Арманы асқақ азамат

Адам деген қызық қой. Жа­ның­да жүрген досың есейгенмен, жасы ешқашан ұлғаймайтындай көрінеді. Бірақ олай емес екенін күндердің күнінде, сол досың ақсақалдық жасқа жетіп, елдің сөзін сөйлер азаматқа айналғанын көргенде бірақ-ақ білесің. Біз Мейірхан Ақдәулет екеуміз жай ғана аға мен іні емес едік. Біз рухани аға мен іні едік. Бірге жүргеннің барлығы жақындық емес. Жақындық – жан жарасты­ғын­да. Мұндайда бірге татысқан дәм, екеуара ықылас-пейілдің шежіресі еске оралады. 1980-ші жыл­дары, анық қа­шан екені есімде жоқ, Алматыда әдебиетшілердің үлкен жиыны өт­кен. Осы жиын­да кезектесіп сөз алып, өлең оқы­ған ақындардың ішінде біреуі маған қатты әсер етті. Ол кезде «эстра­да­лық поэзияның», деклара­ция­лық стильдің өркендеп тұр­ған кезі. Вознесенский, Окуджава, Рождественский құсап өлең оқу белең алып тұрған. Кімге қалай екенін білмеймін, ал маған сахнада Шекспирдің драмалары ойналып жатқандай әсер ететін. Алайда, мына көрген ақынымның жөні бөлек еді. Әлбетте, жұрт алдына шығып, өз өлеңіңді өзің оқып беруің – ол көркемсөз оқу­мен бірдей эстрадалық өнер. Бі­рақ орта бойлыдан биіктеу, нығыз денелі, аққұба келген жігіт аға­сының өлең оқуында жүректі дір ет­кізетін әлдеқандай иірім бар еді. Артынша таныстық. Ол кейіннен Алматыда бірнеше газет-журналда істеді, Жазушылар одағына ауысып «Қазақ әдебиеті» газетінде еңбек етті. Осы жылдары жа­қы­нырақ араластық. Білім қоғам­ды еріксіз жіктейді. Пікірлесе келе, оның терең біліміне куә бол­дым. Интеллектуалдық кеңістікте осы уақытқа дейінгі белгілі бол­ған елеулі құбылыстардың бар­лы­ғынан хабардар екен. Еңбекке ерте араласқан, ерте үйленіп, бала­лы-шағалы болған адамның осы­ның барлығына үлгеруі, осының барлығын оқып, біліп отыруы мені қатты таңғалдырды. Менің ең ұзақ қызмет істеген жерім – консерватория. Жазушылар одағы екеуі қатар тұр десе де болады. Қолым тигенде «Қазақ әдебиеті­не» барамын. Мейірхан кейде асы­ғыс материал дайындап жата­ды, кешірім сұрайды. Ал қолы бос болғанда одан әңгімеші адам жоқ. Әрине, мұндай сұхбат өте сирек болатын еді. Кейіннен Мейірхан Ақтөбеге кетіп, сол жерде «Алтын Орда» газетін ашты. Аз уақыттың ішінде аталмыш газетті маңдайалды ақ­парат құралы деңгейіне жеткізді. Ұмытпасам, 2001 жылдың көктемі еді. Мейірхан Алматыға жұмыс бабымен келе қалды. Драма театрының алдында бір қария­мен әңгімелесіп тұр екен. – Кетпе, – деді амандық сұрас­қаннан кейін, – Сөйлесетін мә­селе бар. Аздан соң екеуміз Абай кө­ше­сінің бойымен орталыққа қарай жүрдік, сол беті Жазушылар одағына дейін жаяу келдік. Осы жолы Мейірхан бұ­рынғысынан көбірек әңгіме ай­тып, талай мәселенің бетін ашқан. – Адам өзінің міндетін қолдан келгенше адал атқаруға тырысуы керек, – деген еді ол көшеге ойлана көз тастап келе жатып, – Міндет се­нің өлшемің. Парызыңды орындап көр, сонда өзіңнің кім екеніңді, адам ретінде неге татитыныңды түсінесің. Бір кемеңгердің айтқаны бар ғой, «Өтірік күнде айтылады, соған орай шындық та күнде ай­ты­лып отыруы керек» деп. Ақиқатқа жетерміз-жетпеспіз, бірақ ақ пен қара тым болмаса тең тұруы керек. – Кеңес заманында арғымақты матап байлап тастап, дистанцияға есекті шығаратын жаман әдет болды ғой. Біздің кейбір жігіттер сол әдеттен әлі арыла алмай келе жатқан сияқты. Мақсатым, көлең­ке­де қалған тұлғаларды, қапаста өл­ген ойшылдарды жарыққа шығару. – Біздің қоғам кеңестік тота­ли­тар­лық жүйеден әбден күйреп шық­қан, құндылықтары жүз сексен градус кері айналған, бағыт-бағдардан айрылған бейбақ қоғам. Қиянатты түстеп тани алмай, оған жақтасу – екі есе қиянат. Мақсатым, әлеумет­тік келеңсіздіктерді ашып көрсету, оң мен солды таныту. – Қазақта білімді адамдар бар. Бірақ олардың сөзі мен ой-пікірі ха­лыққа жете бермейді. Баспасөз осы жерде дәнекер, яғни қарапа­йым оқырман мен білімдіні жал­ғай­тын көпір болуы керек. Орыстанып бара жатқан халықтың бір бөлігін қазақ мәдениетіне қайтару керек. Ұлттық мәдениет бір ғана тілде сөй­леуі керек. Біз, осы күнгі терминмен айтсақ, посткеңес халқы­мыз ғой. Неше ғасырлық тепкінің салдары­нан адамның қиянатқа, зорлық-зомбылыққа еті үйреніп кет­кен. Олай болмайды. Әлеумет­тің келең­сіз­дігін, қиянатын кешір­дің, не еле­ме­дің, бітті, ол енді сенің келең­сіз­дігің, сенің қиянатың. Адам бұл қорқынышты ұйқыдан оянуы керек. – Мен ашқан газет – «сары бас­пасөз» емес. Сондай-ақ маған, әлем­ді шарлап сенсация тауып әке­ліп беретін журналист те керек емес. Фердинанд Лассаль айтыпты ғой, «Мен қаламның жезөкшелігін жеккөрем» («Я ненавижу проституцию пера») деп. Ақысын берсең боқысын шығаратын, нені болса да жазып, кімді болса да, нені болса да был­ғап бере алатын журналистің де маған керегі жоқ. Маған тек қана ұлттық санасы бар, қазаққа жаны ашитын білімді авторлар керек. Сөзді бөлмей тыңдадым. Мейірхан Одақтың жанына келіп, әңгімені бірақ-ақ түйіндеген. – «Алтын Орда» менің жеке газетім емес. Менің әкемнің немесе жездемнің газеті емес. Ол – халықтың газеті. Инвесторларға рахмет. Газеттің ішкі мәселесіне ара­ласпайды. Меценат деген осын­дай бо­лады. Осы­ның ар­қа­сында «Ал­тын Ор­да­ны» бір биікке жеткіземіз деп отыр­мыз. Әрине, сен­дер­дің көмектеріңмен. Біз бәріне ортақ мінберміз, ұлт­тық трибунамыз. Сондықтан, са­ған, саған ғана емес – барлығыңа ұсы­ны­сым, ұсынысым емес – өті­ні­шім, жазыңдар. Біз басамыз. Ішің­дегі құсаны шығар. Әрине, «по­лит­корректность» деген бар. Ұлт араз­дығына желеу бермеу керек. Тағы қайсыбір қытықшыл әңгіме­лер­ді айт­пасаң болды. Ал мұның сыртын­да өнер мен мәде­ниет­ке қатысты қай тақырыпты қозғасаң да – құп. Мейірхан Ақдәулеттің ойын ұққан саналы авторлар жабыла жазды. «Алтын Орда» аз ғана уақыт­тың ішінде ұлттық мінберге айналды. Адам өзінің мүддесіне қайшы іске барады. Мұның аты – тектілік. Мейірхан басқарған газет осы уақыттың ішінде қанша­ма жалған идеалдарды талқандап, қоғамдық түсінікке айналып кеткен қаншама мерезді ашып көр­сет­ті. Желге буаз болған, ісіп-кепкен қаншама «пайғамбар» тақтан түсті. Таланттан да биік талант, дег­дар­лықтан да биік дегдарлық бар. Ол – басқаның талантын тани білу, мойындай білу және жай тану мен жай мойындау емес, сол талант­тыға, сол дегдарға жол ашып беру. (Тоталитарлық дағды­лардан әлі арыла алмай отырған біздің заманда бұл – ерекше бітімнің көрінісі). Басқасын былай қойып, бір ғана нәрсені айтайын. Бірде «Ал­тын Ордада» бір мақала жария­ланды. Авторы – ол кезде әлі белгісіз Серікбол Қондыбай. Мақала әлемдік ғы­лымның стандарт­тары­на сай, өте биік деңгейде жазыл­ған. Телефон­ның құлағын бұрап Мейірханға хабарластым. – Мынау өзі дүниеде бар адам ба? Бұл не деген керемет, осы уа­қыт­қа дейін қайда болған? – дедім. Мейірхан күлді. – Әрине, бар адам. Алғаш оқы­ғанда мен өзім де таңғалған­мын. Зәкіржан Кәлкенбай деген меншікті тілшіміз арқылы мақа­ла­сын беріп жіберіпті. Өзі пәлен­бай жылдан бері арбада отырған мүгедек екен. Міне, Серікбол Қондыбайды ұлттық феномен деңгейіне көтер­ген даңқты жол осы «Алтын Ордаға» жарияланған мақалалар­дан басталып еді. Айта берсе әңгіме көп. Мейір­ханның әдебиеттегі де, қоғамдық қызмет саласындағы да еңбегі зор. Шағын мақалаға оның бар­лы­ғын сыйғызу мүмкін емес. Реті келер, оның тамаша поэзиясын да тілге тиек етерміз. Алла соған жеткізсін. Таласбек ӘСЕМҚҰЛОВ. Алматы.