Ол ұзақ жылдардан бері өзі зерттеп келе жатқан адамның тегі мен гені жөніндегі екі-үш ауыз тұжырымының «Егеменнің» бетінде жарық көруін қалайтынын айтты. «Сіз осы ойымды жазып алыңыз, мен айтып берейін» деп қолқа салды ақсақал. Айтекең айтқан әңгіменің түп-төркіні төмендегідей болып шықты.
Ғылымның ғылыми-генетикалық зерттеулері бойынша ұрпаққа тұқым қуалайтын белгілер мен қасиеттер әке-шешеден тең деңгейде дариды. Ғылыми-медициналық тілмен айтқанда, мұны аталық және аналық хромосомалар арқылы айқын ажыратуға болады. Оның ішінде жағымды қасиеттермен бірге, қолайсыз қасиеттердің болуы –жаратылыстың жазылмаған заңы деп түсінуіміз керек. Мұндай белгілер екі жақта да кездеседі. Міне, осы аталық және аналық гендер ұрпақтың жүріс-тұрыстары мен мінез-құлықтарын айқындайды. Жүргізілген зерттеулер аналық ағзаларда оң қасиеттермен сипатталатын гендердің көбірек екенін көрсетеді. Бұдан шығатын түйін – ұрпақтың қасиеттерін тек ата тегі жағынан ғана қарастырмай, оны шешесі жағынан да зерттеуге мән берудің аса қажеттілігі. Әйтпесе ген жөніндегі мәселе тек бір жақты, үстірт күйінде қалып қояды. Өткен тарихымызға үңілсек, ұлт көсемдері мен хандарға, батырлар мен билерге және ақын-жазушыларға оң гендік қасиеттер – әкенің қанымен ғана емес, ананың сүтімен де даритынына көз жеткізе аламыз.
Осы арада бір мысал келтіре кетейін. Малайсары би қол бастаған көсем, сөз бастаған шешен Сырым бабамызға: «Әй, Сырым, сенің әкең Дат қой аузынан шөп алмайтын қой торының өзі еді, сенің анаң күндіз келген жиырма кісіні, түнде келген жиырма кісіні аттан түсіріп қарсы алып, қонақ қылып аттандыратын қайратты, өр, текті адам еді. Сен кімге тартып туғансың» деген екен. Сонда Сырым батыр: «Уа, әулие биім, күндізгі жиырма мен түнгі жиырма адамды қосқанда қырық болады, қырықтың бірі қыдыр деген, ендеше анам әулетке құт пен қыдыр дарытайын деген екен ғой» деп жауап қайтарыпты. Міне, тарихи тұлғалардың осы үнқатысуларында әлеуметтік шындық пен басым ген ықпалының көрінісі жатқанына күмән келтіре алмаймын. Қазіргі кезде текті ата-анадан өмір есігін аттап, ел басқарып жүрген тұғырлы тұлғалар, мемлекет және қоғам қайраткерлері, мәдениет пен өнер майталмандары аз емес. Оларға мұндай қасиеттер тек ата тегінен ғана емес, сонымен бірге анасы жағынан да берілгенін бүгінгі генетика ғылымы толық анықтап бере алады.
Осы арада тағы бір мысал келтірудің реті келіп тұрғандай. Таяуда «Егемен Қазақстан» газетінде белгілі қаламгер Тұрсын Жұртбайдың қазақтың тұңғыш ғарышкері Тоқтар Әубәкіров жөнінде жазылған «Намыс» деген мақаласы жарияланды. Мұнда автор халқымыздың біртуар ұлының ата-анасы жөніндегі перзенттік толғанысын былайша түйіндепті: «Бойыма біткен тұлға, күш-қуат пен жігерлі жүрек, әкем Оңғарбайдың бел күшінен, ал қан-тамырыма ыстық мейірім-қайырым сыйлаған, ата-бабамның рухын жаныма құйған, тіршілігіме мән-мағына берген азаматтық-жігіттік сүтін емізген – анам. Сондықтан да тәнім – әкеме тән болса, жаным – анамдікі. Яғни, тән – әкеден, жан – анадан».
Мен жоғарыда аналық ағзаның генінен бойына көсемдік дарытқан тарихи тұлға жөнінде айтқан болсам, енді ата текке байланысты: Қажымұқан балуан, Қобыланды батырдың он екінші ұрпағы екен деген сөзді де естіп қалғаным бар. Әрине, бұл ғылыми-тарихи тұрғыдан дәлелденбеген тұжырым екені де анық. Солай бола тұрса да оң тектік және гендік белгілер ғасырларға созылған жылдар ішінде кейінгі ұрпақтың бойында қайтадан бой көтеретіні генетика ғылымында толықтай дәлелденген.
Генетик ғалым, қарт ұстаз өз ой-пікірін осылай түйді. Менің басқа шаруам жоқ, тек осы ой-пікірімді «Егеменге» жеткізуіңізді сұраймын. Мұны аманат деп қабылдаңыз деді ол. Әлбетте аманатқа қиянатқа жасауға болмайды. Сондықтан да медицина ғылымы аға буыны өкілінің әңгімесін алда келе жатқан медицина қызметкерлері күні қарсаңында үтір-нүктесін қисайтпай, газетімізге жолдағанды жөн көрдік.
Темір Құсайын,
«Егемен Қазақстан»
Ақтөбе
