Румидің көз жасы

Классикалық үлгідегідей, аспан бірден шайдай ашыла салған жоқ. Тұнжырап ұзақ тұрды. Тым ұзақ тұрды.

Нөсер басылғанымен, ағаш жапырақтарынан жаңбыр суы тамшылап, тырс-тырс етіп, көктем күнінің көркем әуеніне табиғаттың тағы бір аспабы секілді үн қосты. Осының бәріне шатыр астын қалқа етіп, селқос қарап тұрған кісінің көңілі алай-түлей күй кешіп, алабұрта қалатыны несі екен? Көзінің алды дымқылданып, бет ұшына дөңгелене тамшы тұрып, оны жаңбыр суындай сүрте салатыны несі екен?..

Жалпы, әдебиет имита­ция­ны көтермейді. Мұн­дағы психологиялық парал­лелизмнің жөні бөлек, жайында, жалған еліктеушілікті айтамыз. Түркі заманында жаудың алдыңғы шебін бұзушы яғни сөгуші жауынгерді сөкмән деген екен. Осы сөкмәнді жазар болсаңыз, қалай жазасыз? Оның ішіндегі аласапыран сезімді қалай бересіз? Оның бойында аздаған үрей бар еді десеңіз, жалған емес пе, оның бойында үрей болған жоқ десеңіз, тағы да жалған емес пе? Оның ішін қайдан білер едік? Жаудың шебін сөгіп көрмедік.

Жыраулардың жорық жырларын сол үшін жақсы көресіз, оларда сезімге еліктеу жоқ, сезімнің өзі бар. Жиырма жеті жасында жорықтан жарадар болып оралған Доспамбеттің зары сондықтан күйзелтеді, Махамбеттің ашынған дауысы сондықтан сай-сүйектен өтеді. Екінші дүниежүзілік соғыс­қа қатысқан қазақ қалам­герлерінің сезімі сондықтан сендіреді. Демек, әрбір ұлы қалам­гер – өз тағдырының жыршысы.

Ал сонау шығыста, әлдебір шаһарда әлдебір ұстаз ұзақ егіліп жылайды. Оның өксігі үйді теңселткендей болады... Сол сәтте бөлмеге кіріп келген шәкірт ұстазының жылап отырғанын көріп, ол да қосы­лып, еріксіз солқылдай бас­тады. Ұстаздың көз жа­сы­ шәкіртті жылатты. Сол сәт­те ұстаз жылауын тыйып, шә­кіртін көз жасы үшін жаз­ғырды дейді. Шын қайғыдан шықпаған көз жасы – күнәлі көз жасы, жалған көз жасы. Еліктеу өлеңді өлтіреді.

 Горькийдің көз жасы

Егер сіз өткен ғасырдың алғашқы ширегіндегі орыс әдеби қауымының ортасына тап келсеңіз «Горькийдің көз жасы сіңген көнетоз жилет сатамын. Қымбат емес» деген қыр­шаң­қы сөзді естір едіңіз, тіпті сондай хабарландыруды көріп қалуыңыз да ғажап емес еді.

Бәріне кінәлі – проле­тариат жазушысының көңіл­шектігі. Көңілшектік дегенде, жай көп кісінің бірінің көңіл сынықтығы емес, ин­тел­лектуалдың иір де шиыр сезім­дерінің июге бейім тұр­ғыштығы. Алайда мұны иіл­гіш­тік деп түсіну де жаңсақ пікір. Аса мәртебелі әбестік болар еді. Оның жақсы шығар­маға ғана емес, жақсы әуенге де елтіп, егіле салатынын сол сәт­те көбісі білер-білмес. Қай­бір әдеби салондар мен кітап клубтарында жас романистер Горькийге оқып берген өзінің алғашқы шатпағын жаңбыр астындағы бақтан жаңа ғана жұлынған алмадай көйлегінің етегіне аялай сүртіп, ұлы әде­биеттің болашағына қарай енте­лей басып асығып бара жа­татын.

«О, сені ұлы әдебиет қанша уақыт күтті!».

Осы сөзді Горькийдің аузы­нан тікелей естіген жастардың бір парасы «Біз келдік!» деп шуылдасып жатқанда, қыр басына шыққан қайсыбір қытай көсемі секілді «Мен келдім!» деп айқай салғандар да ара-тұра ұшырасып қалатын. Соның бірі, әрине, Маяковский. Бұлғақ. Футурист. Алып.

Оқиға былай болған. «Шалбар киген бұлттардың» буы әлі басыла қоймаған тұс. Поэманың үзіндісін оқи­ды. Әдеттегідей, әсер­лен­ген кейіп­керіміздің көзі­нен жас шығып кетеді. Жырдың мақтауын асы­рады. Осыдан арқаланған ақын азапты шақтардың өте­уін тапқандай, өзгеше күй ке­шеді. Маяковскийдің өз сөзі­мен айтқанда, кейін белгілі бол­ғандай, Горькийдің көз жасы әрбір ақынның жилетіне сіңген екен, сонда да, жилетті сақтап жүрмін, өлкелік музейлердің бірі қаласа, беруге әзірмін.

Горькийдің осы бір көз жасы уақытында арзан көрін­генімен, кейін қымбатқа түсті. Жас әдебиеттің гүлі, жауын­нан кейін қылтия көтері­ліп, құлпыра бой түзеген қызғал­дақтар секілді, әдебиет даласын жауып қалды. Көз жасымен суғарылған сол гүлдердің көбі аз жылдан соң үсікке ұрын­ды.

Мұқағалидың көз жасы

Жиырмасыншы ғасырдың қараңғы дәліздерінің бірінде, күңгірт жарықты талмай жұтқан терезе алдында ақын теріс қарап жылап тұрды.

Оның жылағанын ешқашан көрмеген замандасының да іші­не зар түсті. Жазушының жа­ны күйзелмей, қайтсін. Ақын­­ды жылатқан – тоналған өлең, күзелген жолдар.

Содан бері талай жылдар өтті. Секемшіл цензура, се­зім­­сіз­ редактор енді жоқ. Кі­таптың ан­нотациясын да автордың өзі жаза­ды. Кітап та еркін шығады. Әркім өзінің қалауынша өзіне анықтама береді. Ат қояды, айдар таға­ды.­ Ақшасын берсең, ақ­шам түскен­ше кітап дүкенге жете­ді.

Жиырма бірінші ғасырдың жап-жарық холлдарында жай­­най қуанып, жадырай­ күл­ген­дер. Пластик терезелерден түс­­кен жомарт шуақ бар.­ Осы күл­кі жылата жаз­дай­ды. Әдеби пара­докс.