Жекешелендіру – Қазақстанның дамуына арналған объективті қажеттілік

Мемлекеттік компаниялардың кең ауқымды жекешелендірілуін жүзеге асыруға Қазақстан экономикасы әбден дайын. Бұл – экономиканың бәсекелестікке қабілеттілігін арттыруға апарар тура жол. Мемлекеттік компаниялардың жекешелендірілуі мен трансформациясы – Сингапур, Оңтүстік Корея, Малайзия және басқа да бірқатар мемлекеттердің экономикалық кереметінің негізінде жатқан пайдалы тәжірибе. «Самұрық-Қазына» АҚ активтерді оңтайландыру жөніндегі басқарушы директоры, басқарма мүшесі Берік БЕЙСЕНҒАЛИЕВ бұл тәжірибені Қазақстанда қолдану үшін барлық жағдай жасалып отыр деген пікірде. – Берік Тұрсынбекұлы, «Самұрық-Қазына» қорының компаниялары үшін жекешелендіру бағдарламасы қандай стратегиялық маңызға ие? Және оның холдингтің екі жыл бойы бел­сенді түрде жүзеге асырып келе жат­қан бизнес трансформациясы бағ­­дар­ламасымен өзара байланысы қандай? – Трансформация бағдарламасы аясында біздің Қор операциялық холдинг жағдайынан стратегиялық деңгейге өтуді мақсат етіп отыр. Басқаша айтқанда, Қор болашақта ен­ші­лес компанияларының операциялық қыз­­метімен айналыспайтын болады. Ком­­паниялар жеке құндарын өсіру, үз­д­ік атану жұмыстарын өз қолдарына ала­ды. Ал Қор қызметінің негізі жаңа құнды қалыптастыру болады. Бүкіл әлем бо­йынша стратегиялық холдингтер екі бағытқа баса мән береді: еншілес компаниялардан түсетін табысты арттыру және жаңа, болашағы бар жобаларға инвестиция салу, яғни тиімді «стартаптарды» іздеу. Мұның айқын мысалы ретінде сингапурлық Temasek мемлекеттік қорының тәжірибесін келтіруге болады. Ал жекешелендіру бағдарламасы трансформация мақсаттары үшін жұмыс істейді, себебі ол холдингке табысты арттырып, қандай мағынада алып қарасаң да «нарықтық» ұйым атануға мүмкіндік береді. Жекелей алғанда жекешелендіру Қор құрамынан бейінді емес активтерді, яғни кірісімізді төмендетіп, артық шығын тудыратын, жалпы алғанда холдингті түсім көрсеткіштері бойынша кері тартатын кәсіпорындарды шығаруды білдіреді. Сонымен қатар, жекешелендіру трансформацияның басты мақсат­тары­ның бірі – «Самұрық-Қазына» АҚ құ­ры­­лымын оңтайландыруға жәрдем­деседі. Сондай-ақ, жекешелендіру жал­пы алғанда Қазақстан экономикасы үшін пай­далы болмақ: жаңа жеке кәсіп­орын­дардың пайда болуы елдегі нарық­тық эко­номиканың негіздерін нығайтып, жеке бизнестің дамуына күш береді. – Алайда, Қор жеке секторға өзінің ең нашар деген кәсіпорындарын беріп отырған жоқ қой? – Әрине. «Самұрық-Қазына» АҚ жеке секторға экономиканы әртараптандыру және жаңа салаларды дамыту бойынша мемлекеттік бастамалар аясында құрылған компанияларды аударып отыр. Бұл – аяққа тұрған, табыс­ты, тиімді кәсіпорындар. Аталған өндіріс­терді мемлекеттің дүниеге әкеліп қана қоймай, біртіндеп дамытып, же­тілдіргенін түсіну маңызға ие. Бұлай істеу сол кездері неге мемлекеттің ғана қолынан келді? Оның бірқатар объек­тивті себебі бар. Бұл – осындай ауқым­дағы жобалар үшін қазақстандық бизнес өкілдерінің тәжірибесі мен қаржы­лық мүмкіндіктерінің болмауы; страте­гиялық серіктестеріміздің, яғни инвесторлардың мемлекеттік кепіл бол­маған жағдайда қолайлы шарттар бой­ынша жұмыс істеп, қаржыландыру ұсынуға дайын болмауы. Объективті түрде айтқанда, сол жылдары аталған жо­ба­лардың көпшілігін дөңгелетіп әкетуге жеке бизнестің шамасы жетпес еді. Қазір бұл компанияларды эконо­миканың одан әрі дамуы үшін нарықтық ортаға ауыстыруға болады, ауыстыру қажет. Сонымен қатар, табысты түрде жұмыс істеп отырған, бірақ Қор компа­ниялары қызметінің саласына тіке­лей қатысы жоқ кәсіпорындар мен меке­мелер де жекешелендіріледі. Мәсе­лен, «Қазақстан темір жолы» ҰК» акцио­нерлік қоғамы М.Тынышпаев атындағы Қазақ көлік және коммуникациялар академиясын бәсекелестік ортаға шығарып жатыр. Көлік академиясы байырғы тарихы, абыройлы профессорлары, қуатты академиялық дәстүрі бар беделді жоғары оқу орындарының бірі. Алайда оның ұлттық теміржол ком­па­ния­сының функцияларына тікелей қа­тысы жоқ. «ҚТЖ» алдында оқыту емес, жүк және жолаушылар тасымалын қам­тамасыз ету мақсаты тұр. Міне, осы се­бепті бұл актив жекешелендірілуі керек. – Сіз Қор компанияларының бір бөлігін жекешелендіру бүкіл ел эконо­микасын әртараптандыруға және бәсекелестікке қабілеттілігін арт­тыруға жұмыс істейді дедіңіз. Өз пі­кіріңізді дәйектей кетесіз бе? – Түсіндірейін. Мен Қордың ең қуатты және табысты кәсіпорындарын жекешелендіру, тіпті қазір біз бастап жатқан ішінара жекешелендіру болсын, бәсекеге ең қабілетті секторлардың жылдам дамуы үшін экономикада қажетті жағдай туғызады деп айтар едім. Ең табысты деген әлемдік тәжірибе осыған меңзейді. Жекешелендіру бағдарламасын әзір­леу барысында сингапурлық үкі­меттің «Yellow Pages Rule» қағи­далары зерттелді. Аталған бағдарлама аясында кезінде бүкіл әлемге танымал «Темаsек» мемлекеттік холдингі трансформация­дан өткен болатын. «Yellow Pages Rule» қағидалары, жекелей алғанда, жеке бизнес-құрылымдар қатарынан кем дегенде бір бәсекелес бар салалардан мемлекеттің шығуын білдіреді. Сингапурда осындай жағдай қамтамасыз етілген кезде, ел экономикасының өсімі аса қуатты қарқынға ие болды. Аталған тәжірибе аса пайдалы бо­лып шығып, көптеген мемлекет жаң­ғырту барысында оны басшылыққа алып, үлкен табыстарға қол жеткізді. Қазақстан 2014-2015 жылдары одан әрі жаңғырту үшін ауқымды жекешелендіру мен трансформация қажетті талап болып табылатын экономиканың даму деңгейіне жетті. Өз компаниялары арқылы мемлекет қана емес, жеке инвес­торлар да ұлттық экономиканың, оның әртараптандырылуының, бәсекелестікке қабілеттілікті арттырудың өсім драйвері бола алады. Қор жүргізіп отырған жекешелендіру бағдарламасы одан әрі жаңғырту  үшін ең қолайлы деген жағдаймен қамтамасыз ететін осындай нарықтық ортаны жылдам қалыптастыруға көмекке келеді. Нәтижесінде, осының бәрі Қазақстанға әлемнің бәсекеге ең қабілетті елдерінің қатарына жылдам кіруге жол ашады. – Қордағы жекешелендірудің алғашқы кезеңі қалай өтті? 2014-2015 жылдары қандай объектілер сатылды және олардың қайсысы ең үлкен сұранысқа ие болды? – Жекешелендірудің екінші толқыны аясында 2014-2015 жылдары жалпы сомасы 63,1 млрд. теңгені құрайтын 38 актив сатылды. Олардың қатарында «Қазақстан темір жолы» ҰК» АҚ-тың 22, «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ-тың 7, «Қазақстан Инжиниринг» АҚ-тың 4 және «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ» АҚ-тың, «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК» АҚ-тың және «Самұрық-Қазына» жылжымайтын мүлік қоры» АҚ-тың бір-бірден активі болды. Сонымен қатар, өздеріңіз білетіндей, 13 миллиард теңгеден астам қаржыға «KEGOC» АҚ-тың «халықтық IPO-сы жүргізілді. Қордың бірде-бір сатылған актив бойынша бағаны арзандатпағанын осы арада айта кетуім жөн болар. 2014 жыл бойынша сатып алу бағасы бастапқы бағадан 6,9 пайызға, ал 2015 жылы 4 пайызға жоғары болды. Егер жалпы ел бойынша активтерді сатудан түскен түсімді қарастырсақ, «Самұрық-Қазынаның» келіп түскен қаражаттың жалпы көлеміне қосқан үлесі 78 пайызға тең, бұл ел бойынша тіркелген 80,5 миллиард теңге көлеміндегі түсімнің 63,1 миллиард теңгесін құрайды. – Бағдарламаны жүзеге асырудың алғашқы кезеңінде қандай да бір қиын­дықтар болды ма? Бағдар­лама­ның бірінші кезеңінен соң сату меха­низм­дері жетілдірілді деген деректер бар. – Айтарлықтай қиындық туындаған жоқ, алайда 2016-2020 жылдарға ар­нал­ған жекешелендірудің Кешенді жаңа жоспарының жетілдірілген әдістері не­гізінде дайындалғаны рас. Көп ретте бұл Қор активтерін сатуда барынша айқындықты қамтамасыз ету талаптарымен, инвесторлардың кең ауқымын тарту қажеттілігімен және қызығушылық танытқан бизнесмендерге барынша көп ақпарат берумен байланысты болды. Жоспар «Самұрық-Қазына» қорының объектілерін бекітілген екі тізім бойынша сатуды қарастырады. Өткен жылдың соңында Қазақ­стан Республикасының Үкіметі жеке­ше­лендіру бағдарламасының екінші кезеңінің Кешенді жоспарын бекіту туралы қаулы қабылдады. Аталған кезең аясында бәсекелестік ортаға мем­лекеттік және квазимемлекеттік сектордан 783 активті беру жоспарланып отыр. Олардың 217-сі «Самұрық-Қазына» компаниялар тобына кіреді. Біздің активтерді жаңа Кешенді жоспар бойынша сату екі топқа бө­лін­ген. Бірінші топқа (Тізім 1) ең ірі деген, басымдыққа ие 44 қор активі кірді. Оларды барынша айқындықты және процестің бақылауда болуын қам­тама­сыз ету үшін тәуелсіз кеңесшілерді жұмыл­дыру арқылы сату жоспарланып отыр. Аталған 44 активтің жетеуі 2020 жылға дейін IPO-ға шығарылатын болады. 173 компаниядан тұратын активтер­дің екінші тобы жеңілдетілген тәртіппен, көп ретте электрондық аукцион әдісі арқылы саудаға шығарылады. Бірақ мұнда да бәрі барынша айқын жүреді. Активтердің екінші тізімін сату бойынша жұмыс 2016 жылдың соңына дейін аяқталады деп жоспарланып отыр. – «Бірінші тізімге» кіретін объек­тілер мен кәсіпорындар қан­дай қағидалар бойынша жекеше­лен­дірілетін болады? Бұдан мемлекет мүддесі зардап шекпей ме? – Активтердің аталған тобы бойынша ауқымды дайындық жұмыстары жүруде, одан әрі «жол карталарын» және сатуға шығарудың жоспар-кестелерін дайындау үшін тәуелсіз кеңесшілер іске жұмылдырылуда. Кәсіпорындардың барлық ерекшеліктерін ескеріп, Қор үшін қолайлы жекешелендіру шарттарын ұсынуды мақсат еткен ауқымы жағынан аса зор талдау жұмыстары жүріп жатыр. Мүдделі «ойыншылар» тарапынан болуы мүмкін қандай да бір айла-амал немесе лоббизмді жоққа шығару үшін мұның бәрін Қазақстан Республикасы Пре­мьер-Министрінің төрағалық етуі­мен Экономиканы жаңғырту жөніндегі мем­лекеттік комиссия бақылауға алып отыр. Сондай-ақ, аталған кәсіпорындар тобын жекешелендіру барысында мем­лекет мүддесі ешқандай зиян шекпейді деп сендіре аламын. Мысалы, IPO-ға шығарылады деп жоспарланып отырған 7 активтің әрқайсысы бойынша акциялардың 25 пайыздан аспайтын көлемі ғана жекешелендірілетін болады. Қалай болғанда да аталған жеті ком­панияның бақылаушы пакеті мемле­кеттің, «Самұрық-Қазына» қорының қолында қалады. – «Халықтық IPO» бағдарламасын тоқтату туралы шешім не себепті қабылданды? «Самұрық-Қазына» қорының қандай компанияларының ак­циялары болашақта IPO-ға шыға­рылады деп жоспарланып отыр? – «Халықтық IPO» бағдарламасын тоқтату туралы шешімді Қазақстан Республикасының Үкіметі қабылдады. Өз тарапымнан Қорда біздің IPO жүр­гізуге мүдделі екенімізді атап өткім келеді. Жекешелендірудің кешенді жоспарына сәйкес Қордың 44 ірі активі­нің 7-еуін 2020 жылдың соңына дейін IPO-ға шығару жоспарланып отыр. Олардың қатарында «Қазақстан темір жолы», «Самұрық-Энерго», «Тау-Кен Самұрық», «Қазпочта», «Эйр Астана» және басқалар бар. Әлемдік тәжірибеге сүйенсек, кез кел­ген компанияның ашық IPO-ға шы­ғуы әрқашан да акциялар саудасы­нан үлкен түсім алуға мүмкіндік береді, сонымен қатар компания айқынды­ғының қайталанбас жоғары деңгейіне қол жеткізіліп, ұйым туралы ақпарат жарияланады, ал активтің өзі ең нақты, шынайы нарықтық бағалауға ие болады, себебі ол сұраныс және ұсыныс балансымен анықталады. Сондай-ақ, классикалық IPO механизмі – көпшілік мақұлдаған әлемдік стандарт және ол аталған процеске жеке тұлғалардың қатысуына тыйым салмайды. Сондықтан, қарапайым қазақ­стан­дықтар жақын арада аталған компа­ния­лардың ортақ иелерінің қатарына кіріп, соның арқасында қор нарығында жақсы ақша таба бастайды деп ойлаймын. – Әңгімеңізге рахмет. Әңгімелескен Марат АҚҚҰЛ, «Егемен Қазақстан».