Бюджеттің әрбір тиыны қатаң қадағаланады

Жалпы отырыстың күн тәртібіндегі негізгі мәселе бойынша алдымен Қаржы министрі Ерұлан Жамаубаев баяндама жасады. Ол 2019 жылы республикалық бюджеттің атқарылуы қалыпты экономикалық өсу жағдайында жүзеге асырылғанын, ІЖӨ-нің өсу қарқыны 4,5%-ды құрағанын атап өтті.

– Негізгі салаларда өндірістің ұлғаюы, ішкі сұраныстың кеңеюі және қызмет көрсету секторларының дамуы, ішкі жалпы өнімдегі шағын және орта бизнес үлесінің ұлғаюы, сондай-ақ инвестициялық жобаларды іске асыру экономика өсуінің негіз­гі факторлары болды. 2019 жылы негізгі капиталға инвестициялардың көлемі 8,5%-ға өсті. Салалар арасында инвестициялардың елеулі өсуі ауыл шаруашылығында – 41,1%, өнеркәсіпте – 15%, жылжымайтын мүлікпен операцияда 14,7% байқалды. Үкімет жұ­мы­сының басымдықтары – жұмыспен қам­та­масыз ету, көпбалалы отбасылар мен жас­тар­ды қолдау жөніндегі шараларды кеңейту және күшейту, – деді министр.

Оның айтуынша, есепті жылы Прези­дент тапсырмасын орындау барысында халық­тың әлеуметтік осал топ­тары­ның екінші деңгейлі банктердегі және микро­қаржы ұйымдарындағы 716 мың кепілсіз тұтыну қарызы өтелді. Негізгі борышты төлеу шартымен өсімақылар мен айыппұлдарды есептен шығару бойынша салықтық рақымшылықты 56 мыңға жуық шағын және орта бизнес субъектісі мен 750 мыңнан астам жеке тұлға пайдаланды.

Осындай экономикалық ахуалда респуб­ликалық бюджеттің атқарылуы мына­дай көрсеткіштермен сипатталады: республи­калық бюджетке түсетін түсімдер 100,4% атқа­ры­ла отырып, 10,6 трлн теңгені құрады; шығыс­тар 99,9%-ға игеріліп, 12 трлн теңгені құрады; әлеуметтік шығыстар 2018 жылмен салыстырғанда 22%-ға ұлғайып, 5,2 трлн теңгеге жетті. Бұл – республикалық бюджеттің жалпы көлемінің 43%-ы. Бюджет тапшылығы 1,3 трлн теңге болып, ІЖӨ-ге шаққанда 1,9%-ды құрады. Қазақстанның борышы қауіпсіз деңгейде қалып отыр.

– Кірістер бойынша жоспар трансферт­тер­ді есепке алмағанда 100,6%-ға орындал­ды, бюджетке 7,1 трлн теңге түсті. 2019 жыл­ғы 1 қаңтардан бастап электронды түр­дегі шот-фактураларды міндетті түрде жазып беру іште өндірілетін тауарларға салына­тын қосылған құн салығы бойынша түсім­дер­дің 1,5 есеге өсуін қамтамасыз етті. Өз кезе­гінде корпоративтік табыс салығы бо­йын­ша түсімдер 17%-ға өсті. Салық­тық және кеден­дік әкім­шілендіруді цифр­лан­дыру бойын­ша жүр­гізілген жұмыс қашықтық­тан ба­қы­лаудың тиім­ділігін 36%-ға және салықтық тексерулер­дің тиімділігін 70%-ға арттыруға мүмкіндік берді. Бұл ретте салықтық тексерулер саны 30%-ға төмендеді, – деді Е.Жамаубаев.

Оның сөзіне қарағанда, ЕАЭО-ға мүше мемлекеттермен мемлекеттік шекарада елге тауарлар әкелу мониторингі күшейді. ҚХР-мен екіжақты статистика бойынша алшақтық 53%-дан 48%-ға дейін төмендеді. Жалпы алғанда, әкімшілендіру шараларын күшейту есебінен 900 млрд теңгеден аса түсімдер қамтамасыз етілді.

Бұған қоса министр есепті қарау кезінде кіріс бөлігінің атқарылуы жөнінде ескертулер жасалғанын айтып, сол бойынша қысқаша түсіндірме берді. Бірінші, заңды тұлғалардан алынатын корпоративтік табыс салығы үлесінің төмендеуіне тоқталды. Корпоративтік табыс салығы түсімдерінің жоғары қарқынына қарамастан, оның үлесінің төмендеуі, негізінен қосылған құн салығы үлесінің 11 пайыздық пунктке артуымен түсіндіріледі. Екіншісі, төлемдерге аванс беру есебінен республикалық бюджеттің кіріс бөлігінің атқарылуы туралы ескертуге қатысты. Бұл мәселе әдіснамалық сипатқа ие және Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерін (АҚШ, Франция, Люксембург) қоса алғанда, халықаралық практикаға сәйкес келеді. Аванстық төлем механизмі ірі және орта бизнес субъектілерінің өздеріне де қолайлы. Үшінші, 2019 жылы ішкі жалпы өнімге шаққандағы шоғырландырылған бюджет салық түсімдерінің 17,9%-дан 17,6%-ға дейін төмендегені аталып өтті. Бұл жағ­дайға мұнайдың әлемдік бағасының 10%-ға арзандауы тікелей себеп болды. Ал бюджет шығыстары есебінен өткен жылы 344 бюд­жеттік бағдарламаны қаржыландыру ар­қылы 53 стратегиялық бағыт жүзеге асырылды. Стратегиялық жоспарлардың 264 индикаторына қол жеткізілді. 13 мемлекеттік бағдарлама қаржыландырылды.

Бұдан кейін депутаттар республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің төрайымы Наталья Го­дунова­ның есебін тыңдады. Ол 2019 жыл­ғы бюджет берілген параметрлер шегінде атқа­рыл­ғанын, оған жеткілікті қолайлы макро­экономикалық жағдай да, Үкімет қабыл­даған шаралар да ықпал еткенін мәлімдеді.

– Дүниежүзілік экономикалық форумның Жаһандық бәсекеге қабілеттілік рейтингінде Қазақстанның макроэкономикалық тұрақты­лығы бойынша позициялары (60 орынға) жақсарды. Мұнай тәуелділігінің төмендеу үрдісіне қол жеткізілген жоқ. 10 жыл бойы өңдеу секторының үлесі 11%-дан аспай отыр. Экспорт құрылымында минералды өнім­дер 70%-дан асып түсті. Халықтың нақты табы­сы 5,5%-ға өсті. Алайда халықтың шығыс­тарында азық-түлік тауарларының үлесі 50%-ға дейін артты. Дамыған елдерде бұл көр­сеткіш шамамен 10%-ды құрайды. Тіпті Ресей мен Беларусьте бұл сандар шығыстары­ның үштен бір бөлігінен де аспайды. Бұл нені біл­діреді? Халықтың табысы жартылай тамаққа жұмсалады және халықтың өз жинақ­тарын ұлғайту мүмкіндігі жоқ. Өмір сүру деңгейін жақсарту негізінен кредит беру есебінен қамтамасыз етіледі. 2019 жылы тұтыну кре­диттерінің өсуі халық­тың номиналды табысының 15%-ға жуық артуынан асып түсті. Ал тым көп кредит алу әлеуметтік проблемалар үшін алғышарттар жасайды, – деді Наталья Годунова.

Оның айтуынша, мемлекет тарапынан көрсетілген айтарлықтай қолдауға қара­мастан, соңғы 5 жылда ел экономикасындағы банк секторының рөлі төмендегені байқа­лады. Активтері ІЖӨ-ге шаққанда 40%-ға дейін төмендеді. Ал бұл 2015 жылы 60%-дан жоғары болған. Ел банктерінің несие қоржыны ІЖӨ-ге шаққанда шамамен екі есеге қысқарды. Проблемалық қарыздар өсуде.

Бұған қоса Наталья Годунова бюджеттің кіріс бөлігінде жағдай өзгермегенін айта келе, бюджеттің атқарылуын ұйымдастыруды қайта қарау өте маңызды екенін, бұл процесс барынша транспарентті және цифрланған болуы тиіс екенін атап өтті.

Күн тәртібіндегі мәселені талқылау кезін­де депутаттардың сұрағына орай Премьер-Министрдің бірінші орынбасары Әли­хан Смайылов Бюджет кодексіне түзету­лер енгізілетінін айтты.

Мәжіліс Төрағасы Нұрлан Нығматулин бөлінген және жұмсалған бюджет қаржысы халқы­мыздың әл-ауқатын арттыруға бағытта­лып, нақты әлеуметтік-экономикалық мәселе­лерді шешуі керек екенін атап өтті.

Алқалы жиын барысында Ұлттық қордан бөлінетін қаражат мәселесі қаралды. Атап айтқанда, депутаттар Ұлттық қордан мақсатты трансфертке байланысты жоғары оқу орындарында жоспарланған коворкинг аймағын ашу мәселесін көтерді. Мәжіліс депутаттарының айтуынша, 2019 жылы бұл мақсаттарға 663 млн теңге бөлінген. Алайда бұл қаражаттардың игерілмеуі 100 пайызды құрады. Үкімет есебінде мұның себебі қаржыландырудың басқа көздерін пайдалану мүмкіндігіне байланысты осы қаражатқа сұраныстың болмауымен түсіндіріледі. Осы жайында Мәжіліс Төрағасы Нұрлан Нығматулин Ұлттық қор­дың қаржысын шашуға болмайтынын, оның әрбір тиыны қатаң бақылауда болып, ол қаржыларды ерекше жағдайларға ғана пайдалану қажет екенін айтты.

– Жыл сайын Үкіметтің және Есеп коми­­те­тінің қортындысын тыңдау – біздің жұмы­сы­мыздағы ең маңызды, ең жауапты бағыт­тар­дың бірі. Осыған байланысты бүгін бюд­же­ттің орындалу сұрақтарын жан-жақты талқы­ладық. Жалпы айтқанда, Елбасымыз Нұр­сұл­тан Назарбаев және Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев берген тапсырма бо­йынша Үкімет бірқатар нәтижелерге қол жет­кізіп отыр. Әрине мемлекеттік бюджеттің тиім­ді болуы – тек қана бөлінген және игеріл­ген қаражатқа байланысты емес. Ол қаржы­лар­дың барлығы нақты экономикалық-әлеу­меттік мәселелерді шешіп, халқымыздың өмір сапасын арттыруға ықпал етуі керек. Бұл – Мем­лекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақ­стан халқына Жолдауында да алға қой­ған негізгі міндеттердің бірі. Сондықтан бюд­жеттің әрбір тиыны қайда және қандай мақ­сат­қа жұмсалғаны алдағы уақытта да депу­таттық корпустың бақылауында болады. Осы бағытта бүгін көптеген сұрақ қойылды. Ұсыныс-пікірлер де аз болған жоқ. Олардың барлығы, алдағы жұмыста басты назарда болады деп сенеміз, – деді Мәжіліс Төрағасы.

Сонымен қатар жалпы отырыста «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» кодекске және «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» кодексін қолданысқа енгізу туралы» заңына өзгерістер мен толық­тырулар енгізу туралы» заң жобасы мақұл­данды. Бұл құжаттың шеңберінде база­лық салалардағы отандық компанияларға өздері­нің ағымдағы өтімділігін арттыру, төтенше жағдай режімінен кейін экономикалық өсуді қалпына келтіру үшін қаражатты босату бағыттарында түзетулер ұсынылады.

Екінші оқылымда бірқатар басқа да заң жобасы қолдау тапты.