Шағын және орта бизнес – жалпы өнімнің индикаторы

Қазақтың табиғаты саудаға жат емес

Жолдауда шағын және орта бизнес­ке мемлекеттік назар аударылғаны – қажеттілік. Шағын және орта бизнес жалпы өнімнің индикаторы ретінде үнемі назарда тұруы тиіс. Себебі дамыған елдерде ІЖӨ-дегі үлесі 80 пайыздан асса, біздің елдегі деректер әртүрлі. Рес­ми статистика бұл көрсеткішті 2-4 па­йыздың төңірегінде дейді.

Осы орайда бүгінге дейін бизнесті мемлекеттің даму көрсеткішінің күре­тамырына айналдыра алмадық па деген сауал туындайды.

Әңгімемізді осыдан бастасақ. Іс теті­гін кадр шешеді деген кешегі Сталин заманындағы ұстаным әлі күнге дейін өзектілігін жойған жоқ. Біз­ге де осы көзқарасты жаңа заманға бейім­дей оты­рып, жаңғыртатын кез келді. Себебі тәуел­сіздік алған кезден бастап бағдарла­ма­лар қабылданды, реформалар жасауға тал­пыныстар болды. Бірақ нәтиже аз.

Біздің осы күнге дейінгі басты кем­шілігіміз – реформаларды, бағдар­ла­маларды қабылдаған кезде қоғамның оған дайындығына мән бермеуіміз. Қолданыстағы заңдарымызды жаңадан қабылданғалы отырған бағдарлама­лар­ға бейімдей алмадық. Елдегі әлеумет­тік бағдарламаларды бойына қа­был­дай алатын, сіңіре алатын қоғамды қалыптастыру үшін адамдардың ертеңгі күнге деген сенімін қалыптастыру керек. Бұл – қарапайым тілмен айтқан­да кәсібін алаңсыз жүргізуге деген сенім. Тамыр-таныссыз, біреулердің ық­палынсыз балаларының жұмысқа орналаса алатындығына деген сенім. Қазақ қоғамының әлеуметтік ақиқаты ішкі жалпы өнімдегі жекелеген салалардың үлесінен байқалады. Ресми статистика ондағы мұнай-газдан басқа салалар­дың үлесін тіпті санатқа да алмаған. Демек, бюджеттің кіріс көзі тек шикізаттан ғана түседі. Мұнай-газ саласы тек мульти­пликативті тұрғыда әсер ететін деңгейге жетуіміз керек еді. Бірақ экономикалық саясат бизнесті, экономиканы ұлттық деңгейге көтере алмады.

Экономика теңіз дейтін болсақ, мұнай-газ саласы соған сырттан келіп құятын бұлақтың бір арнасы ғана. Біз сол арнаның мұнай-газ секторынан өзге көздерінен айырылып қалдық. Қазір әлемдік экономиканың мұнайға де­ген тәуелдігі төмендеп келе жатыр. Әлем сутегімен жүретін техникаға бет бұра бастады. Тіпті Араб елдерінің өзі мұнай­дан кейінгі дәуірдің жайын ойлана баста­ғанын естіп жатырмыз.

Іс тетігі – орындаушыда

Президент Қасым-Жомар Тоқаевтың кәсіпкерлікке кедергі жасаған факторды мемлекеттік қылмыс деген сөзі көптің ойынан шықты.

«Кәсіпкерлікті неге дамыта алма­дық?» деген мәселенің шешімі де барынша кедергі келтіріп тұрған факторды қылмыс деп танымауымызға, мұны жай қалыпты жағдайдың бірі деп жылы жауып қоюмызға байланысты болып келген еді. Демек бұл фактор мемлекеттік деңгейде танылды.

Мәселе, бизнестің дамуына кедергі кел­тіріп жүргендерді ұстап алып, қамау­мен шешілмейді. Демек коррупцияның тамырланып кетуіне мүмкіндік беретін шарттарды заң арқылы шектеп тастау керек.

Қазақ бизнесі екі полярлы жағдайда тұр. Бірінің басында – кәсіпке оңай жолмен келгендер, екіншісінде – кәсіптерін маңдай терлерімен дөңгелеткендер. Арбаға «Мерседестің» моторын орнатсаң, арба бәрібір арбалығын істейді. Біздегі бизнес соған көбірек ұқсайды. Бизнес мем­лекеттің ықыласынан кенде деп айта алмаймыз. Мәселе қаржы бөлумен шешіл­мейді. Мәселе – бағдарламаға жауап­ты тұлғаларда. Бағдарлама қабыл­данған­мен, оған жауапты тұлғалардың аты-жөні нақтыланбайды. Кейде мем­лекеттік бағдарламалардың бір министр­ліктен екінші министрлікке көшіп-қо­нып жүргені жайлы деректерді де естіп қаламыз. Бұдан стратегиялық ма­ңы­зы бар құжаттарға бөлінген қаржы қайда кетті деп сұрау салудың өзі артық болып келген еді.

Мемлекет басшысы соңғы 9 жылда 1200 кәсіпорын іске қосылғанын, оның экономикаға әсерінің аз болғанын ашып айтты. Енді алдағы уақытта мемлекет тарапынан қаржыландырылатын жобалар ішкі нарықтың қажеттілігімен үйлестіріліп отырылуы тиіс. Біз сол кезде ғана жаңару мен тазаруға бағыт аламыз. Бұл жалпыға бірдей әділетті қоғамның алғышарты.

Президенттің жарлығы мәселені шешпейтінін біз де біліп қалдық. Мәселе – орындаушыда. Қоғам мен билік арасындағы сенімсіздік синдромының қалыңдап кетуіне сол орындаушылардың біліксіздігі себеп болып келді. «Ал орындаушылар қалай дайындалады, мемлекеттік бағдарламалардың орындалуына кім жауапты?» деген сауалға келгенде жігеріміз жасып, төменшіктеп қаламыз. Мысалы, мемлекет тарапынан қаржыландырылған жобаларды кәсіптің не екенін білмейтін, өмірінде 5 адамға жұмыс тауып бере алмағандар бақылайды. Бизнес – тірі ағза. Ол жайлы жерде ғана өсіп-өркендейді. Біз ШОБ туралы әдемі уәделер берместен бұрын оған жайлы атмосфераны қалыптастырайық. Заңмен жолын ашайық. Қолданыстағы заңның орындалуын тиіп-қашып емес, нақты, бұрмаламай, хан мен қараға бірдей ортақ жауапкершілігін алға тартып, бақылайық. Кәсіпкердің кәсібін жүргізуге кедергі келтіретін кез келген тұлғаларды қатаң жазалап, мемлекет пен қоғамға жасаған қылмыс деңгейінде бағаламайынша, заң қол-аяғын еркін қимылдата алмайтын қуыршақ заң, бос сөз болып қала береді.

Сол кезде ғана бизнес ішкі жалпы өнімнің күретамырына қан жүгіртетін факторға айналады. Сол кезде ғана қоғам «биліктің ыңғайы түзелді, енді біз де түзелейік» деп етек-жеңін жинай бас­тайды. Қазақтың жетідегі баласы мен жетпістегі қариясына дейін жұмыспен қамтылған ұлттық экономиканы, ашық қоғамды қалыптастыру «кім жауапты» деген мәселені нақтылап алудан басталады.

Егер осы тұста мүлт кетсек, әлеу­мет­тік әлжуаздық деген ұғым мен әлсі­реген әлеуметтік топтардан арыла алмаймыз.

Ұзақбай АЙТЖАНОВ,

«Atameken Holding»

директорлар кеңесінің төрағасы

АЛМАТЫ