Бiртуар

«Жақсының жақсылығын баса айтуымыз керек» Iлияс ОМАРОВ.

«Өткен ғасыр. Елуiншi жылдар. Солтүстiк Қазақстан облысы, Сергеев (қазiр Шал ақын) ауданы, Ортақкөл ауылында тұратын қарапайым жiгiт. Жасы отыздан асқан. Тұрмыс жүдеу. Денсаулық кемшiн. Бiлiм шамалы. Жар қосағы Кәмеш, шиеттей бала-шаға. Баспана – жалғыз бөлме. Кiтапты жата-жастана оқи­тын жiгiттiң ауыл өмiрiнен жазатын мақала, очерк, әңгiмелерi аудан, облыстан бастап, республикалық басылымдарда жарық көрiп жатады. Оларды зер сала оқып жүретiн облыстық партия комитетiнiң идеология жөнiндегi хатшысы алыс ауылға арнайы адам жi­берiп, өзiне шақыртады. Танысады. Таптырмайтын дәрi-дәрмектер алуға, емделуге жағдай жасайды. Жазу­шы­лар одағына мүше болу тұрмақ, әлi бiр кiтабы шық­паған жiгiттi облыстан iрiктелген ақын-жазушы­лар­мен бiрге Алматыда өтетiн жас жазушылардың мәс­ли­­хатына жiбередi. Жай жiбермей, қалтасына (қо­сым­ша) қаржы салып, астанада тұратын Орталық Коми­теттiң бөлiм меңгерушiсi Серiкбай Бейсенбаев, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсiреповтермен телефон арқылы жеке-жеке сөйлесiп, әрқайсысына хат жазып бередi. Талапкер Алматыдан оралған соң, обком хатшысы оның ауылына өз аяғымен әдейiлеп барып, хал-жайымен танысады. Бiр бөлме орнына, төрт бөлмелi үй салдырып бередi. Ұзамай тұңғыш жинағы («Бастама») шығады, жаңа үйге кiредi. Осындай қамқор­лық­тың арқасында ауыл жiгiтi он бестен аса кiтаптың авторы атанып, белгiлi жазушыға айналады. Ол жазушының аты-жөнi  – Зейнел-Ғаби Иманбаев. Ал оған көмек қолын созып, жанашырлық жасаған – өзiңiз де шамалап отырғандай – күллi қазақ елiндегi Зейнел-Ғабиден басқа да қаншама дарын иелерiне көл-көсiр шапағаты тиген халқымыздың ардагер ұлы, көрнектi қоғам және мемлекет қайраткерi, осы күнде есiмi көп атала бермейтiн кәдiмгi – Iлияс Омаров болатын. Зейнел-Ғаби Иманбаев – бақиға аттанатын 1987 жылдың 29 қаңтарынан бастап Iлияс Омаров жайлы естелiк жаза бастапты. Шамасы, сырқат жеңе бас­тағанын сезген бе, соңғы парыз iспеттi естелiктерiн араға қатарынан бiрнеше күн не апта салып жазып отырыпты. Сондықтан да бұл күнделiк емес, тұтас дүние. Аурумен алысып жатып қағазға түсiрген жазушының жан сыры, таңғы шықтай таза, шынайы, табиғи, мөлдiр сезiмi. Естелiк дәптердi маған бұдан жиырма жыл бұрын жазушының қазiр Алматыда тұратын ақын, журналист, музыка зерттеушi, әрi арнайы оқу бiтiрген кәсiби әншi қызы Алтын Иманбаева берген-дi. Естелiк титтей де ре­дак­цияланған, не қырналып-сызылған жоқ. Қаз-қалпында. Тек автор сырқат меңдеткенiне қарамай әл-дәрмен үстiн­де бiр өшiрiп, бiр сызып жазғандарының көп жерлерiн айыру, түсiну қиын болғандықтан, мұқият түрде тұтас­тай қайта көшiрiлдi. Естелiк екi тараудан тұрады. Iлияс Омаровтан соң тағы бiр зиялы жан жайлы жазған ша­ғын бөлiгi ертеректе «Парасат» журналында жария­лан­ды. Үшiншi тарауды да бастаған екен. Асқар Лекеров ту­ралы жарты бет жазуға ғана мұршасы жетiп, екi күннен соң – 1987 жылғы 17 қазанда – келместiң кемесi­мен мәңгiлiкке кете барыпты» – деп жазады Зәкір Асабаев. 29 қаңтар, 1987 (бейсенбі) Араға көп жылдар түсiп, көп ғұмыр өткен сайын жақсы ағалар, жақсы адамдар жайлы ойлай жүретiн болдым. Олар бiзден қаншалық алыстаса, соншалық жақындай түскендей. Әр кез тiрi, жайсаң қалыпта бiрге жасап келе жатқандай. Со­лардың бiрi өзiмiздiң Iлекең – Iлияс Омаров – халқы­мыздың кемеңгер ұлы, қоғам қайраткерi. Мен Iлекеңдi не екi, не үш рет қана көрiп­пiн. Соның өзiнде аз ғана сәтке. Сол аз ғана сәтте ақ көңiл, адал жү­регiн, баға жетпес адамгершiлiк қа­сиет­терiн алдыма жа­йып салған едi. Iлекең арамыздан жас, тiп­тi қыршын кеттi десе де болғандай. Өмiрi­нiң соңғы сәттерiнде Мүсiрепов ағаға айт­қан мына сөздерi ұмытылмақ емес (толық келтi­ре­йiн). «Туысқандықты туыс­қан­да­рым­ның арасынан iздеген жан мен емес едiм. Ұлы жаңа дүниемiзге кiм үндес болса, соны туысқан, соны дос көрушi едiм. Он­дай туысқанды өзiм iздеп тауып ала­тын әдетiм де болушы едi. Сондай туыс­қан­дарым аз да бола бермес. Бәрiне де езiлiп, елжiреп, шыжылдап күйiп, са­ғы­нып жат­қан жүректен сәлем айт. Дүниелiк қой, бi­реу разы, бiреу наразы шығар. Бiрақ Iлияс сондай зәбiр етiп едi деп ешкiм айта алмас. Бәрiне де көп-көп сәлем!» Өзi қайт­пас сапарға аттанып бара жатып та бiзге ыстық құшағын осы­лай жайып кетiптi Iлекең. Иә, сол Iлекеңнiң iздеп-тауып алған сол туысқандарының бiрi мен едiм. Қалам ұстап отырып Iлекең жайлы жазбау маған күнә. Жазу – туысқандық бо­ры­шым, Iлекеңнiң халыққа, адамдарға iстеген жақсылықтарының мыңнан бiрiн айтып берсем деймiн. Бiр мың тоғыз жүз елу алтыншы жыл­дың жиырма бiрiншi қарашасы. Жер­де қырбық қар бар. Петропавлға тартатын үлкен жолда тұрмын. Үлкен деген аты болмаса, құм төселмеген, жаң­быр­да машиналар тiлгiлеп кеткен ауыр жол. Ол кезде қатынас қазiргiдей емес. Автобустар жоқ. Мұнар басып жатқан даладан бiр қара көрiнсе қуанасың, бiрақ алмай кетедi. Тағы ұзақ тосу. Түс ауды, әлi жол үстiндемiн. Бiр жақсысы, үстiм­дегi ескi тоным жылы, сыртында кенеп шекпен, аяқта пима, тоңатын емеспiн. Тағы бiрнеше машина тоқтаған жоқ. Бетiм қайтып, жасып қалғандаймын. Үш ұйықтасам түсiме кiрмейтiн осы жағдай­ға қалай тап болдым? Жылы үйде, отба­сында жан бағып отырған адам емес пе едiм? Қыс iшiнде жаяулап жолға шығу қай жетiскенiм? Бәрiне осы тiлдей қағаз кiнәлi. Түнде ұйқымыздан оятып берiп едi: «Жас жазушылардың республикалық мәсли­хаты­на барасың», – дептi. Тағы сол Iлекең. 10 ақпан, 1987 (сейсенбi). Кеше Зе­кәнi шығарып салдым. Иә, өткен жылы тамыз айының бiр бұлтты күнi едi. Көп жыл төсек тартып, ендi ғана аяғымды басқаным болмаса, саушылық кем. Тағы ауырып қалдым. Та­ғы да сол ескi кесел бас көтере бас­та­ған. Жүдеп, жабығып отырғам. Екi адам кiрдi. Бiрi өзiмiздiң басқарма Сексенбай ағай, екiншiсi бейтаныс. Қолда­сып амандасып, бiр бөлмелi үкiштей үйдiң төрiне жайғасты. Секең хал-жағдайды сұрастырып жатыр. – Мына жiгiттi танисың ба? – дейдi. – Жоқ. – Обкомнан келiптi, шаруасын өзi айтар. Обкомнан дегенге таңданып қалсам керек. Қоңыр өңдi жас жiгiт шашын қарсы қайырып: – Аты-жөнiм – Ғайсин Өмiрзақ, нұс­қаушымын, – дедi ұяң дауыспен. – Iлияс Омаров жiберiп едi. – Iлияс Омаров дейсiң бе? – Иә, Iлекең сiздiң хал-жағ­дайы­ңыз­бен танысып, қандай көмек керек екенiн сұрап бiл, әсiресе, денсаулығының жа­йын анықта. Дәрiгерлiк көмек керек болса, дереу доктор жiберемiн дедi. – Не үшiн?! Өмiрзақ күн қаққан қоңыр өңiн берi бұрып, сәл қызарақтай сөйледi. – Iлекең сiздiң газетке шыққан әңгi­ме­лерiңiздi қалт жiбермей оқиды екен, бiрақ мұндай жағдайыңызды бiлмептi. Мына мақаладан соң асығыс аттан­дырды. Өкiл көрсеткен «Қазақ әдебиетi» бiзге әлi келiп те жетпеген. Онда сол кезде оқып жүрген қазiргi белгiлi заң қыз­мет­керi, жазушы Мөртай Қосшығ­ұлов­тың қысқа мақаласы жарияланған. Мақа­ла­да талантымды асыра мақтап, денсау­лы­ғым мен тұрмыс-халiмдi асыра ауыр­латып жiберiптi. Көмек керек, қамқор­лық керек деп жар салыпты ғой. Бетiм­нен отым шықты. Әй, құдай-ай, соның бәрiн неге жазды екен? Жұртты дүрлiк­тiрiп ұят болды-ау деймiн. 11 ақпан, 87 (сәрсенбi). – Сiзге қандай көмек керек, соны айтыңыз, – дедi өкiл. – Ештеңе де емес, денсаулық керек, туберкулездiң жаңа дәрiсi шықты деп естимiн. Құлан-таза жазады дейдi. Сол болса ғой, – дедiм. – Айтайын, сұрастырайын, – деп кiтапшасына түртiп алды. – Тағы не керек? – Ештеңе де емес. Басқарма мен өкiл жүруге ыңғай­ла­нып едi, бiздiң кеңесiмiздi үнсiз тыңдап тұрған келiншегiм Кәмелия жатты да жабысты. 16 ақпан, 1987 (дүйсенбi) Осыдан бiраз жылдар бұрын: «Шы­рақ, сенiң дертiңдi жазуға медицинаның күшi келмейдi», – деп кесiп айтқан Шеин дейтiн кәрi дәрiгер әлi орнында екен. Бұрынғысынан да қартая түсiптi. Басын шайқап, таңдайын қаға бердi. Адам баласының мұншалық жансебiлдiгiне таңданатын сияқты. – Мынау жаңа дәрi арнайы жiберi­лiп­тi. Бұл медицинаның жаңа табысы, – деп алдыма қойған құмшекерге ұқсас ұнтақ­ты қалай iшу керектiгiн түсiндiрiп болып «сөзсiз тәуiр боласың» деп шығарып салды. Алғысымды күнi өткен кәрi дәрi­герге емес, Iлекеңе айтып келем. Сауыға бастадым, таяқты тастадым. Қол жұмы­сының ауырын да, жеңiлiн де iстедiм. Осы жазда Кәмеш екеумiз қол шалғымен шөп шаптық, отын тасыдық. Алматыда ұзақ жүрiп қалсам да, семьям жұтайтын емес. Тәуекел деп тартып кеткенiм сол. 18 ақпан, 1987. Осы арада Рахметулла шыға жөнелiп, көп ұзамай: – Iлекең сiздi тосып отыр, жүре қойыңыз, – дедi ол аптығып. Сасқалақтап қалдым. – Жүрiңiз, жаяу жете алатын жер, осы арада тиiп тұр. Машина жiбермек едi, бас тарттым, – дедi Рахметулла. Қазiргi облыстық аурухана болып тұр­ған обкомның үйi редакцияға расын­да жақын екен. Баспалдақпен жоғары көтерiл­дiк. Арман етiп жүрген үлкен адам­мен кездесу сәтi мұншалық тез түс­кенi таңданар­лық едi. Қос қабат есiктiң сыртқысын ашқанда-ақ iштен нәзiк әтiр исi аңқып қоя бердi. Кең кабинеттiң арғы төрiнен сымдай тартылған жайдары жүздi, кере қарыс маңдайлы, келiстi адам берi беттеп келе жатты. Ол нақ орта тұс­та менi тосып алып, қос қолдап аман­да­сып, креслоға отырғыз­ды. Өзi екiншiсiне жайғасты. Мүйiз шең­бер­лi көзәйнектiң аржағынан мейiрiмдi үл­кен көздерiмен қарайды. Ол алғашқы сөздi денсаулы­ғым­ның жайын сұраудан бастады. 19 ақпан, 1987 (бейсенбi) Қашан, қалай келгенiмдi, қайда тоқ­тағанымды, мұқтаж болсам қонақүйде бөлме бар екенiн тез-тез айтып шықты. – Рахмет, осында туысымның үйiнде­мiн, – дедiм. Қазақстан орталық партия комитетi­нiң секретары болып тұрғанда Iлияс Омаров­тың газетке басылған фотосуре­тiн көрiп, баяндамаларын оқитынбыз. Сонда Iлекең­мен осылай кездесем деп кiм ойлаған. Және менiң жас қиялымда ол батыр­лар­дың батыры болып есепте­ле­тiн. Iлекең әлi жап-жас, ер тұлғалы, сырбаз адам екен. Қазiр де кемеңгердiң алдында өзiмдi қа­лай ұстап, қалай сөй­леу керектiгiне ақы­лым жетпей, қысы­лып қалсам керек. Соны сезген Iлекең ауылдағы ағайларша жымиып қойып, ел жайын, ауыл тұрмы­сын сұрас­ты­ра баста­ды. Бұрынғы ауылды елестете отырып, қазiргi өзгерiстердi бiлгiсi келдi. – Шым үйлi, жер едендi баспаналар соғыс бiткеннен соң азайды. Жұрт үй тұрмысын жөндеуге ұмтылуда. Әсiресе, ағаш үйлер салуға талпынды. Бiрақ... – Айта берiңiз. – Бiрақ құрылыс материалдары жоқ, сол көп бөгет. – Өз үйiңiз қандай? – Бiр бөлмелi ағаш үй. – Көлемi? – Төрт те бес метр. – Семьяңызда кiм бар? – Үш бала мен келiншегiм. Iлекең балалардың жасына, аты-жөнiне дейiн сұрап бiлдi де: – Үйiңiз өте тар екен, – деп кәдiмгiдей ренжiп қалды. – Жоқ, аға, үйiмiз кiшiрек болса да, ескi емес, үш-төрт жыл бұрын ауыл-ағайын көптеп-көмектеп тұрғызып берген, – дедiм. Iлекең сөздi сол ауыл тiрлiгiне қарай бұрды. – Ауылымыз кiшкене, небары отыз шақты үймiз. Мәдени орындар жоқ, жа­рық, радио жоқ. Әзiрге бұрынғыша бәрi... – Колхоздың орталығы Баянда ше? – Оларда жарық бар –  радио жоқ. Клубтары ескi, кино көрсетiлмейдi. – Онысы жарамаған екен. Ал көгалдандыру қалай? Үй маңайына ағаш отырғызу, көкөнiс өсiру? – Бiзде жоқ. Баянда бiрер үйде тал өсiп тұр. Негiзiнен татарлардың үйлерiнде. – Үй гүлдерi ше? – Ол да соларда. Менi ұялтпас үшiн ғой деймiн, «өз үйiңде бар ма?» деп сұрамады. Үлкен ұя­лы көздерiн төмен салып, ойланып қалды. Сонан соң сәл күлiмсiреп: – Үйге үй гүлi өсiрiле бастады дегенше, мәдениет кiрдi деп бiлiңiз. Ал аула­ңыз­да тал өссе, ауыл көркейдi деп бiлiңiз, – дедi. Алғаш осының бәрi ұсақ-түйек, тiптi, сөз етуге тұрмайтын бiрдеңелер болып кө­рi­нiп едi. Iлекеңдей үлкен адамның майда-шүйденi сөз еткенiне ренжiп те қалғам. Кейiн түсiнсем, ол кiсi араласқан небiр кiшкентай iстiң өзi зорайып, маз­мұнданып кетедi екен ғой. Назар ау­дар­ған ұсақ-түйек­терi ауылды мәдениет­тен­дiрiп, халықтың тұрмысын жақсартуға апаратын сенiмдi баспалдақтар екен ғой. Осы жолы Iлекең­нiң уақыты көп пе немесе әдейi ауыл тiрлiгiн түбегейлi бiлiп алайын дедi ме, әйтеуiр, асықпай кең отырды. Ауылдың күн­гейi мен көлеңкелi жақтарын да сұрас­тырды. Әдет-ғұрып, той-томалақтың қалай өтетiнiн де бiлгiсi келдi. Той-жиын арақсыз, сырасыз өт­пей­тiндiгiн, бiраз адамдардың iшудi өнер көрiп, жастарды да тартып бара жатқа­нын айтқанымда Iлекең қатты тiксiнiп: – Мiне, бұл бақытсыздыққа бастай­тын қасiрет жолы! – деп орнынан тұрып кеттi. Ауа жетпегендей желдеткiштi ашып, жүдеу тартқан күзгi көшеге қара­ды. Қабақтары түйiлiп қана қоймай, күйзелiп тұр екен. Кейiн ойласам, келер ұрпақ тағдыры екен ғой күйзелткен. – Арақ бiздiң ауылдарға елуiншi жыл­дардың қарсаңында келдi. Оған дейiн оның не екенiн ешкiм бiлген жоқ, – дедiм. – Сол қалпы бiлмегенi абзал едi ғой, – дедi Iлекең. – Жә, әңгiмемiз көңiлсiз болып бара ма, қалай? Басқасына көшейiк. Iлекең ендi қайтадан жайдары қалпы­на түстi. – Шығармаларыңыздан мол мүмкiн­дiгi бар жас талапкердiң өсiп келе жатқа­нын көрiп бек қуаныш етемiн, – дедi. – Негiзiнде сiз Чехов пен Бейiмбеттен көп үйренгенге ұқсайсыз. Әңгiмелерiңiз қыс­қа да, тiлiңiз құнарлы, юморға толы. «Сөз өнерiнiң күшi аз сөзбен көп жағ­дай­ды бiлдiруiнде» деп Плутарх айтқан­дай, екi-үш бет әңгiмеңiзден тiрi адамды, оның ой-арманын, iс-әрекетiн, бар бол­мысын жазбай таныта алады екенсiз. Бұл сiздiң iлгерi дамыта, шыңдай түсетiн жазу тәсiлiңiз болу керек. Осы қолтаң­ба­ңыз­дан жаңылмауыңызды қалар едiм, – дедi. Мен қызарып кетсем керек. – Сiздi шамадан тыс мақтап отырғам жоқ, расы осы, жалғыз-ақ айтарым, жазуда асығыстық болмасын. Оқушы деген қатал сыншы, мүлт кеткен жерiңiздi тап басып, тани алады. Жо-жоқ, мен сiздiң шы­ғармаңыздан ондай ағаттықты көрме­дiм. Айтып жатқан ескертпем. Сiзге Белинский мен Герцендi мұқият оқуға кеңес берер едiм. Бұларда жас жазушы­ларға үйренер та­ғылым мол ғой, – деп Iлекең тұрып ба­рып стол тартпасынан газеттер алып шықты. 20.II.87 (жұма) – Сiздiң шығармаларыңызды жинас­ты­рып жүргем, – дедi ол газеттердi парақтап. – «Кеселдiң кесiрi», «Мансап­қор», «Сойдақ тiс», «Мұсатайдың бiр күнi» қып-қысқа дүниелер. Осы төрт әңгiмеде төрт түрлi жағдай, төрт түрлi адам мiнезi мен iс-әрекет бар. Ауылдағы өзiмiздiң ағайындар ғой. Оқып отырып әлгi адамдармен жүзбе-жүз кездескендей өзгеше қызық әсер алдым. Ал, осылар тура болған оқиға ма деймiн. – Рас, болған. Адамдардың есiмдерi ғана өзгертiлген. – Мiне, шығарма өмiрдiң өзiнде дей­тi­нi­мiз осы, – дедi Iлекең даусын көтере сөй­леп. – Шығарманың көркемдiгi өмiр­дi тап ба­сып, шынайы көрсете бiлуде. Тап ба­сып дегенде.. – деп кiшкене ой­ланың­қырап қалды. – Тап басып дегенде өмiрде бол­ған немесе осы бар оқиғаны сол бол­мы­сымен көшiре салудың да ретi жоқ. Жазу­шы бал арасына ұқсас. Бал ара­сы гүлдiң шырынын алып, өз балын құяды. Сол сияқ­ты жазушы да гүлдiң исiн алып, өз гүлiн жасауға тиiстi. Өмiр­дегi болған оқиғаны өз қиялымен, өз шабыты­мен орап, өзгеше әсер­леуге тиiс­тi. Көркем шы­ғар­ма жазу өмiр­дi бiлу, сүю ғана емес. Шарт сол, көрген-бiлген­дi көркем­дiк­ке ай­нал­дыруда. Бұл тұрғы­да сiздiң iлгерi бас­қандығыңыз бар. Әңгiмелерiңiзде жа­ғым­сыз кейiпкер­лер­­дiң бояуы қою, ал кер­i­сiн­ше, жағымды кейiпкерлердiң кескiнi сол­ғын тартып, тасалау қалып қоя ма, қалай? Бiз жа­маннан жиiркенте отырып, жақсы­ның жақ­­сы­лығын баса айтуымыз керек. Мен сын­шы да, әдебиетшi де емеспiн. Көп оқыр­ман­дардың бiрi ғанамын. Өз ойымша осы­лай сияқты. Сiз көңiлiңiзге ала көрме­ңiз, – деп Iлекең үлкен ала көздерi күлiмдей қарады. – Атамаңыз, ол не дегенiңiз, – деп сасқалақтап қалдым. Осы кезде телефон шырылдап, Алма­ты байланысқа шықты да, Iлекең сек­ретарына: – Мына кiсiнi үйiне апарып салсын, – дедi. – Ал, сау бойыңыз, тағы да кезде­се­мiз ғой. Ало, Алматы ма? Иә, мен ғой... Кейiнде Iлекеңнiң қоңыр даусы естiлiп жатты. Ертеңiне Iлекеңнiң ақ «Победасы» тағы келдi. Кешегi сол қызыл шаш шофер. – Сiздi Iлияс Омарович шақырады, – дедi. Күн сенбi болатын. Iлекең бүгiн сарғылт костюм киiптi. Кабинетте нәзiк әтiр иiсi мол. Кешегiден әлдеқайда көңiлдi де сергек. Көптен таныс, сырлас адамша хал-жағдайымды сұрап жатыр. – Кеше сөзiмiз бөлiнiп кеттi ғой. Айтылмаған, анықтамаған, анықталма­ған жағдайларыңыз, ой-ниеттерiңiздi сұрап бiлуге уақыт та болмай қалды. Ендi соған көшейiк. Айтыңызшы, сiзге қандай көмек керек? Ұялмаңыз. – Аға, тiптi, ештеңе де керегi жоқ, қам жемеңiз. – Мүмкiн емес, – деп даусы қатқыл шық­ты.  Онда сiзге керектi мен айтайын. Ал­дымен денсаулық керек. Бұл ең бастысы. Осында облыстық денсаулық сақтау бөлi­мi­нiң бастығы Сағымбек Ақжанов деген жолдас бар. Мен телефон соғып сөйлестiм, анада Ғайсин Өмiрзақ айтып келген жаңа дәрi­ңiз түсiптi. Керегiнше беруге келiстi, бұл бiр. Мен таңданғанымды жасыра алма­дым. Мұншалық үлкен жұмыс атқара отырып, бiр жыл бұрын айтыла салған болмашыны жадында сақтап, жерiне жеткiзiп отырғанына қайран қалдым. – Ол болмашы дүние емес, денсаулық, ал денi сау адам – ең бақытты адам, – дедi Iлекең. – Екiншi, сiздiң семьяңыз көбейiп ке­­ледi екен. Ол үлкен қуаныш, бiрақ бас­па­на­ңыз тар. Сiзге кең, тұрмысқа лайық үй керек. – Ағай-ау, ондай үй салуға менде мүмкiндiк жоқ қой, – деп зар қақтым. – Ештеңе етпейдi, көмектесемiз. Не­гiзгi салмақты колхозға саламыз. Үшiн­шi шаруа – кiтабыңызды бастыру. Сiзде жинақ етiп басарлықтай шығармалары­ңыз жеткiлiктi ме? – Әрине, бар, көбiн газеттен жұрт оқып жүр. Басылмағандары да бар. Қыр­қыншы жылдары өлеңдерiм үзбей шы­ғып жүрдi. Осы күнi қарасам, өте төмен. – Оларды қоя тұрыңыз, әңгiмелер жинағын дайындаңыз. Сiздiң жазған­дарыңыздың оқырман көңiлiнен шыға­ты­нына кәмiл сенемiн. Iлекең орнынан тұрып, столдың тартпасынан обкомның конвертiне салған үш хат алып шықты. – Бiрiншiсiн Сәбитке, екiншiсiн Ғабитке, үшiншiсiн Орталық Комитеттiң бөлiм бастығы Серiкбай Бейсенбаев жол­дасқа табыс етiңiз. Сiзге көмек жасауын өтiндiм. Өзiңiз қашан жүрмекшi едiңiз? – Дүйсенбi күнi таңертең. – Ендеше, қазiр төменге түсiп, Лосов деген жолдасқа кiрiңiз. Бүгiн қысқа күн ғой, кетiп қалар, – деп асықтырды Iлекең. 1.III.1987 Ауылда жатып апта сайын хат жазатын Жазушылар одағының үйi «Про­летарская, 11-ге» ертесiне барған­быз. Көлiк кiретiн қақпасы, тар ауласы бар қарама-қарсы са­лын­ған кiшiрек ескi ағаш үй екен. «Жұл­дыз» бен «Қазақ әдебиетiнiң» редак­ция­лары да, одақтың барлық бөлiмдерi де осында. Тар, қапы­рық. Үкiштей бөлмелер­де адамдар қыз­мет iстеп отыр. Көп жыл­дар шығар­ма­ларын оқып, суреттерiн мектеп оқулық­тары­нан көрген ақын-жазушы­ларды осын­да кездес­тiрдiк. Бiрiншi болып Сейiтжан Омаров ағай жолықты. Аты-жөнiмiздi бiлген соң, кәдiмгiдей қуанып қалды. Столынан менiң әңгiмелерiмнiң қол­­жазбасын алып, қана­ғат­танарлық еке­нiн айтты. Мәслихатқа деп прозалық дүниелердi жинастырып жүрген болу керек. Басында зерлеген қызыл тебетейi бар ақын Жұмағали Сайнды да, «Миллионер» мен «Шығанағын» құмар­тып оқыған жазу­шы Ғабиден Мұста­финдi де кездестiрдiк – Жақсы шығармалар жазыңдар, жақ­сыға жол ашық, – дедi ағалық ақылын айтып. Ал Iлекең жiберген үш хаттың ие­лерi мұнан табылмады. Сәбит ағай одаққа сирек келе ме, сол күнi үйiнде де болмады ғой деймiн, хатты қалдырып кеттiк. Ғабит ағаның қызмет қылатын жерi басқа жақта болды. Iздеп таптық. Ескi үй, кiшкентай кабинет. Есiк алдын­да хатшы қыз отыр. «Кiрсiн», – дептi. Кiрдiм. Тар, тiптi жұмыс столы есiкке жақын. Сәлем бердiм, алды. Үстiнде қара костюм, ақ көйлек, қызыл галстук. Иегiмен орындықты нұсқады. Бас-аяғыма қарап қойып, алдында жатқан «Қазбектiң» бiрiн алып, асықпай уқала­ды, тұтатты. Түтiндi шамалап сорып, үрлеп тастады. Темекiнi құнығып емес, ермекке тартып отырған сияқты. Сонан соң қисық қайырылатын кекiлiн серпiп: – Сөйле, – дедi. Сөйлемес бұрын Iлекеңнiң хатын ұсындым. Хатты алып, аударып көрiп, еп­пен ашты. Хаттың алғашқы жолдары­на көз жүгiрткенде, арасы алшақ қастарын керiп, күлiмсiрей бастады. Оқып болып, иек астына қойып бiраз отырды да: – Жасың нешеде? – дедi. – Отыз екiдемiн. – Өзiң де кәртемiш екенсiң ғой. Адамның ақыл-парасаты толысатын кез осы тұс, не қалайсың менен? – Кiтабымды бастырайын деп едiм. – Е-е, бастыр, кiм қой дедi. – Көмектессеңiз... Ғабең шалқайыңқырап отырды. «Қазбектiң» бiреуiн тағы сүйреп кеттi. – Iлияс емделу үшiн қаражат бер дептi. Ондай мүмкiндiк әзiрге жоқ. Кiтабың шығатын болса, қаламақысын жақсылап төлейтiн етермiз. Иә, қала­м­ақы мәселесi де қиын, – дедi темекiсiн түтiндетiп. – Сен кiтап бастыруға кө­мектес дейсiң-ау! Ол өзiңе байланысты. – Рахмет, аға! Бұл ақылыңыз әрқашан жадымда болады, – дедiм маңдайымды сүртiнiп. 13.III.87 (қатты тұмау бас көтертпейдi). Осы съезд күндерi алғашқы жинағым «Бастама» кiтап болып қолыма тидi. Қатты мұқабамен көркемдеп шығарып­ты. Қуаны­шымда шек жоқ. Бұл орындал­ған арманым едi. Осы жолы Досмағамбет Тасекеев, Әс­кен Нәбиевтер де өз кiтаптарын алды. Досекең «Әңгiмелер» деген сол кiтабына «Құрметтi досым, бауырым Зейнел-Ғаби­ге» деп, ал Әскен «Перзентiне» «Қаламдас до­сым Зейнел-Ғабиге» деп қолтаңбаларын жа­зып бердi. Осы шағын екi кiтапша басқа­лардың ортасында көрнектi жерде сақтаулы тұр. Сол жылы бiр тосын оқиға болды. Жазғы кез. Сырттан мотор гүрiлi естiлдi. Қара­сам, жасылы бар, ағы бар, екi-үш «Победа» тоқтап тұр. Машинадан түс­кен­дер иiрiлiп қалды. Алдында маңдайы жарқырап Iлекең тұр екен. Сондағы қы­сыл­ғаным өмiрi есiмнен кетпес. Iлекең сонымды сезе қойды ғой деймiн. Жайдары күлiп: – Баста үйiңе! – деп соңымнан iлестi. Iлекең атамыз қазақтың дәстүрiмен үйге сәлем берiп кiрiп, төрге отырды. Соңы­нан ергендердi ендi ғана тани бас­тадым. Аудандық Совет аткомының пред­се­дателi Макаров, райкомның секретары (аты-жө­нiн ұмыттым), аудандық орман шаруашы­лы­ғының бастығы Тригубченко, өзiмiздiң басқарма Тұралин Сексенбай, тағы бiр танымайтын бiреулер бар. Ере келгендерден екеу-үшеуi ғана үйге кiре алды. Қал­ған­дары ашық есiктен мойындарын соза­ды. Iлекең хал-жайым­ды, амандық-саулы­ғымды сұрап алып, кiшкентай қалқылдақ столды алдына тартып қағаздарын жайып тастады да, есiк жақта тұрғандарға қарап: – Мынау жас жiгiт, – дедi менi нұсқап, – осы аядай үйде он жылдай төсек тартып жатқан, тұрмыстың небiр ауырлығын, аурудың небiр сұмдық азабын көрген, бiрақ ешқашан мойы­маған, өмiр сүрудiң мүмкiндiгi болмай қалғанның өзiнде ажал­ды жеңiп шыққан дәтi мықты адам. Жазу­шы. Мынау алғашқы кiтабы, – деп портфелi­­нен менiң «Бастамамды» алып көр­сеттi. Былайша айтқанда, сiздердiң өз Николай Островскийлерiңiз. Талантқа бiзде жол ашық, талантқа көмектесу керек, еңбек етуiне мүмкiндiк жасау керек. Бүгiн сiздердi осында ертiп келуiмнiң мақсаты да сол. Кәне, үй салуға көмектесемiз бе? – Көмектесемiз, Iлияс Омарұлы, – деп алдымен үн қатқан Макаровтың өзi болды. – Сiзге қандай үй қажет? – деп сұрады Iлекең менен. – Төрт бөлмелi. – Төрт бөлмелi үйге қанша бөрене, қанша тақтай, шыны, шеге, шифер кетедi? – деп сұрады Iлекең. – Елу кубометр бөрене, он кубометр тақтай, пәленбай шыны, түгенбай шифер, – деп Секең қойын кiтапшасын парақтап жатыр. – Бәрi де болады, райисполком атынан қаулы алып, жақын орманнан деляжа шығартамыз. Басқа материалдарды да iздестiремiз, – дедi Макаров. – Мiне, бұл жөн сөз, – деп Iлекең қуанып қалды. – Осы шаруаның басы-қасында өзiңiз болыңыз, Анатолий Арефиевич, өтiнемiн. – Мiндеттi түрде, – деп жатыр анау. Тағы қандай сөздер айтылғаны есiмде жоқ. Iлекеңе дәм берудiң жайын ойлап, қатты қысылып тұрғам. – Ал, жолдастар, жүрейiк, – деп қағаздарын жинастыра бастады. – Дәм iшiңiздер, мал соямыз, – дедiм. – Рахмет, мың рахмет, асығыспыз, – дедi тоқтаудың ретiн таппағандықтан қызарыңқырап. – Жаңа үйге кiрген соң келем ғой, өкпелеме, қайткенде де келем. Жабыла сыртқа шықты. Iлекең менi ертiп, үй салатын орынды көрдi. – Жақсы, кең жер. Осы алқапқа ағаш ек, гүл ек, үлкен баққа айналдыр. Басқа жазушылардың қоныс-мекенiнен кем болмасын. Жұрттың – бәрi соны iстесiн. Ауылдарыңыз жақсы жерде екен. Екi жақта екi көл, дала, орман бiр-бiрiмен әдемi үйлестiк тапқан, – дедi. Сыртта бозторғай шырылдап қоя бердi. Iлекең тыңдай қалды. Мүйiз шең­бер­лi көз әйнегiн алып, көздерiн сүрттi. – Иә, жүрейiк. «Победаның» артқы орындығына отырып жатып: – Өкпелеме, қайткенде де келем! – деп Iлекең алғашқы сөзiн тағы айтты. 1956 жылы күзде үй салу жөнiнде айт­қан ақылын орындау үшiн арнайы ке­лiп, бастықтарын кездестiрiп, мiндет­теп кеткен екен. Осыдан көп уақыт өтпей Iлекеңдi астанаға жоғарылатып жiбердi. Екi жыл еңбектенiп, 1961 жылдың күзiн­де үйге кiр­дiк. Сол кезде Iлекең айтқан бақшаның ал­ғ­ашқы жас көшет­терi отыр­ғызылды. Қоныс мекенiмiз шағын бақ­қа айналды. Осы төңiректе өсе алатын ағаш­тар түгел егiлдi. Түгел тамыр жай­ды. Жиырмадан артық жасыл қарағай шатырға қарай бой көтерiп, жайқалып тұрды. Бақта алма, қарақат, тұшала, ерга, тағы басқа бұталар жемiс бере бастады. Аула алуан түрлi гүлге толды. «О, шiр­кiн, Iлекең келiп көрсе ғой», – дей­мiн. Арманым сол – Iлекең келiп көре алма­ды. Мемлекеттiк жұмыстан қолы тимедi. Оның үстiне, өзi ауыр сырқат екен. Операциялар жасалыпты. Кейiн бiлдiк. Жетпiсiншi жылдың жазында редак­ция­ға барсам, жiгiттер өте көңiлсiз көрiн­дi. Әрқайсысына жалтақтап қарай берсем керек. Ақын Абай Қазиев: «Сен ештеңе естiмеген сияқтысың ғой», – дедi. – Жо-жоқ... – Ауыр қазаға ұшырадық. Iлекең қайтыпты, – дедi. Iшiме бiр ыстық от тастап жiбергендей болды.

– Апырай, не дейсiң, Iлекең де өлушi ме едi! – деппiн ғой. 

13 наурыз, 1987. 18 сағат.