүрлі мұ­ңайып. Сонда рухани өсуімізді көксейтіні аңғарылатын. «Одақтан бастап барлық республика жетістіктерін көріп, біліп, үйреніп, өз мәдениетімізді көтеруге жұмсайық» дейтін жасырмай. «Бізде музей белгілі бір тарихи тұлғаға арналады. Бірақ, концепциясы ашылмай жатады. Не көп, жергілікті революционерлерге арналған музей көп. Оның бәрі жиылып бір ғана идеяны айтады. Соның ең болмаса бірен-сараны қазаққа арналмаған. Не сонда, қазақта революционер болмаған ба?»  деп сөйлегені есте үлкен бір жиында. Бірде Түркістанға ерте кетті. Қол­орамалын төрт бұрышынан түйіп тол­қындаған бұйра шашын бастыра киіп жүккөтергіштің бір шетін көте­ріп, күні бойы топырақ та­сығанын көзіміз­бен көрдік. «Ата кесенесін музейге айнал­дырмақ дұ­рыс, бірақ мүрде басына орна­тылған құл­пы­­­тас­тар­ды ша­тас­тырып алсақ, аруақ кешпейді бізді. Мынау Абылай хан құлпытасы. Анау бәленшенің құлпы­тасы...» деп хатқа түсіртетін. «Ағай, бастықтар Абы­лайханның құлпыта­сын да­бырайтып айтпа, саяси қате болады» деп жатыр». Сұраулы кейіппен қараған экс­курсовод­қа: «Қарағым, ханның құл­пытасын қара­нікі деп айтып, тарих алдында қарабет болар жайымыз жоқ. Атымен атай бер!» дегені есте. Тарихты тануда, тарихтың ұлттық сипатын ашып танытуда қоғам бетіне қарамай ұлы аруақтарды демеген, ал аруақтар болса Өзекеңді жебеген... Тұрғылықты қазағы 5 пайыздан асар-аспас Шығыс Қазақстан облыстық өлкетану музейін ұлттық сипатпен экспозициялатқаны есте. Абай атындағы опера және балет театры, М.Әуезов атындағы қазақ драма театры жанынан музей ашылды. Республикалық ұлт саз аспаптары музейі, Музыка мәдениеті (Л.Хамиди үйінен) музейі, «Қызыл таң» дүкені, С.Мұқанов музейі... дегендей көп-көп музей ашылды. Көп музейді айтамыз, бір музей ашу, тіпті уақытша экспозиция жасақтаудың өзі қиямет қайым шаруа. Өйткені музей – сан өнер мен әлденеше ғылым қоспасынан тұрады. Сондай ағартушы сала біздің мәдениетімізге кешеуілдеп жетті. Әлі күнге есесі түгенделмей, еленбей келеді. Байырғы музей қызметкері ретінде сол жылдар күнделігіне үңілемін. «9-10-11 тамыз күндері Алматыда музей қызметкерлерінің Бүкілодақтық кеңесі болып өтті. Бұл кеңестің басқа жерде емес, Алматыда өтуі – Өзбекәлі Жәнібектің арқасы, сол кісінің басшы­лықты сендіріп те, көндіріп те риза­шы­лығын алуының арқасы. Әйтпесе музей қазақ­қа керек болмай тұр. Музей ісі ескі-құсқыны жинай­тын орта­лық, кемпір-шалдың уақыт өткізетін жері деп қарайды бізде. Ал Өзбекәлі Жәнібек жанын салып музейді ұлт мәдениетінің бір ошағына айналдырып келеді. Островский айтқан­дай, музейлер – біздің ұлттық мақта­нышымызға айналған күні ұлттық мәдениет теңдікке жетеді», деп жазыппын. Ұлт мәдениетінің ғасырлап кеткен есесін түгендеуде, жаңа уақытқа сай көсегесін көгертуде беті-жүзге қарамайтын Өзекең министрлік ішінен «Музей бөлімін» тұңғыш рет құрып, бүкілодақ деңгейінде музейге арнап ғылыми конференция ұйымдастырып түгендескен, ескісін жаңартқан, жоғын сабылып іздеп тапқан (қасаба сынды бұйымдар), сөйткен де самаладай музейлер жасақтаған, маң-маң далада шашылып жатқан тарихи ескерткіштерді көзінен тізіп кітапқа (свод) түзген, мырыштан құйып тақта орнатып, мемлекет қарауына алдырған, ғылыми негіздеп жазған, бүкілодақ деңгейінде насихаттаған қайран да қайран мәдениет қайраткері Өзбекәлі Жәнібек! Өзбекәлі Жәнібектің келуімен Алматы облысының тарихи ескерткіштері де қайта түлеп, қазақы үйлер музей ретінде бас көтерді, рух оянды... Жамбылдың ұстазы Сүйінбайға, шәкірті Үмбетәліге музей ашылып, мәдени кешенге айналды. Кейін ол Кенен музейіне ұласты. Бірақ кермелер тағы керілді, кедергілер қолдан жасал­ды. Адым сайын аяқтан шалу. Ол жазықсыздан-жазықсыз Алматы облыстық партия комитетінің бірінші хатшысының пәрменімен «партиялық сөгіс» алды. Буырқанып Желтоқсан оқиғасы жетті. Құлдыраған қайраткер Өзбекәлі Жәнібек қажеттілігі туды. Сол кездегі Министрлер Сове­тінің төрағасы Н.Ә.Назарбаев оны қатарына шақырып, қанаттасына айналдырды. Өзбекәлі Жәнібек – Қазақ ССР Мәдениет министрі. Әді­лет­тілік осылай қайта қалпына келіп еді. Ө.Жәнібек Мәдениет министрі қызметінде жылға толмас уақыт қызмет істеді. Алайда, кезінде ойластырып орайын келтіре алмаған ұлт мәдениеті мүддесіне қызметін бірден бастап кетті. «Социалистік Қазақстан» газетінің тілшісі райында сұхбаттасуға барғанда: «Қазақ мәдениеті жолайырықта тұр: не ұлттық сипат алып өріс ашу, не ұлттық сипатынан жұрдай болып советтік мәдениетке жұтылып кету қаупі төнді. Мына жаңа уақытқа орай қазақ мәдениетін дамытудың жаңа концепциясын жасау керек болып тұр» дегені бар еді жарықтықтың. Ұзамай ол Қазақ ССР Орталық комитетінің идеология жөніндегі хатшысы болып жоғарылатылды.

Ояну дәуірінің ұлықпаны

Андрей Вознесенский өтпелі кезеңде жарық көрген публицистикалық кітабын «Рух прораб­тары» деп атағаны мәлім. Ояну дәуірі деп біз отырмыз. Оның себебі бар. Қазақ ұлты халық ретінде ХХ ғасыр басында бір оянды. Дүр сілкінді. Ол сырт күштің жауыздығымен басып жан­шылды. Содан кейінгі қазақтың тұтас ұлт ретінде оянған сәті – ХХ ғасыр аяғы. Нақтылай түссек, 80-90- жылдар. Ұлттың рухани оянуы, биліктен ақырып теңдік сұрауы – идеологиялық ұстанымға бай­ланысты емес. Міне, осындай кезеңде Өзбекәлі Жәнібек идеологиялық жетелі жетекшінің тарихи міндетін атқара білді. Ақтаң­дақтарды ақтаудан бастап, тарихи әділеттілікті қалпына келтіруді асқан білімділікпен ұлтты ояту құралына айналдыра тарихи әділеттілікті қалпына келтіру сипатында кешенді жүргізді. Айналасына рухтас азаматтарды тартып, оларды ұлттық рухты оятуға жұмылдыра білді. Олар Өзекеңмен бірге қайраткерлік санатқа көтерілді. Бұл жерде біз Өзекең атқарған барша тірлікті санамалап жатпадық, алайда 80-90-жыл­дардағы – тәуелсіздік алдындағы бүкіл рухани жаңарудың алғышарт­тарын жасауда ұлттық бол­мысты бас идеолог райында Өзбекәлі Жәнібек тарихи міндет атқарды. Бәлкім, ол ұлттың ояну дәуіріндегі ұлықпаны. Ойпаз оқырман! Қаптаған анықтауыш, самсаған синоним сөздерді қоспай, толғанысты жәй қа­ра­пайым ғана «Өзбекәлі Жәнібек» деп атау­да осындай сыр бар. Өзіңіз де байқап отырсыз, Өзбекәлі Жәнібекке анықтауыштың керегі жоқ. Өзбекәлі Жәнібектің өзі анықтауыш. Онымен үзеңгілес қызмет етіп едік деп замандастары мақтанады, тәр­биесін көріп едік деп шәкірттері – біз марқаямыз. Өзбекәлі Жәнібектің өзі өлшем. Бойын таза ұстар кісілік, халқына қалтқысыз қызмет етер жанпида қайраткерлік, тың танымнан туар жаңалыққа толы ғұлама­лықтың өлшемі. Ендеше, «Өзбек­әлі Жәнібек» деген ұғым кез келген анық­тауыш пен айқын­дауыш орнына жұмса­лар әсіре бояулардан жоғары тұрады.

Құлбек ЕРГӨБЕК.

Түркістан.