ҰҒА академигі Әбдімәлік Нысанбаевтың ғұмыры толығымен ғылым жолына арналды. Жарты ғасырдан аса ғылым аясындағы өмір тарихы қиын да қызық кезеңдерге толы.
Өзінің журналистерге берген сұхбаттарының бірінде Ә.Нысанбаев: «халқымыздың жадында сондай өзіндік сүбелі орны бар өлке болып саналатын Сыр өңіріндегі Қарауылтөбе ауылында өткен ғасырдың отызыншы жылдарының аяғында дүниеге келдім. Кезінде әкеме бұрынғы кеңестік саяси жүйе «халық жауы» деп әділетсіз жала жапқандықтан, тоталитарлық режімнің қыспағының қандай болатынын жастайымнан сезініп өстім. Кейін ол кісінің ақталуына қол жеткізгеніме тағдырға ризалығымды білдіремін, бұл ғұмырда адам үшін әділдік пен әділеттіліктің орны ерекше екен. Әділдікке қарай ұмтылу – менің өмірлік қағидатыма айналған еді. Жастайымнан арманым жақсы ғылыми жұмыс пен тартымды еңбектер жазу арқылы әкеге ескерткіш орнату болды. Менің өмірде азамат болып қалыптасуыма, кейін ғылым жолына түсуіме Қатира апам мен Рысты әжемнің сіңірген еңбегі зор. Сондықтан оларды әр кезде құрметпен еске аламын. Ал енді өзім көптеген қазақ жастары сияқты білім мен ғылымның ордасы болған Алматыға жетуге асықтым», дейді.
Академик Қаныш Сәтбаевтың басшылығымен әлемге танылған және талай кәсіби шебер мамандар қызмет атқарған Қазақ КСР Ғылым академиясы еліміздегі іргелі және қолданбалы зерттеулерді кеңінен жүргізудің нағыз үлгісі болған және ғылыми кадрлардың шоғырланған Ордасы болатын. Қазақ зиялыларының ХХ ғасырдағы көрнекті өкілі, академик, белгілі заңгер Салық Зиманов жетекшілік еткен Ғылым академиясына қарасты «Философия және құқық институтынан» бастау алған Әбекеңнің ғылыми шығармашылығы қазіргі кезеңге дейін табысты жалғасуда. Ол Мәскеуде алдымен 1964 жылы кандидаттық диссертациясын, содан кейін 1975 жылы ғылым философиясы бағыты бойынша заманауи математикалық танымның философиялық сипаттамасын беруге арналған докторлық диссертациясын сәтті қорғады. Міне, сол тарихи кезеңнен бері автордың қаламынан көптеген монографиялар, ғылыми мақалалар дүниеге келді және олар әлемнің 25 елінде жарияланды.
Өткен ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда бұрынғы Кеңес Одағына, одан кеңірек алғанда жалпы әлемдік философиялық әлеуметке ерекше танылған, өзін кәсіби мамандар алдында мойындатқан «Алматы философия мектебі» қалыптасты. Академик Ж.М.Әбділдин бастаған диалектикалық логикамен айналысатын ғылыми топтың ізденістері мемлекет тарапынан да жоғары бағаланды. Міне солардың бел ортасында білікті маман Әбдімәлік Нысанбаев та болды. Ол философия саласындағы басқа әріптестерімен бірге өте беделді Қазақстан Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атанды.
Ә.Нысанбаевтың тікелей бастамасымен институт ауқымында Қазақстанның тәуелсіздігін жариялаған кезеңнің алғашқы жылдарында-ақ, дәлірек айтқанда 1991 жылы қазақ философиясы мәселелерін кешенді зерттеуге арналған бөлім ашылды. Әбдімәлік Нысанбаевтың белсенділік танытуымен қазақ тіліндегі зерттеулер мен қорғаулар көбейе бастады. Әбекеңнің тікелей ұйымдастыруымен көптеген білікті мамандар осы игілікті іске тартылып, соның нәтижесінде «Қазақ даласының ойшылдары» деген 4 томдық топтама жарыққа шықты. Кейінгі жылдары «Қазақ философиясының тарихы», деген 5 томдық жинақ дүниеге келді (2012-2017 жж.).
Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен бері гуманитарлық білім саласында қазақ халқының ұлттық санасының, оның диаспорасының этникалық мәдениетінің мәселелері өзектене түсті. Соның нәтижесінде диаспоратану ғылымы қалыптасты, бірнеше ұжымдық еңбектер дүниеге келді. Мәселен, «Қазақ диаспорасы: бүгіні мен ертеңі», «Еуразиялық интеграция және қазақ диаспорасы», «Жаһандану жағдайындағы шетел қазақтарының құндылықтық әлемінің өзгеруі». Қазіргі кезеңде шетелдегі қандастарымызға қайтадан назар аударылып, байланыстар бірте-бірте нығая бастағаны қуантады.
Ә.Нысанбаев АҚШ, Германия, Қытай, Түркия, Ресей, Иран, Оңтүстік Корея, Ұлыбритания, Мысыр, Украина, Польша, Болгария, Франция және т.б. елдерде өткен беделді халықаралық конференцияларда өзінің ғылыми зерттеулерінің нәтижелерін көрнекті мамандар алдында жариялаған еді. Еліміздің философияны дамыту саласындағы жетістіктерін әлемдегі ғылыми көпшілікке лайықты деңгейде таныстыра білді. Ғылыми ізденістерге «инемен құдық қазғандай» деп теңеу берген халқымыз өзінің философиялық даналығын ежелден көркем образдармен жеткізуге бейімділік танытқан.
Ал енді сонымен қатар 1997-2003 жылдары ол Мемлекет басшысының шешімімен «Қазақ энциклопедиясының» бас редакторы қызметін қоса атқарды. Тәуелсіз Қазақстанның негізгі кітаптарының бірі болып саналатын көп томдық «Қазақстан» Ұлттық энциклопедиясының алғашқы төрт томының шығуы үлкен оқиға болды. Сонымен қатар ұлт руханияты үшін аса маңызды «Қорқыт Ата», «Құрманғазы», «Мұхтар Әуезов», «Қазақстан Республикасы. Он жылдық шежіресі», «Қазақ», «Қазақстан Республикасы. Энциклопедиялық анықтамалық», «Екімыңжылдық дала поэзиясы», «Түркістан» атты халықаралық энциклопедиялардың шығуының өзі ұлтымызға деген ізгі ниеттің, оның рухани дүниесіне деген өзіндік құрметтің көрінісі.
«Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы халқымыздың рухани мәдениетін, тілін және тарихын жандандыратын қадамдардың бірі болғаны анық. Академик Әбдімәлік Нысанбаевтың ғылыми жетекшілігімен осы мемлекеттік бағдарламаның ауқымында 62 томнан тұратын еңбектер топтамасы қазақ тілінде жарық көрді. Оның ішінде жиырма том қазақ халқының ежелгі дәуірден қазіргі кезеңге дейінгі философиялық мұрасын жинақтауға арналды, яғни ұлт руханиятының тарихи және философиялық қайнар көздері өз тілімізде осы томдарда өрнектелді. Осы маңызды мемлекеттік бағдарлама бойынша 20 том әлемдік философиялық мұраның ең үздік үлгілері мен үзінділері түрінде жинақталып, мемлекеттік тілге тікелей тәржімаланды, әл-Фарабидің бұрын жарияланбаған шығармаларының 10 томы және әлемдік психологиялық мұраның 10 томы, студенттерге арналған 2 оқу құралы жарық көрді.
Академик Ә.Нысанбаевтың шығармашылық белсенділігі мен ғылымды ұйымдастырудағы дарыны мемлекет тарапынан жоғары бағаланып келеді. Мәселен, 1974 жылы ғалымның еңбектері Ш.Ш.Уәлиханов атындағы бірінші сыйлыққа лайық деп танылды. 1984 жылы ғылым мен техника саласындағы Мемлекеттік сыйлық берілді және 1994 жылы «Қазақстан ғылымы мен техникасына еңбегі сіңген қайраткер» құрметті атағы берілді. Қазақстан Республикасы Білім министрлігінің Ыбырай Алтынсарин атындағы медалімен (1995), «Достық» (1998) және «Парасат» (2004) ордендерімен, Абылайхан (1997), Мұстафа Шоқай (2000) алтын медальдарымен марапатталды. 1995 жылы «Қырғыз Республикасы ғылымына еңбегі сіңген қайраткер» құрметті атағы берілді. 2000 жылы Жәлеләддин Руми алтын медалінің иегері. 2004 жылы «Қазақстан Республикасы ғылымын дамытуға сіңірген еңбегі үшін» белгісімен марапатталды. 2006 жылы «Дарын» ұлттық компаниясының (Моңғолия) «Озат кісі» құрметті атағы берілді және «Түркі әлеміне қосқан үлесі» Халықаралық сыйлығының иегері атанды. 2016 жылы ғалымның таңдамалы ғылыми еңбектерінің 10 томдығы жарық көрді.
Академик Ә.Н.Нысанбаев үлгілі және зиялы отбасының отағасы. Әбдімәлік Нысанбайұлы халық пен мемлекетімізге, ғылымның дамуына барынша шынайы қызмет еткен азамат және ғалым. Жалпы, Жаңа Қазақстанды қалыптастыру дегеніміз өткен тарихымыздағы құнды нәрселерді тарихи жадымызда сақтау деген сөз. Сондықтан жас ұрпаққа өнеге болатын, күнделікті өмірде үлгі тұтатын тарихи тұлғаларымыздың оңды өмірлік тәжірибелерін, өнегелі ғұмырын насихаттаудан жалықпауға тиістіміз.
Серік СЕЙДУМАНОВ,
Философия, саясаттану және дінтану институтының бас директоры, ҰҒА академигі