Қолөнерді қолдау да, қорғау да қажет

«American Space & Maker­­­space Almaty» мә­дени орта­лы­ғын­­да өткен кон­фе­ренцияда қазақ­тың дәстүрлі өнеріне қа­тысты онлайн ре­сурстың ашы­лу салтанаты өтіп, ұлттық мұра­­мызды сақтап қалуға ба­ғыт­­­талған игі іс-ша­раның тұсауы кесілді.

Бұл іс-шараны АҚШ-тың халық­аралық даму агенттігі (USAID) қаржыландыратын «Орталық Азиядағы әлеуметтік инно­вациялар» бағдарламасы аясында Еуразия қорының қол­да­уымен Қол­өнер­шілер одағы өткізді.

Қолөнершілер одағының төр­айымы, белгілі дизайнер, тоқыма шебері, Бү­кіл­­әлемдік қол­өнер кеңесі­нің құрметті мү­шесі әрі кеңе­с­ші­сі Айжан Бек­құ­лова қазақ хал­қы­ның ұлттық мәдени кодын сақтап қалудың мән-маңызына тоқ­талды.

– Мәдени мұрамыздан айы­рылу тарихи тәжірибені, қазақы құндылықтарымызды, ұлттық генофондымызды жоға­л­туымен пара-пар. Осы орайда ұлттық мәдениетімізді дамыта отырып, оның шығу тегіне, тарихымызбен бүгінгі ұрпақтың сусындауына барын­ша мән беруге тиіспіз. Дәстүрлі қолөнерді сақтау әлемдік ­ке­ңіс­тікте өзімізге тән төлтума ерек­­­ше­ліктерді дамытумен ты­ғыз байланысты. Бүгінде Жапония, Ұлыбритания, Оң­түс­­тік Корея, Қытай сын­ды елдер экономикаcын да­мы­ту­­да өзінің мәдени мұрасын тұ­рақты насихаттауға мән бе­ріп отыр. Осыған байла­ныс­­ты еліміз әлемде ұлт­тық бағдарын нығайту үшін дәс­түр­лі мәдениетті дамы­ту уақыт күт­тірмейді. Қа­зақтың дәстүрлі өне­рін сақ­­тау және насихаттау жас­­тар­­дың өзін-өзі танып, ел­ге деген отаншылдық сезі­мін да­мыта отырып, өз елі­не­ де­ген сүйіспеншілігін арт­ты­­­ра­ түсетіні сөзсіз, – деді А.Бекқұлова.

Сарапшылардың айтуына сүйенсек, қазақ қолөнері үлгі­лерінің 70 пайызға жуы­ғы­­­ жойы­лып кеткен. Ал бүгін­ге­­­ дейін бірді-екілі үлгі­ле­рі­­­ сақталып келген түкті және түксіз кілем тоқу, ши, алаша, сырмақ және текемет дайындау сынды тоқыманың, түскиіздерді, киімдерді, аяқ­киімдер мен баскиімдерді кес­телеудің көптеген әдісінің, киіз үйдің ішкі жабдықтарының жоғалып кету қаупі бар.

Айжан Бекқұлова атап өт­кендей, елімізде бірде-бір қол­данбалы өнер мұражайы жоқ, ал материалдық емес мұ­рамыз­дың 80 пайызы экспо­зи­циялауға орынның жетіспе­ген­дігінен мұражайлар қой­ма­ларында жатыр. Ал ұлт­тық және аймақтық мұра­жай­лардың негізгі қорларында дәстүрлі өнердің жеке түрлері бойынша шектеулі ғана кол­лекциялар сақталған.

Осыған байланысты был­тыр­дан бастап дәстүрлі то­қы­ма өнерін танымал ету үшін дәстүрлі өнер иелері ар­найы жобаны іске асырды. Олар: Ақтау, Орал, Қостанай, Қы­зылорда, Тараз, Ақтөбе, Түр­кіс­тан, Шымкент, Павлодар қалалары. Сонымен қатар Қы­зылорда, Маңғыстау, Жам­был, Ақтөбе, Түркістан облыс­тарын аралап, жергілікті шебер­лермен кездесіп, зерттеу экс­пе­дицияларын жүргізген болатын.

Жобаның алғашқы бөлі­мі негізінен тоқыма бұйымда­рын­да қолданылатын дәстүрлі оюларды қазақтардың мате­риал­дық емес мұраның бөлшегі ретінде құжаттауға арналған. Қысқаша түсініктемелері және семантикасы бар ою­­­­­­лар­­­ базасына жиналған ақпа­рат­ сандық форматта Қазақ­стан қолөнершілер одағы­ның сайтына www.crafts.kz орна­лас­тырылды. Атал­ған ре­сурсты осы жылдың 1 та­­­­­мы­зынан бас­тап тегін пай­да­­­­ла­­нуға болады.

Жиын барысында суретші, дизайнер, зерттеуші және қазақ ою-өрнектерін жинақтаушы, «Қазақ оюлары» кітабының авторы Ерлан Қожабаев көне­ден жеткен барлық символ­­дың философиялық мағынасы бар екенін атап өтті. Ерлан Қожабаевтың айтуынша, өкі­нішке қарай бүгінде оюлардың мән-мағынасына, сипатына мән берілместен кез келген бұйымда қолдану үрдісі белең алып кетті. «Көне заман тұр­ғындары табиғат, ғарыш заң­ды­­­лықтарына, үйлесіміне терең мән берген. Олардың фило­­­софиялық таным-наны­мын пихтограммалардан анық аңғара аламыз. Әлем халық­тары пайдаланған пихто­грам­малар бір-бірімен ұқсас ке­ле­тіндіктен, оны түсіну жеңіл. Біз қаншалықты ою-өрнектерді терең зерттеген сайын әлем ха­лықтарының бір-біріне жақын­дығына көз жеткізе тү­семіз», дейді суретші.

Жиын барысында дәстүрлі киіз өңдеу (сырмақ, текемет) және тігін өнері шебері Тамара Қапқызы сырмақ өнерінің кен­желеп қалғанын атап өтті. Бүгінде ұмытыла бастаған сыр­мақтардың көш сырмақ, төр сырмақ, жасау сырмақ сияқты түрлеріне қатысты түсініктеме беріп өткен шебер Қызай мәдниеті, яғни Қызай анамен тығыз байланысты дамы­ған қолданбалы өнер туын­дыларының ерекшеліктеріне де тоқталды.

Ұлттық киімдердің түп­нұс­қалық үлгісін зерттеп жүр­ген дәстүрлі бізкесте ше­бері Тілек Сұлтан қолдан­балы өнердің аймақтық ерек­шеліктері жайында айтты. Оның айтуынша, бүгінде әр өнердің сақталу заңдылықтары бұзылған. Сонымен қатар өңір­лердегі өлкетану музейлерінде басқа өңірден таба алмай түрген түпнұсқа үлгілері сақталған. Сондықтан түпнұсқалар сол өңірдің өлкетану музейлерінде сақтау жағына баса мән беру қажет.

Қолөнершілер одағының бастамашылығымен іске қосылған онлайн платфор­ма­­да оюлардың, тоқыма бұйым­дардың сан түрі жи­нақ­талған. Бұл ресурс үнемі жаңа ақпараттармен толығып оты­рады. Болашақта ағаш және сүйек өңдеу өнері, қыш, зергерлік өнері, музыкалық ас­паптар, ат әбзелдері, дәстүрлі қару-жарақ, ыдыс-аяқ, киіз үй жабдықтары мен металдан жасалған бұйымдар және тағы да басқа дәстүрлі қолөнердің дизайндарын да осы порталға жүктеу жоспарда бар. Сонымен қатар бұл ресурсқа дәстүрлі қазақ қолөнерін жасаудың әдіс-тәсілдері, әсіресе жоғалудың аз алдында тұрған өнер түрлерін үйрететін тәжірибелік сабақтар да енгізілетін болады.