Қазақстан • 11 Қазан, 2019

Большевиктік инквизиция

339 рет
көрсетілді
11 мин
оқу үшін

Еліміздің өткен тарихындағы боль­шевиктік репрессия кезеңін сараб­­дал ой елегінен өткізіп, ұлт­тың санасына түсінікті тілмен жет­кізетін күндердің кезегі де келер деген үміттің көңілде жүргеніне қан­­ша заман.

Большевиктік  инквизиция

Бұл біздің, тарихшы­лар мен шығармашылықтағы қалам­дас­тарымыздың аға ұрпақ алдындағы қа­рызы да, парызы да еді. Зерделі де ойлы зерттеуші Ілияс Манашұлы Қозыбаевтың ағымдағы жылы жа­рық көрген «Большой террор» в Казах­стане» атты монографиялық еңбегін оқып шыққанда маған жоғарыда атал­ған үміт төбесін көрсеткендей әсерде болдым.

Мәселе, мынада. Біз, тарихшылар қауымы қазақ қоғамының алыстағы емес, кешегі ХХ ғасырда жүріп өт­кен жолына сын көзбен қарап, қо­рыту ісінде кешеуілдеп келеміз. Уа­­қыт тез, арыны қатты судай бір ор­­ында тұрмайды. Қоғамға қажет сөз өз уақытында ай­тылғаны жөн. «Айтыл­маса сөз өледі» дейді халық. Ел тағдырына қатысты сөз бүгін ай­тыл­­маса тағы бір он жылдан соң әсер­лі күш-қуатын жоғалтып алуы әбден мүмкін.

Бұл арада сөз тарихшы тарапы­нан айтылатын пікір жөнінде. Тарих­шының сөзі тарихи фактілерден туын­дайды, соларға сүйенеді. Тарихи құбы­лыстар мен процестерді қалпына келтіруге (реконструкция) мүмкіндік беретін фактілер жиынтығынсыз тарихи еңбек тумайды. Саяси репрессия тарихы да осы қатал заңдылыққа бағынады. Отан тарихында бұл тақы­рыптың ұзақ мерзім жетімсіреп жат­қандығы оны зерттеуге алуға мүм­кіндік беретін архив қорларының зерт­­теушілердің қолы жетпейтін сейф­­терде сақтаулы жатқандығында еді. І.Қозыбаевтың еңбегімен танысып, ХХ ғасырдағы қазақ тарихына қатысты бұл советтік құжат сақтау жүйесінің іргесінің сөгілуі мүмкін-ау деген ойда қалғанымызды жасы­ра алмадық. Сонымен, отандық та­рихнамаға келіп қосылған бұл қо­мақ­ты еңбектің жаңалығы неде?

Біріншіден, І.Қозыбаевтың мо­но­графиялық зерттеуі Қазақстан қоға­мының советтік кезеңде басынан өт­кіз­ген трагедиясы – саяси репрессия тарихын жүйелі түрде және жинақтау тұрғысынан ғылыми талдауға алған алғашқы еңбек. Біздің байқауымызда бұл еңбек тек Қазақстан көлемінде ғана емес, жалпы бұрынғы советтік Орталық Азия ауқымында аталған тақырыпқа жазылған алғашқы кө­лемді зерттеу жұмысы болса керек. Яғни, осы еңбектің жарық көруіне байланысты көрші және туыс елдер тарихындағы репрессия тақырыбын осындай кең көлемде және ауқымда қорытуға алғашқы қадам жасалынды деп айтуға негіз бар.

Екіншіден, тарихи зерттеу жұмы­сының құндылығы алдымен оның фак­тологиялық негізінің күш-қуаты­мен, байлығымен анықталмақ. Кітап­пен танысу барысында автордың алған тақырыбына байланысты еліміздегі ар­хив қорларындағы материалдарды жақсы білетіндігі және оларды кәсі­би тұрғыдан тамаша меңгере ал­­ғандығы байқалады. Бұл ретте, әсі­­ресе, қоғамның өткен ғасырдағы сая­­си-әлеуметтік тарихына қатысты материалдар шоғырланған Президент архивінің орнын ерекше бөліп атап, кітапта осы орталықтағы бар тақырып ауқымындағы құжаттарды ұтымды айналымға тартылғанын айтқан жөн.

Бұл тақырыпқа біраз жылдан бері мен де қалам тартып келемін. Менің ең­бектерім басым түрде бұрынғы Ұлт­тық қауіпсіздік комитетінің архив қорларындағы жеке тергеу материалдарына сүйенген. Яғни, мен бұл мәселеге репрессия құрбаны болған жеке тұлғалардың тағдыры тұр­ғысы­нан келемін. Ал Ілияс Манашұлы кіта­бында еліміздегі репрессия тарихын зерттеу ісінде қорыту және жинақтау әдіс-құралдарына басымдық береді. Яғни, зерттеу объектіне байланысты «Большой террор» ғылыми сұранысқа сәйкес өз уақытында жазылған жұмыс болып табылады.

Зерттеуде мамандар тарапынан да, сондай-ақ оқырман қауым тара­пынан да ерекше қызығушылық ту­дыратын бір жағдайға назар аудар­­мау мүмкін емес. Ол кітапқа дерек көзі ретінде тартылған В.К.Лазарев, Ф.Г.Савинский және З.А.Исмагилов сияқты соғыс және ең­бек ардагерлерінің репрессия тари­­­хына қатысты естеліктері мен ар­хив қорларына өткізген материал­дары. Еңбекқор және тынымсыз ізде­ністе жүретін автордың бұл дерек көз­дерін өз орнында үлкен шебер­лікпен айналымға тарта бі­лгенін айта отырып, сонымен бірге әсіресе, Зәкуан Исмагилов сияқты азамат­тың жеке қорындағы құжаттық мате­риалдардың Ілияс Манашұлы зерт­теуіне ерекше мазмұн және сипат беріп тұрғандығына көңіл аудармау мүмкін емес.

Ілияс Манашұлы еңбегінің бір жерінде «архив революциясы» деген ұғымға тоқталып, бұл үрдіс­тің біздің отандық тарихнамаға жете қоймағандығына өкініш білдіретін­дігін байқатады. Ал шын мәнінде өзінің осы зерттеуі арқылы, әсіресе, З.Исма­гиловтың жеке қорындағы құжаттық материалдарды айналымға тартуы арқылы әлгі «архив революциясын» бізге де жеткізгендігін өзі де аңғармай қалған сияқты. Ал бұл құжаттық материалдардағы негізгі нәрсе, әрине, осы уақытқа дейін зерт­­теушілердің қолы жетпей келген ре­прессия технологиясын түсінуге жол ашатын фактілік материалдар еді. Репрессия механизмі мен техно­логиясы жөнінде ресейлік және еуро­палық авторлар біршама жазды, ал қазақстандық авторлар үшін бұл тақырып белгілі дәрежеде жабық болып келді. З.Исмагиловтың бізге жеткізген материалдары советтік құ­пия полиция тарапынан кезінде Қазақстан қоғамына жасалған бұл қия­натты өте нанымды әрі дәлелді деңгейде ашып көрсетеді. Бұл құ­жаттық материалдармен таныса отырып мұндай қисапсыз және шексіз қиянаттың адам баласына жасамауын тілейсің, сонымен бірге ол жасалған қиянаттың ертелі-кеш, әйтеуір бір ашылатындығына көз жеткізгендей боласың.

Қазақстандағы саяси репрес­сия­ның өзара байланысты екі сүйенетін тірегі болды. Ол таптық және ұлттық ұс­­танымдар. Яғни, репрессияға алын­ған тұл­ға әлеуметтік тегіне бай­­­­ланыс­ты ауқатты тап өкілі ре­тінде неме­се советтік интернацио­на­лизмге қар­сы қазақ ұлтшылы ре­тінде айып­талды. Құжаттық ма­те­риалдар­ бұл айыптаулардың еш­қан­дай да негізсіз екендігін, айып­та­лып атылып кеткендердің де немесе лагерь мен абақты азабын көріп, аман оралғандардың да тап­тық немесе ұлттық жіктелуден жо­ғары тұр­ғандықтарын, ал ондай тап­­тық немесе ұлттық жіктелуді жою­дың ең дөрекі және арнайы әдіс-құ­ралдарын қоғамдық қатынастарға енгізген большевиктік идеология екендігін біздің кешегі тарихымыз көрсетіп берді. Большевизм ен­гізген бұл тәртіпті жаңа замандағы инк­ви­зицияның нақты көрінісі демес­ке шараң жоқ. Аса құрметті Ахаң, Ахмет Байтұрсынұлы айтқандай, совет өкіметі күшпен енгізген социалистік тәр­тіп пен онымен ере келген ре­прессиялық шаралар қазақ қоғамы үшін «шақырылмаған, жат жаулық пиғылдағы қонақ» орнында болды.

І.Қозыбаевтың зерттеуінде осы уақытқа дейін бұл тақырыпқа арналған еңбек­терде кездесе бермейтін тың фак­тілер мен тұжырымдар аз емес. Бір-екі мысал келтірумен шектелейін. 1919 жылы мәскеулік орталық билік Қазақ қоғамын советтік өкімет жүйе­сіне даярлау ісін жүктеп Қазақ әскери революциялық комитетін құрып, іске қосады. Іс жүзінде бұл қазақ қоғамын басқаруға жіберген алғашқы үкі­мет еді. Оған жетекші етіп С.С.Пестковскийді тағайындайды. С.С.Пестковский бұл шешімге келіс­пей, қазақтардың арасынан біреуді тағайындауды ұсынады. Сонда қазақ делегациясы өздерінің арасында алауыздықтың басым алуына байла­нысты бірінші басшының «сырт» адамнан болғандығын қалай­ды. Өкінбеске шараң жоқ! Ахаң, А.Бай­­тұр­сынұлы тұрғанда, оның тұлғалық қасиетіне тоқтай алмаған қазаққа не айтасың?! Осы алауыздық кейінгі тарихымызда да әлденеше рет қайта­ланбады ма?

Кітапта сталиндік жүйе жағда­йында жетекші партия мен НКВД органдары қызметінің өзара кірігіп кет­кендігі туралы фактілер мен тал­даулар келтіріледі. Мұндай сюжет­тер Голощекин, Мирзоян және Сквор­­цов биліктеріне байланысты аз кездеспейді. Бұл үрдіс советтік би­­лік­тің алғашқы күнінен соңғы күніне дейін үзіліссіз жүріп отырды. Басқаша айтқанда, осы жүйе советтік биліктің ғұмырының 70 жылдан астам уақытқа созылуын анықтаған негізгі фактілердің бірі болды.

Зерттеушілер арасында тақырыпқа байланысты осы уақытқа дейін анық­тауға берілмей келе жатқан мәселе – ол репрессия құрбандарының саны. Ав­тор еңбегінде бұл мәселені айналып өтпей, арнайы қарастырған. Бұл ретте осы уақытқа дейін еңбектен ең­бекке көшіп жүрген сан мынадай: рес­публикада репрессияға тартылған адамдардың жалпы саны – 103 мың, ал олардан ату жазасына кесілгендер – 25 мың. Бұл сан да дәл емес. Сотқа тартылғандардың жалпы саны 118-120 мың деген де мәлімет кездеседі. Мұндай маңызды мәселеге байланыс­ты дәлдіктің жоқтығы, әрине, үлкен өкініш тудырмай қоймайды. Яғни, репрессия құрбандарының саны мен әлеуметтік құрамын нақты анықтауға байланысты зерттеу жұмыстарына қажеттілік әлі де бар, алда өз жалғасын табуға тиісті.

Сол сияқты І.Қозыбаев ресейлік зерттеуші О.Б.Мозохиннің көрсету­леріне сүйеніп «үлкен террор» тұ­сында, яғни 1936-1938 жылдар ара­лығында Қазақстанда 45 563 адамның тұтқындалғанын келтіреді. Ал осы тұтқындалғандардың әлеуметтік құ­ра­мы тұрғысынан кімдер екендігін біз білмейміз, яғни бұл мәселе де арнайы зерттеуді талап етеді.

І.Қозыбаев зерттеуінің тағы бір ерекшелігіне тоқталып өту парыз. Ол республикада «халық жауларын» жазалау процесінде ерекше көзге түскен Саенко, Павлов, Кальнинг сияқты НКВД офицерлері туралы осы уақытқа дейін көпшілікке де, мамандарға да аса көп мәлім емес мәліметтердің берілуі. Біз кітаптан олардың сұрқия портретін көргендей сезімде қалдық. Жалпы мұндай кітап елімізде тарих ғылымының жаңа сапа мен дәрежеге көтеріліп, өз міндетін абыроймен орындай алатындығының көрінісі. Тек тарихшы мамандар үшін ғана емес, жалпы оқырман қауым үшін, әсіресе, білім жүйесінде өз орнын табатын мұндай кітаптың аз ғана тиражбен (500 дана) жарық көруі, әрине, реніш тудырмай қоймайды.

В.И.Ленин революция өзін-өзі қорғай алуы қажет деген ұран тастап, бұл ұстанымын нақты «әрекеттерімен» бастап берді. И.Сталин көсемнің бұл ұранын абсурдтық деңгей-дәрежеге жеткізіп, жеке адам, халықтар теңдігі туралы ұлы идеяны іске асырудың ең сорақы да ауыр үлгісін көрсетті. І.Қозыбаевтың іргелі де байсалды еңбегімен танысып шығып біздің жасаған тұжырымымыз осы еді.

 

Мәмбет ҚОЙГЕЛДИЕВ

академик