Өнегемен өрілген өмір

Ол 1941 жылы Ұлы Отан соғы­сының басталуына 13 күн қалғанда, яғни 9 мау­сымда Түркі­менстанның Кра­сноводск (қазіргі Түркіменбашы) қаласында өмір­ге келген. Оның ата-анасының қазір­гі түркі­мен жеріне қа­лай барып жүргені төмен­дегі баяндаулардан көрінеді. «Сұмырай келсе су құриды» дегендей, Қызыл империя орнай бастаған­нан-ақ қазақтың кең даласының барлық бұ­ры­шына да залалды қасіретін тигізіп бақ­ты ғой. 20-шы жылдардағы аштық Адай­лар­ды да атақонысынан ауа көшу­ге мәж­бүр еткен. Содан, олардың қалың ауылдары қа­зіргі Түркіменстан жерінен бір-ақ шық­қан. Алдымен бұл жерге 1927 жылдан бастап, көнкөрістің қамымен біраз аға­йындар келген болса, енді 1931 жылғы Адай көтері­лісінен кейін олар мұнда тіпті қаптап кетеді. Қазақтардың дені сол кезде кен табы­лып, жұмыс орны ашыл­ған Красноводскіге ағылған. Бірақ ке­ңес­тік қані­шер­лер оларды бұл жерде де тыныш қалдыр­май, соңынан қуып келіп, жаза­лауға ұшырат­қан. Соның ішінде Красноводск уезінен ұсталған 500-дей қазақты бір баржаға тиеп апарып, теңіз түбіне батырып жібергенін сол кезде көзі көр­ген­дер аузынан тастамай айтады екен. Айта кетерлігі сол, ол кезде Қара­бұ­ғаз­дан батысқа қараған өңір сол кезде тү­гелімен Қазақстанға қараған. 1932 жы­лы Бек­дашыда, Шағалалы сорда,  Ал­тын­шы­да сульфат өндірісі қанат жайған­да негізгі жұмысшылар да қазақтар болған. Осы жер­де «Жұмысшы» атты қазақ тіліндегі га­зет те шығып тұрған.  Өкінішке орай, со­лақай саясаттың кесірінен кейін сол кеніштердің бәрі Түркі­менстанға беріліп, енді мәңгіге солар­дың жері болып кетті. Көз көргендер сол жылдары түркімендер бұл жерде мүлде болмағанын, тек базар­шы­лап келген «қа­ра бөріктілердің» ғана анда-санда кездесіп қа­л­атынын айтады екен. Міне, осы Красноводскіде туған Өмір­зақ жетімдіктің зарын тарта жүріп ержетеді. Анасы Ақажан жалғыз ұлына әкесінің жоқтығын білдірмеймін, қатарынан кем қылмаймын деп шырылдап жүріп өсіреді. «Талап­ты ерге нұр жауар» дегендей, алған бетінен қайтпай, талмай талаптанған бала Красно­водскінің мектебін ақыры кілең беске аяқ­тайды. Бірақ амал не, алысқа шығып, жо­ға­ры оқу орнына баруға күш жоқ, сон­дықтан Қызылорда педагогика­лық инсти­ту­тына сырттай оқуға түсіп, нәп­ақасын айырмақ болып, мектепке қызметке кіреді. Сөйтіп, Өмекең өзінің өм ірден таң­даған мамандығына сонау, түбіт мұрты жаңа ғана тебіндеп келе жатқан бозбала шағынан кіріскен еді. Өзі оқыған Красноводскінің үшінші мектебіне алғашында қамқор ағалардың арқасында «пионер-вожатый» деп атала­тын қызметке тұрған Өмірзақ бұл іске бар ынты-шынтасымен кіріседі. Қолына түс­кен әде­биеттерді, үйреткіш құрал­дар­ды құр жібермей, шұқшия қалатын ол осы жыл­дары Су­хомлинскийдің, Мака­рен­ко­ның еңбек­терін қолынан түсірмей оқып шық­қан еді. Оған, әсі­ресе, өзі сияқ­ты жетім балалардың пси­хологиясын зерттеп, пе­да­го­гикалық жа­ңа әдістеме жасаған А.Ма­­каренконың «Пе­д­агоги­ка­лық поэмасы» қат­ты әсер еткен еді. Сонымен бірге ұлт­тық мектептің, қа­за­қы тәлім-тәрбиенің беретін нәрі де адам­ның қалыптасуына өл­шеу­сіз ықпал ететінін ол көзімен көріп, көңілімен сезіп жүрді. Осы се­зімдерін қазақтың педагог, психолог ға­лым­­дары­ның да еңбектерін оқып, оларға зер­делей көңіл бөлуі тереңдете түсті. Бала Өмір­зақтың сол кездің өзінде болашақта бала тәрбиесіне арналған, бала психо­ло­гиясын тереңнен зерттеген ғылыми еңбек­тер жаза­мын деген мақсатқа беріле бастауы осын­дай әсерлерден туған еді. Осы мақсаттардың бастамасымен Өме­кең кейін педагогика саласынан бірнеше ғылыми еңбектер жазды. Мәселен, оның «Дәуірдің бел белестерінде», «Ха­лық­тан асқан ұстаз жоқ», «Основы психологических знаний», «Воспитание школьников и общественность» және т.б. еңбек­тері осы са­ла­ның білікті маман­дарын қатты қызық­тырып, олардың ұнам­ды пікірлерін тудыр­ған. Солардың бірі, Әл-Фараби атындағы ҚазМУ профес­соры, педагогика және психология ғы­лым­дары­ның докторы, Ұлттық ғылым ака­демия­сы­ның академигі Құбығұл Жарық­баев: «Өмір­зақ қиялы ұшқыр, ойы терең, алды-артын саралап жүруден жалық­пай­тын зерделі де сындарлы, ақпа-төкпе сұң­ғыла зерттеуші. Алдымен оның психоло­гиялық байқағыш­ты­ғына назар аударғым келеді» дей келіп, Өмекеңнің еңбегінен үзін­ділер келтіре оты­рып: «автор ұстазға да, шәкіртке де жан-дүниеңнің құпиясын білсең Абай айтқан­дай, «толық адам» боласың деп тұр. Өмекең жантану ғылымының жалпы адам­затқа, әсіресе, жас өскін мектеп оқу­шы­ла­өры­на аса қажет білім саласы екендігін талдап, оны мектеп қабырғасында-ақ оқып үйрену қажеттігін өте дұрыс айтып отыр» деп үлкен баға береді. «Ұстаздық еткен жалықпас үйретуден балаға» деп данышпан Абай айтқандай, Өмір­зақтың да ұстаздық ете бастағанына бес-алты жыл өте шығады. Бұл кезде Ө.Оз­ғанбай Қы­зылорда педагогикалық инс­ти­тутын сырттай «қызыл дипломмен» аяқ­тап үлгерген еді. Бала тәрбиесі мен пе­дагоги­ка­лық білім берудің басы-қасында жүрген жас ұстаздың курстық жұмыс­тарын кейбір мұ­ға­лімдер күндіз оқи­тын студенттерге де үлгі етіп, тәжі­рибесін үйрену­ге міндеттейді екен. Осы қатардағы сөзімізді тұжы­ра кететін бол­сақ, ізденгіштік ақыры өзінің же­мі­сін берді, Ө.Озғанбай 1982 жылы Мәс­кеуде педагогика ғылымы бойынша кан­ди­дат­тық дис­сертациясын табысты қорғап шықты. Мектеп қабырғасында істеп жүрген жылдарында Өмірзақтың өмірінде үлкен өзгеріс болды. Ол өзімен оқып, мектепті қа­тар бітірген Ажар деген қызбен көңіл қо­сып, үйленеді. Сондағы бір қызық, аға­йын-туысқандары алыстағы Маңғыс­тау­да қалған ол апарарға адам таппай, амалсыз, қызға құда түсуге де өзі барған екен... Әрі үйленіп, әрі оқуын бітіріп маман­дығын алған соң жас Өмірзақ аттың басын атамекенге бұрғысы келеді. Бұл уақытта Хрущевтің солшыл пәрменімен Красноводск өңірі Түркіменстанға толығымен беріліп, енді әумесер басшы Маңғыстауға да ауыз салып, Өзен мен Жетібайдан мұнай шыққан соң оны да түркімендерге беру керектігі ту­ралы әңгіме көтеріп жүрген кезі болатын. Дін­мұхаммед Қонаевтың «Өтті дәурен осы­лай» атты ғұ­мыр­намалық кіта­бын­да Маң­ғыс­тауды зорға деп алып қал­ған­дары тура­лы толық жазылған. Өзгесін былай қойғанда, осы Маңғыстауды түркі­менге бергізбей алып қалған сол кездегі басшы азаматтардың ерен еңбегін бүгінгі ұрпақ ұмытпай, үнемі ауызға алып, айтып жүрсе артық болмайды. Қазақ мұнайын игеруді ұлттық ма­ман­­дарға жүктеуді мақсат еткен Қазақ­стан бас­шылары түркімен жеріне кеткен қандастарымызды шақыртуға өкілдер жібереді. Соның бірі, кейін «қазақ мұ­найы­ның атасы» атанған білікті басшы­лар­дың бірі Халел Өзбекқалиев болған екен. Сол көшпен бірге Өмірзақтың отбасы да аттың басын туған жерге бұрады. Бұл ал­пысыншы жылдардың ортасы ауа болған оқиға еді. Ө.Озғанбаевтың отбасы Қазақстанға орал­­ған кезде Өзен кен орнының ашылуы­на байланысты Жаңаөзен қалашығының іргесі жаңа ғана қаланған болатын. Әуелде оны газ­ды қалашық деп атайтын. Өйткені, мұн­дағы ұңғымалардан газ бұрын атылып, мұ­най қоры сәл кейінірек барланды. Жаңа­өзен жа­ңа­дан ашылған Өзен ауданының ор­та­лығы болды. Өмірзақ Озғанбаевтың от­ба­сы осы қала­шық­қа көшіп келіп, өзі ау­дан­дық оқу бөлімінің инспекторы болып қабыл­данады. Оның еңбекқорлығы, ізденгіштігі, үнемі жастар арасында болып, түрлі шараларға ұйытқы болып жүретін ұйымдастыру­шы­лық қасиеттерін сол кездегі жергілікті билік – аудандық партия комитеті тиімді пайда­лану­ды жөн көреді. Сөйтіп, Өмірзақ аудан­дық оқу бөлімінің инспекторлығынан ау­дан­дық партия комитетінің үгіт-насихат бө­лімінің меңгерушілігі қызметіне алынады. 1977 жылы Өмірзақ Озғанбаев Ақтау қа­ла­сына ауысып, облыстық «Білім» қоға­мы­ның басшысы болды. Бұл аудандық деңгей­ден асып, жоғары өрлеудің басы еді. Өмекең бар­ған тұста бұл қызметке жергілікті билік тара­пы­нан жеткілікті дәрежеде көңіл бөлін­бей, қа­жет­тігі көзге түспей тұрған бір орын бо­латын. Өмекең барған соң оған жан кіріп, қажеттілігі күннен-күнге айқындалып, оның маңызды орын екендігі дәлелденді. Ғалым-лектор­лар­дың үлкен топтары да Маңғыстау даласына сол жылдары жиі келетін еді. Республикалық «Білім» қоғамы­ның ба­сын­да отырған жерлесі Мұхамет­қазы Тәжиннің де қолдауын орынды қол­дана білген Озғанбаев бұл қызметті аз уа­қытта рес­публикадағы ал­дың­ғы қатарлы лектің ішіне қоса білді. 1980 жылы облыс басшылығы Өмірзақ Озғанбаевты мұғалімдер білімін жетілдіру институтының директорлығы қызметіне ауыстырады. Бұл қызмет енді Өмекеңнің өзінің өмірден таңдап алған, жүрегіне ең жа­қын кәсібі болатын. Сондықтан да ол өзі­не таныс саланы ұршықша үйіріп әкетті. Аталмыш қызметтен соң Өмекең облыстық кәсіптік білім беру басқа­р­ма­сының бастығы міндетін атқарды. Кә­сіп­тік білімге келгенде бюджеттің жыртық болатындығы ежелден белгілі жәйт­. Оны тек икемді басшылықтың игі істері ғана өрістете алады. Осы орайда Өмекеңнің өндіріс пен білімді ұштас­тырудағы игі істерін маңғыстаулық әріптестері күні бүгінге дейін аузынан тастамайды. 1988 жылы Өмірзақ Озғанбаев облыс­тық деңгейден асып, Алматыдағы Халық­қа білім беру министрлігінің жанындағы рес­публикалық оқу-әдістемелік орталы­ғы­ның директоры болып тағайындалады. Бірақ бұл қызметте көп істемей, ол Маң­ғыстау облысы басшылығының шақы­руы­мен қай­та­дан туған жерге оралып, 1990 жылы Маң­ғыс­тау облысы білім беру бас­қар­ма­сы­ның бастығы болып тағайын­далды. Өзінің жаны қалаған кәсіпке Өме­кең де жанын сала кіріседі. Ал Қазақстан өз тәуелсіздігін алған алғашқы жылдар­дың өзінде-ақ ол ағылшын тілінен об­лыс­тық олимпиада өткізіп, оның 11 жүл­дегерін алыстағы Альбион елінде білімдерін жалғастыруға келісім жасайды. Бұл оқиға сол кезде қатардағы басшының қо­лы­нан кел­мейтін үлкен ерлік еді. Өмекең өзінің бар­лық байланыстарын, таныс-білістерін пай­­далана отырып, әлгі 11 баланың ағыл­шын­ның Борнмаут қаласын­дағы королева мектебіне түсуіне қол жеткізеді. Бұл – тәуел­сіз Қазақстан балалары­ның арасынан ал­дың­ғы лекте шет елге шығып білімдерін жал­ғастырған топтың бірі еді. Ал сол жастар өздерінің Өмірзақ ағаларына деген шексіз алғысын білдіріп, қазір Қа­зақстан экономи­ка­сының түрлі сала­сында білікті мамандар болып жүр. 1994 жылы Өмекеңнің өмірінде ғана емес, еліміздің тарихында үлкен оқиға болды. Сол жылы Қазақстан Республика­сының Жоғарғы Кеңесіне соңғы рет сайлау өтті. Бұдан кейін Қазақстан Парламенті 1995 жылы қабылданған жаңа Консти­ту­цияға сәйкес қос палаталы кәсіби Парламентке айналғандықтан «Жоғарғы Кеңес» атауын соңғы деп жазып жатырмыз. Маңғыстау облысынан сайлауға түс­кендер арасында Өмірзақ Озғанбаев та болған еді. Халық өзінің мүддесін жо­ғары заң шығару билігінде қорғауды Өме­кеңе тапсыруы тегін емес еді. Бірақ бұл Парламенттің өмірі ұзаққа бармай, белгілі себептерге байланысты Консти­ту­циялық соттың шешімімен таратыл­ды. Көптеген депутаттар бұл шешімге нара­зылық білдіріп, аштық жариялауға дейін барды. Басқа түскен салмақты салиқалы сабырға жеңдіре білген Өме­кең ондай­лардың қатарына қосылған жоқ, буынып-түйініп ауылына қайтты. «Сабыр түбі – сары алтын, сарғайған жетер мұратқа, сабырсыз қалар ұятқа» деп ата­ларымыз неге айтты дейсіз, 1995 жылы бол­ған Сенаттың сайлауында Өмірзақ Оз­ған­баев тағы да жеңіп шығып, Қазақстан кәсіби Парламенті жоғары палатасының тұң­ғыш депутаттарының бірі болды. Сенат­тың оты­рысында Озғанбаевтың біліктілігі мен бі­лімі, халық тұрмысын жете танитын білгірлігі, ұйымдастырушылық қабілеті, бас­қару­шылық тәжірибесі ескеріліп, Ай­мақ­тық даму мәселелері және жергілікті өзін-өзі басқ­а­ру комитетінің төраға­лығына сайланды. 1999 жылы сенаторлық мерзімі аяқ­тал­ған Ө.Озғанбаев республикалық мұға­лім­дер қауымының қара ордасы, Ы.Алтын­са­рин атындағы Қазақтың білім акаде­мия­сы­ның президенті болып таға­йын­далды. Осы жылы ол өзінің көп жыл­ғы еңбегінің жемісі – «Ресей Мемлекеттік Думасы және Қа­зақстан» атты моногра­фия­сын жазып бітіріп, доктор­лық диссер­тациясын абы­рой­мен қорғап шық­ты. Атына қарап кейбіреулер бұл ең­бек­ті Ресей Думасының тарихы деп қалуы ық­тимал. Шын мәнінде бұл алғашқы қазақ пар­ламентарийлері туралы зерттеу еңбек еді. Академик Зәки Ахметов ең­бекті те­ре­­ңі­рек талдап, «тарихи та­ным­н­ың түбе­гей­лі бетбұрысына өзек болған сүбелі дү­ние. Осы зерттеуінде ғалым ха­лық жады­нан алыс­та­ған аяулы есімдерді қайта тірілтті» деп үл­кен баға берген еді. Шы­нын­да да, қазақтың алғашқы парламентарийлері: Ал­пыс­бай Қал­менұлы, Ахмет Бірімжан, Әли­хан Бө­кей­ханов, Бақты­герей Құл­манұлы, Ба­қытжан Қаратаев, Молда Та­йынұлы, Мұха­меджан Ты­ныш­байұлы, Дәуіт Ноян-Тұндыт, Сәлім­герей Жан­тө­рин, Темірғали Нүрекен, Тілеулі Алда­бер­генұлы және Шәймерден Қосшы­ғұл­ұлы есімдері Өмекеңнің іргелі еңбегі­нің ар­қа­сында ғана халқымен қайта қауыш­ты. Осы­лардың ішін­де Алаш қозға­лы­сының ба­сында бо­лып, оның көсем­деріне айнал­ған Әлихан, Мұ­хамеджаннан басқа­лары­ның есім­дері ұзақ жылдар бойы ескерусіз қалып, тарих шаңдағының ас­тында қал­ған болатын. Кейінгі жылдары Өмекең өзі көрген өмірден, саяхаттап барған жерлерінен бірнеше танымдық кітаптар жазды. Соның ішінде бірқатар шет елдерде болған сапар­ла­рынан жазған танымдық кітапшалары шық­ты. Облыстық, республикалық көлем­де халқы­мыз­дың ардақты ұлдарына арнал­ған мерей­тойлы шараларды ұйым­дас­ты­рып, халық­тың алғысын алды. Өмекең Педагогикалық білімнің халықаралық ака­демиясының академигі, тарих ғылым­дары­ның докторы. Ол әлі де өзінің бай тәжі­рибесі мен білімін жаст­арға беруден танған емес. Қазіргі қыз­меті Маңғыстау облыстық ардагерлер кеңе­сі­нің төрағасы бола жүріп, ол қай кездегідей қоғамдық жұмыстардың қайнаған ортасы­нан та­былады. Өмекеңнің елге сіңірген еңбегі жо­ғары бағаланып, ол «Құрмет» орденімен және бірнеше медальдармен марапат­талған. Қазір Өмекең өз кіндігінен тараған бес ұл-қыздан туған ондаған немере-жиендерінің күлкісін қызықтап, қуанышты өмір кешуде. Біз оған көрер қуанышың ұзақ болғай дейміз. Қойшығара САЛҒАРИН, жазушы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты.