Қазақстан тәуелсіздік тізгінін өз қолына алғаннан кейін көптеген қиыншылықтармен, кедергілермен бетпе-бет келді. Өзінің географиялық орналасуы жағынан дүниежүзіндегі үлкен елдердің қатарында тұрған Қазақстан табиғи ресустарға бай болғанымен, халқының саны өте аз болатын. Яғни, сол кезеңде Қазақстан халқының саны бір Ыстамбұл қаласының тұрғынына да жетпейтіндей еді. Тағы бір басты мәселе – ол мемлекет халқының басым бөлігінің қазақтардан тұрмағандығы. Мәселен, өз егемендігін алғаннан кейінгі кезеңде елдегі этникалық қазақтардың саны 50 пайыздан да төмен болған-тұғын. Ал қалған бөлігін 130 этностың өкілдері құрайтын. Бұған жапсарлас Қытай, Ресей сынды алып көршілердің жатқанын қосыңыз.
Демек, алғашқы кездері ең күрделі мәселелердің бірі – ол экономикалық шиеленістер мен түйіндер, халықтың тұрмыс-деңгейінің, зейнетақының төмендігі болды. Сондықтан, сол экономикалық қиындықтарды шешу, қазақ этносын алғы шепке шығару күн тәртібінде тұрды. Бұл, әрине, өте күрделі мәселе болды. Алайда, мемлекет мұндай қиын-қыстау кезеңнен ұтымды жол тауып, шыға білді. Егер де әлемде «Бейбітшілік үшін» деген қандай да бір марапат тағайындалса, оған Қазақстан лайық деп ойлаймын. Себебі, Қазақстан көп этнос өкілдерін өзінен алшақтатпай, олардың басын бір жерге шоғырландырып, біртұтас халыққа айналдыра білген мемлекет. Қазақстан үшін тәжірибе ретінде белгілі бір үлгіні алудың қажеттілігі жоқ. Керісінше, өз ішінде этникалық қақтығыстары мен қайшылықтары бар елдер Қазақстанға бұрылып, одан үлгі алуы қажет деп ойлаймын. Бұл Қазақстан Президентінің көшбасшылық қасиетіне байланысты дер едім. Н.Назарбаев Қазақстан халқы Ассамблеясын құрды. Бұл Ассамблеяға конституциялық кеңестің бір органы ретінде қарады. Яғни, бұл Қазақстанда тұратын этнос өкілдерінің барлығы Конституцияның қорғауында екенін көрсетеді.
Мен Қазақстан халқын жақсы білемін. Бұл елмен үнемі байланыс орнатуға тырысамын. Мәселен, қазақстандық орыс журналистермен сөйлескен кезде байқағаным, олардың біразы өз балаларын қазақ тілді балабақшаға беретінін естіп-білдім. Әрине, оларды ешкім мәжбүрлеген жоқ. Бұл олардың осындай қадамға шынайы ынта-ниетпен барғанының белгісі. Бұл айрықша ескерерлік жәйт.
Әрине, мемлекет тарихы үшін 20 жыл соншалықты үлкен мерзім емес. Алайда, 20 жыл ішінде Қазақстан өз мемлекеттілігін дәлелдеді, әлемге айғақтады. Осы өңірдегі басқа елдермен салыстыра қарайтын болсақ, Қазақстан үлкен табыстарға қол жеткізді.
Түркиядағы этносаралық және конфесссияралық келісім мен Қазақстандағы этносаралық және конфессияаралық келісім саясатына келсек, көп айырмашылық бар. Бұл салада Қазақстаннан үйренетін тұстарымыз жоқ емес. Бізде өздері туралы ашық, жария түрде айта алмайтын этникалық топтар кездеседі. «Егер, олар өздері туралы жария түрде айтатын болса, Түркия өз ішінен ыдырап кетеді», деген қорқыныш та бар. Соңғы кездері Түркияда этникалық мәселеде жаңа үдерістер байқалып келеді. Мәселен, Түркияда бір тәулікте 24 сағат бойы күрд тілінде хабар тарататын телеарна ашылды. Егер, 2-3 жыл бұрын бұл жәйт турасында Түркияның ішінде айтылатын болса, ешкім сенбес еді. Бұл ретте мен қандай да бір этникалық мәселелер ұлттың өзінің ішкі контексінде қарастырылғаны жөн деп санаймын.
Хаяти ТҮФЕКЧИОҒЛЫ, Ыстамбұл университеті Еуразия институтының директоры, профессор.
Түркия.