Тіл бағдарламасы жобасын талқылаймыз

БАҒДАРЛАМА БАЯНДЫ БОЛСЫН Асылы, тілді адамдар арасындағы қатынас құралы деп түсіну жеткіліксіз. Өйткені, тілдің артында бүтіндей бір ұлт тұр. Яғни, тіл – қай халықтың болмасын баға жетпес мұрасы, байлығы. “Өткірдің жүзі, кестенің бізі, өрнегін сендей сала алмас...” деп ұлы Абай атамыз тәнті болып, тағзым етіп кеткен ана тілімізді сақтау, құрметтеу, ардақтау – міндетіміз, парызымыз. Жуырда халықтық талқылауға ұсынылған Тіл бағдарламасының жобасы – бүгінде тілдің мәртебесін арттыруға қызмет жасайтын маңызды құжат екендігіне дау жоқ. Тәуелсіздік жылдарында мемлекеттік тіл саясатын кезең-кезеңімен жүзеге асыруда үздіксіз еңбек сіңіріп, осынау қиын істің әрдайым басы-қасында жүріп, ыстығына күйіп, суығына тоңып, шынайы жанашырлық танытқан азаматтардың алғы сапында жүрген қайраткер ғалым, бүгінде Алматы қаласы ішкі саясат басқармасының бастығы, филология ғылымдарының докторы Кенжехан Матыжановқа жолығып, жаңа жоба жайында ой бөліскен едік. – Кенжехан Ісләмжанұлы, тіл шаруасының көшін түзеуге бағдар болатын басты құжаттың жобасы кімді болса да бейжай қалдырмайтыны белгілі. Тіл саласында көптен еңбек етіп жүрген ғалым-маман ретінде пікіріңізді білгіміз келеді... – Бағдарлама жобасынан Мәдениет мини­стр­лігі мамандарының біраз тер төгіп, ыж­да­һат­ты жұмыс істегені көрініп тұр. Алдыңғы бағ­дар­ламалардың барлығының дайындалуы мен қабылдануына бір кісідей атсалысқанбыз. Ойы­мыздағыны өткізе алмай, жадымыздағыны жаза алмай бармақ тістеген сәттеріміз де аз болмаған. Ал мына бағдарламаның бітімі олардан бөлек­теу деуге болады. Әрине, қазір заман басқа, та­лап бөлек, бағдарламаны жасаушылар сол за­ма­науи сұраныстардың үдесінен шығуға ты­рысқан. – Сонда қандай өзгешеліктерді байқадыңыз? – Ең алдымен, бағдарламаның құрылымы мен жазылу стилі басқаша. Соған сәйкес, оның мақсат мұраты мен міндеттері, мазмұны-мәні де жүйеленіп, қисынды ретке келтіріліп, жұ­мырлана түскен. Мәселен, бағдарлама 10 жылға жоспарланған, алдыңғы он жылдық бағдар­ла­ма­дан аузымыз күйіп қалғандықтан, бұл мер­зі­мге біразымыз күмәнмен қарағанбыз. Соны ескергендіктен бағдарлама жасаушылар он жыл­ды үш кезеңге бөліп, күдікті сейілткен. Менің­ше, бұл – оңтайлы шешім. Тек осы үш кезеңде атқарылатын шаруалар әлі де нақты көрсетілуі керек. Сол сияқты, “...мемлекеттік тілдің кең ауқымды қызметін қамтамасыз ететін үйлесімді тілдік саясат” қалыптастыруды көздейтін бағ­дар­ламаның басты мақсатының: “Мемлекеттік тіл – ұлт бірлігінің негізгі кепілі”, “Мемле­кет­тік тілдің кеңінен қолданылуын көпшілікке та­ра­ту”, “Дамыған тіл мәдениеті – зиялы ұлттың күш-қуаты”, “Қазақстан халқының лингвисти­ка­­лық капиталын дамыту” деп аталатын төрт арнаға жіктеліп берілуі де бағдарламаның бағдарын таратып, айқындай түскен. 11 тармақтан тұратын міндеттер жиын­ты­ғын­да да осы мақсаттарды жүзеге асыруда атқа­рылатын шаруалар барынша нақты, шегеленіп көрсетілген. Жұрттың жалықпай айтып, талмай көтеріп келе жатқан мәселелері жобада жүйе­леніп, бағдарламаның арқау-өзегіне айналған. Мәселен, олардың қатарында “Мемлекеттік тілді оқыту әдістемесін жетілдіру және стан­дарттау”, “Мемлекеттік тілдің қолдану аясын кеңейту, тіршілік қызметінің барлық саласына ара­ластыру”, “Мемлекеттік тілді оқытудың ин­фра­құрылымын дамыту”, “Қазақ тілінің лекси­калық қорын жетілдіру және жүйелеу”, “Мем­лекеттік тілді қолданудың дәрежесін арттыру”, “Қоғамның тіл мәдениетін көтеру” сияқты т.б. аса өзекті мәселелердің айқын белгіленуі соның дәлелі. Жаңа жобадағы тағы бір артықшылық – осы көзделген мақсаттардың индикаторлық көр­сеткіштерінің берілуі. Егер бағдарламада көр­сетілгендей, біз “мемлекеттік тілді меңгерген мек­теп түлектерінің үлесін және мемлекеттік ор­гандарда мемлекеттік тілдегі іс қағаздарының кө­лемін 100 пайызға жеткізетін болсақ” ілгеріде тіл тағдыры жөнінде алаңдаудың қажеті болмас еді. Бағдарлама төлқұжатында белгіленген бұл мәселелер жеті тарауға бөлініп, одан әрі тарата талданады. Солардың ішінде бағдарламаның алтын арқауы болып тұрған 5-ші және 6-шы та­рауды ерекше бөліп айтуға болады. 5-тарауда бағ­дар­ламаның мақсаттары мен міндеттері, мақ­­сат­ты индикаторлары, оны іске асыру нәти­желерінің көрсеткіштері рет-ретімен көрсе­тіл­ген. Ал 6-тарауда бағдарламада қойылған мақ­сат­тарға қол жеткізудің негізгі бағыттары сара­ланып, жолдары мен шаралары белгіленген. Мә­селен, “Мемлекеттік тіл – ұлт бірлігінің кепілі” деп аталатын бірінші мақсат бойынша “Үздіксіз білім беру моделі арқылы қазақ тілін оқыту жүйесін әзірлеу және енгізу”, “Мем­ле­кеттік тілді оқыту орталықтарының аккредит­тел­ген желісін құру”, “Мемлекеттік тілді оқыту үдерісін ынталандыру жүйесін құру” деп атала­тын үш бағытта жұмыстар жүргізіледі. Әр бағыт бойынша ондаған шаралар кешені белгіленген. Оларда, негізінен, көптен бері шешімін күтіп жүрген аса өзекті тақырыптар қамтылған. “Тілді үйретуді балабақша мен мектептен бастау ке­рек” деген аксиоманы қанша қайталағаны­мыз­бен, осы уақытқа дейін оны жүзеге асырудың нақты бағыттары мен жолдары жүйелі жолға қойылған емес. Бағдарламада осы мәселеге үлкен басымдылық берілгені қуантады. – Кенжеке, тілді оқытуды қолға алғанымызға да жиырма жыл болып қалды емес пе? – Бар гәп сонда болып отыр ғой. Есіңізде болса, алғашқы Тіл бағдарламасы қабылданған­да бүкіл елді он жылда мемлекеттік тілге көшіру көзделді. Біздің асығыс көңіліміз соның өзін ұзақ мерзімге санап, жеделдетуді қалағанбыз. Міне, жиырма жыл да көзді ашып-жұмғанша өте шықты. Демек, біз сол кезеңдегі тілдік ахуалды жете бағамдап, басым бағыттарды дұ­рыс айқындай алмағанбыз. Мәселен, алғашқы кезеңде қаншама тіл үйрету үйірмелері құрыл­ды, мекемелерде қаншама курстар жұмыс істеді. Қазір де оқытып жатырмыз. Республикада 100-ден астам тіл оқытатын орталықтар бар. Со­лардың нәтижесі қандай? Ал орыс мектеп­те­рінде қазақ тілін он жыл бойына оқып, жоғары оқу орындарына барғанда қайтадан сәлем­де­су­ден бастап тіл үйрене бастайтын жастар қайдан шығып жатыр. Меніңше, бағдарламада осы ке­леңсіздіктерді жоюдың жолдары қарастырылған. Жобаның басқа бағыттарынан да осындай уақыт алға тартып отырған келелі мәселелердің түйінін тарқатуға талпыныс байқалады. Бағдарламада тіл саясатының жиырма жыл­дық төл тәжірибесімен қоса, халықаралық өнегелер де кеңінен ескерілген. Ол құжат дайын­даудың болмыс бітімінен көрініп тұр. Сондықтан бағдарламаның “Халықаралық тә­жірибелер” деп аталатын тарауындағы шетел­дер­дің тілге қатысты заңнамаларын тізбелеудің қажеті жоқ еді. Өйткені, ол құжат дайын­дау­шы­лардың халықаралық тәжірибеге сүйен­ген­дігін дәлелдегеннен басқа ешқандай мағыналық реңк үстемейді. Тіпті, қажет болып бара жатса, халықаралық тәжірибелердің үздіктерін жи­нақтап беру керек еді, әлемдегі бар мемле­кет­тердің заңдарын тізіп шыққаннан ештеңе ұтпаймыз. – Бағдарламаның осындай олқы тұстарын айта түссеңіз. Бұл жоба болғандықтан ұсы­ныстар айтылуы тиіс қой. – Қазақта: “Біткен іске сыншы көп” дейтін де сөз бар. Министрліктің жобаны осындай ашық талқыға салуының өзін қолдауға тұратын өнегелі іс деп санаған дұрыс. Бағдарламаның ай­қын мақсаттар мен нақты шараларға құрыл­ған негізгі қаңқасы бар, оны жетілдіру мен то­лықтыруға әлі болады. Осы тұрғыдан келгенде, тіл шаруасына етене араласып жүрген адам ретінде кейбір ойларды ортаға салсам деймін. Бағдарламада келтірілген халықаралық тәжі­рибеге көз салсақ, әлем мемлекеттерінің бар­лы­ғында дерлік тіл саясаты Заңмен реттеледі. Біз талқылап отырған бағдарламадағы мәселе­лерді жүзеге асыру үшін де Тіл туралы заңнан бас­тап көптеген заңнамалық актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізіп, нормативтік-құқықтық актілерді жетілдіру қажет. Сондықтан жобадағы ақпараттық мәні ғана бар “Халықаралық тәжірибелер” тарауының орнына Тіл туралы заңнаманы жетілдіру жөнінде арнайы тарау енгізсе жөн болар еді. Екіншіден, бағдарламада көтеріліп отырған қыруар шаруаны оңтайлы атқару үшін кадрлық, материалдық-техникалық, ғылыми-әдістемелік базасы бар құрылымдар қажет. Шетелдерде тіл саясатын осындай маманданған орталықтар атқарады. Мәселен, тек Ресейдің өзінде жүздеген университеттерді айтпағанда, орыс тіліне арналған 4 ғылыми-зерттеу институты жұмыс істейді. Ал біздегі қазақ тілі­нің теориясы мен тарихын зерттейтін А.Бай­тұр­сынов атындағы Тіл білімі институты бар мен жоқтың арасында тұр. Ал әлеуметтік линг­вис­тика, қолданбалы лингвистика, терминология мен тілдегі жаңа қолданыстарды жүйелеу, ресми іс қағаздар тілін қалыптастыру, орфографиялық ережені жетілдіру, тіл үйрету әдістемесі, аударма теориясы мен тәжірибесі сияқты тілдің күн­де­лікті қолданыстағы даму өрісі мен бағыт-бағ­дарын зерттеп, жүйелеп отыратын маманданған құрылымдар жоққа тән. – Сөзіңіз аузыңызда, Мәдениет министрлі­гі­нің Тіл комитеті, облыстық тіл басқармалары, Мемлекеттік терминологиялық, ономастикалық комиссиялар бар емес пе? – Бар ғой, бірақ түсініктірек болу үшін бір мысал келтірейін. Мәселен, мектеп, оқу орын­дары мен мұғалімдер армиясы болмаса, Білім министрлігі білім беру ісін жолға қоя алар ма еді. Сол сияқты, Тіл комитетіндегі жиырма шақты адам мен облыстардағы он шақты маман мен қоғамдық негіздегі комиссиялардың білікті маман-ғалымдарынсыз тілдің қыруар шаруасын дөңгелентіп әкетуге пәрмені жете бермейді. Олардың “қара жұмысын істейтін” білікті ға­лым-мамандарды жұмылдыратын құрылымдары болуы керек. Айталық, республикадағы тілдік ахуалды оқтын-оқтын зерделеп, басым бағыт­тарды айқындап отыратын әлеуметтік-лин­гвис­тикалық орталықты баяғыда-ақ құру керек еді. Олар әр аймақтағы тілдік жағдайды терең зер­делеп, соған сәйкес өңірлік бағдарламалар әзір­леп отырса, бүгінгі жинаған жемісіміз әлдеқайда қомақты болатын еді. – Сіздіңше, осы бағдарлама аймақтардағы тілдік ахуалды қамти алады деп ойлайсыз ба? – Мен де осы мәселені айтқым келіп отыр еді. Бұл бағдарламада тек республика көлемінде атқарылатын шаралардың негізгі бағыттары көрсетілген. Бұрынғы бағдарламада әр екі жыл сайын облыстарда атқарылатын жұмыстардың өңірлік бағдарламасы қабылдансын деген бап бар еді. Бұл жобаға да дәл осындай тұжырым қосқан жөн. Өйткені, әр өңірдегі тілдік ахуал әр түрлі, жұмыстар соған сәйкес жүргізілуі тиіс. Және оны бағдарламаның кезеңдеріне орай үш жыл сайын жаңалап отырған жөн. Міне, осы жұмыстардың барлығын ғылыми тұрғыдан үйлестіріп, тіл саясатының барысын оқтын-оқтын зерделеп, оны жедел жүзеге асырудың ілкімді жобасын жасап, өмірге енгізумен ар­найы айналысатын Республикалық қолданбалы лингвистика орталығын аймақтардағы филиалдарымен қоса құрса, тіл саясатын оңтайлы да, тиімді жүргізуге ұйытқы болар еді. Сондай-ақ, қазіргі қазақ тілінің бас сұға алмай отырған жерлері – мемлекеттік емес ме­кемелер мен ұйымдар, коммерциялық ұйымдар мен сауда үйлері, т.б. Міне, бағдарламада осыларға мемлекеттік тілді енгізудің тетіктерін жасақтап, мемлекеттік тілде іс жүргізуді міндеттеудің жолдарын қарастыру керек. Сондай-ақ “Бағдарламаны іске асыру кезеңдері” деп аталатын соңғы тарауды мүлде қайта жазған жөн сияқты. Өйткені, “Бірінші кезеңде (20011-2013) тілдерді одан әрі қолдану мен дамытудың нормативтік-құқықтық және әдіснамалық базасын жетілдіруге бағытталған іс-шаралар кешенін өткізу болжанады” деген­нен үш жыл бойына тек қана осы шаруалармен айналысып, басқа жұмыстарды тоқтатып қоя­мыз ба деген сауал туындайды. Сондықтан да бағдарламада белгіленген шаралардың қай ке­зеңде, қалай атқарылатындығы, оған жауапты ұйымдар мен қаражаты айқын көрсетіліп жазылғаны жөн. Бұрынғы бағдарламада солай болатын, сол дәстүрді сақтаған дұрыс. Сондай-ақ бұрынғы бағдарламада облыстар мен қала­лардың, министрліктер мен ведомствалардың іс қағаздарын мемлекеттік тілге көшірудің кестесі берілген-ді. Өкінішке орай, ол кесте толық орындалмады, енді ол қалай жалғасады? Оны да ойланған абзал. Сонымен қатар, қоғамдық ортада қазақ әліп­биін жетілдіру, соның ішінде латын әліп­биіне көшу мәселесі де көптен талқыланып ке­леді. Бағдарламада оған байланысты жұмыстар да көрініс тапқаны жөн болар еді. Сондай-ақ, жоба мәтіні орысшадан аударылғандай әсер қалдыратын қасаңдау тілмен жазылған. Мы­салы, “Көрнекі ақпаратты көркем безендіру туралы НҚА жетілдіру” деген сөйлем мүлде түсініксіз. “Жұртшылықты және сарапшылар қауымдастығын тарта отырып БАҚ үшін мара­пат сыйлықтар (әшкере сыйлықтар) ұйым­дас­тыру” дегендегі ой орашолақтығын былай қой­ғанда, “әшкере сыйлықтың” қандай сыйлық екендігі белгісіз. Сондай-ақ, сыйлықты “ұйым­дас­тырмайды”, тағайындайды немесе белгілейді емес пе? Ол үшін “жұртшылық пен сарапшылар қауымдастығын тартудың” қажеті қанша? “Мем­лекеттік тілдің проблемаларымен айна­лысатын мерзімдік басылымдарды мемлекеттік қолдау” деген сөйлемнің де қиюы қашып тұр. Біріншіден, қазақ тілді басылымдардың мем­лекеттік тіл мәселесін көтермейтіні жоқ. Олар­дың жігін қалай ажыратуға болады. Екіншіден, “проблема” деген сөзді “мәселе” деп алмаған күннің өзінде, олар “проблемамен айналыс­пайды”, “көтереді” немесе “қозғайды” емес пе?! Жобада мұндай бұлыңғыр сөйлемдер аз емес, Тіл туралы бағдарламаның тілі түсінікті, жатық, тіпті, көркем болғаны жөн емес пе?! Тұтастай алғанда, жоба – кең талқылауға негіз болатын, тыңғылықты жасалған, Қазақ­стан­дағы бүгінгі тілдік ахуалы барынша еске­ріл­ген, оны шешудің заман ағымына лайық жолдары қарастырылған құжат деуге болады. Ең басты мәселе, бағдарламаны жеделдете қабыл­дап, оның толықтай жүзеге асыруға жұдырық­тай жұмылып жұмыс істеу керек. – Қауіпіңіз бар ма? – Қауіптің ең үлкені – осы жақсы құжат­тың қағаз жүзінде қалып қоймауы. – Әңгімеңізге рахмет. Әңгімелескен Гүлзейнеп СӘДІРҚЫЗЫ. * * * ТІЛІ БІРДІҢ ТІЛЕГІ БІР Жақында Жамбыл облысының әкімдігінде “Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының” жобасын талқылауға арналған “Тіл тұтастығы — ел тұтастығы” деген тақырыпта қоғамдық тыңдау болып өтті. Облыста іс қағаздарын қазақ тілінде жүргізу барысы 4 жыл бұ­рын 56,5 пайыз болса, бұл биылғы жар­тыжылдықта 97,7 пайызға жетіпті. Кейінгі 5 жылдың ішінде облыстағы қазақ мектептері мен балабақша­ла­ры­ның саны да едәуір өсе түскен. Үстіміздегі жылдың 1 қаңтарындағы мәлімет бойынша, өзге ұлт диас­пораларының 4 мыңға жуық сәбиі қазақ балабақша­ла­рын­да тәлім-тәрбие алуда. Облыс орталығы – Тараз қаласында осы­дан 20 жыл бұрын жалғыз қазақ мектебі болса, қазір оның саны 21-ге жетіпті. Дегенмен, атқарылып отырған бұл игі істер облыста мемлекеттік тілдің тағдырына байланысты мә­се­лелер жоқ деген түсінік тудыр­май­ды. Байланыс, денсаулық, түр­лі органдар мен саясат, бизнес, технология салаларында қазақ тілі­нің көсегесін көгертетін кез жет­кені біліне бастады. Бұл тұрғыда Жамбыл облысы әкімдігінің тіл­дер­ді дамыту басқармасы мем­ле­кеттік тілді қолдануға үстірт қарап отырған басқармалар, департа­мент­тер, акционерлік қоғамдар мен органдар бойынша тексеру жұ­мыстарын қатайтып, одан қо­рытынды шығаруға ұйытқы болса, нұр үстіне нұр. Талқылауға жиналғандар ал­дын­­да Мәдениет министрлігі Тіл ко­ми­тетінің төрағасы Б.Омаров баяндама жасап, мемлекеттік тілді қолдану­дың аясын кеңейту, оны қоғамдық өмірдің барлық саласына кіріктіру тұрғысында талқыланып отырған жобаның алар орнына тоқталды.  Төрт мақсаттан тұратын мемлекеттік бағдарлама тілдің төрт құбыласын түгендуге негізделген екен. Сонымен жоба талқылауға ұсы­нылды. Енді осы жоба бойынша ел арасынан ойлы ұсыныстар айты­луы қажет. Әйтпесе, ертең кеш бо­лады. Осы қоғамдық жауапкер­ші­лікті дұрыс түсінген жамбылдық тіл жанашырлары аянып қалған жоқ. Мысалы, А.Бекбосын бағ­дар­лама жобасында айтылған “жауап­ты мемлекеттік органдар” қата­рына Қорғаныс және Ішкі істер министрлігін де қосу қажеттігін ұсынды. Онысының жөні де бар. Өйткені, әскердегі сардарлар мен сарбаздардың қатарында мыңдаған жастар жүр. Демек, мемлекеттік тіл айбынының қарулы күштер мен ішкі істер саласындағы тілдік ор­тадан да көрінуі тек қана абы­ройлы іске жетелейді. Қазақ тілін насихаттауда Қазақстан халқы Ассам­блеясының жауапкершілігін күшейту туралы ұсыныс та орынды болды. Өйткені, Елбасы Н.Назар­баев “Біз барша қазақстандық­тар­ды біріктірудің басты факторы болып табылатын қазақ тілінің одан әрі дамуы үшін барлық күш-жігерімізді салуымыз керек” дегені есте. Сондай-ақ, “Мемлекеттік тіл­дің жағымды бейнесін қалы­п­тас­ты­ру” деген сөйлемдегі “жағымды” деген сөзді “тартымды” деген сөзбен алмастыру туралы ой да дұрыс деп білеміз. Өйткені, қазақтың бай тілінде бұл сөздің, сонымен бірге,  “ұнамды”, “сүйкімді” деген сияқты тағы басқа да көптеген баламасы бар. Тараз қаласындағы №8 мектеп-гимназиясының мұғалімі Н.Штом­пель облыстық “Абай оқулары” байқауында жеңімпаз атанған ұстаз. Сондықтан оның “Меніңше, Қазақстанның әрбір азаматы мемлекеттік тілді өз ана тіліндей білетін деңгейге жету үшін оларға қазақ тілін үйренуді міндеттеу де қажет деп ойлаймын” деген ойына түсіністікпен қараған жөн сияқты. Жамбылдық Ә.Исақтың ұсы­ныстары да көпшіліктің көңілінен шықты. Ол бағдарламаны іске асырудың механизмін әзірлеу ке­зінде бастауыш сыныптарда (қазақ мектептерінен басқа) оқушылар қазақ тілін негізінен меңгеруі шарт болуына, ол үшін кейбір пәндер қазақ тілінде оқытылып, қазақ ті­лінің сағат саны оқу бағдарлама­ларының 20 пайызынан кем болмауына, аралас мектептерде та­рих, география, қоғамтану сияқты т.б. пәндерді қазақ сыныптарымен қосып оқытуды тәжірибеге ен­гі­зуге, орыс тілді балалар бақша­сын­да міндетті түрде қазақ әндерін, би­лерін, ертегілерін, салт-дәс­түрлерін үйретуді міндеттеу сияқты ұсыныстар айтты. Мемлекеттік органдардағы ресми жиындар мен басқосуларды міндетті түрде екі тілде жүргізуді бірте-бірте доғаруға айрықша назар аударуды ұсынды. Ол, сондай-ақ, ел облыстарын тәуелсіздік тұсында Оңтүстік Қа­зақстан, Солтүстік Қазақстан, Ба­тыс Қазақстан және Шығыс Қа­зақстан деп 4-ке бөлудің көңілге қонбайтынын айта келіп, оларды ендігі уақытта жер жағдайына қарай Қаратау (Түркістан), Есіл, Жайық, Ертіс облыстары деп, ал Алматы қаласымен шатастырмау үшін Алматы облысын “Жетісу облысы” деп атау дұрыс екенін айтып өтті. Сондықтан жобаны талқылау барысында мұндай ойлардың да тілге тиек болып жатқаны артық емес сияқты. Қоғамдық тыңдауда бұлардан басқа тіл жанашырлары да өз ой-пікірлерін ортаға салып, сонымен бірге бағдарламадағы “креативтік”, “контенттік” деген сияқты орыс тілді қауымның өздері де түсіне бермейтін қаптаған “кірме” сөз­дер­ге қарап, талқыланып отырған бағдарлама түпнұсқасының қазақ­ша дайындалғанына күмән келті­ру­шілер де болды. Қазақ тілді газеттердің ақша төледі екен деп орыс тіліндегі жарнамалар мен ха­барландыруларды, шұбырған ті­зім­дерді мемлекеттік тілді құрметтеп, мемлекеттік тілдегі газеттерге жа­зыл­ған оқырмандарының азамат­тық құқықтарын аяққа таптап отырғаны туралы ой да айтылды. Көсемәлі СӘТТІБАЙҰЛЫ. Жамбыл облысы. * * * ТІЛІМІЗ ДАМЫСЫН Өмірзақ Айтбайұлы бастаған бір топ тіл жанашырларының қа­ты­суымен өткен жиында бағдар­ла­ма жобасы жөнінде “шын мәнінде ел болашағына, ұлт руханиятының өсіп, өркендеуіне үлкен үлес бо­лып қосылатын жүйелі бағдарлама жобасы жасалған” деген ой айтылды. Бағдарлама жобасын талқы­лау­да Қазақ қыздар педагогикалық университетінің ректоры Шәмша Беркімбаева ханым: “Бағдарлама жобасында шет елдердің тәжіри­бе­сі зерттелді делінген. Онда алыс-жа­қын шет елдердің мемлекеттік тілді реттеуге байланысты норма­тив­тік құжаттарының атаулары бе­ріліпті. Қарап отырсақ, бұл мем­ле­кеттердің көпшілігінде мемлекеттік тіл туралы арнайы заңдары бар. Тіпті Ресейдің өзінде де “Мем­ле­кеттік тіл туралы” Заңы, “Орыс тілі” деп аталатын федеративтік бағ­дарламасы бар. Ал біз неге жас­қан­шақтаймыз. Бізге де “Мем­ле­кеттік тіл туралы” заң қажет. Басқа ұлт өкілдері мұны дұрыс түсінеді. Бізге бүкіл әлем қолданып отырған тәжірибені неге қолданбасқа? Жер иесі, ел иесі – кіндік ұлттың тілі дұ­рыс болса, осындағы басқа ұлт өкілдеріне де жақсы болады. Атал­ған бағдарламада мемлекеттік тіл­дің басымдығына назар аудару ке­рек. Ол үшін мемлекеттік тілге қа­жеттілік тудырып, әрбір азамат 2-3 айда үйренетіндей болуы керек. Бағдарламада ауыл мектебіне, қа­зақ мектебіне мемлекеттік қамқор­лық көрсету, сапалы техникалар­мен, жаңа технологиялармен қам­та­масыз ету, оқулық дайындау, жо­ғары оқу орындарына арнайы қазақ тіліндегі оқулықтар дайындау және оқулық жазатын мамандарға жағдай жасау мәселелері айқын көрсетілуі керек. Қоғамда мемле­кет­тік тілді меңгеруге деген қажет­ті­лікті тудыру қажет” деп өз ұсы­нысы мен пікірлерін ортаға салды. “Егемен-ақпарат”.