Суреттерді түсірген Ерлан ОМАР, «EQ»
– Іле-Алатау ұлттық паркінің басқа табиғи нысандардан ерекшелігі қандай?
– Мен біріншіден еліміздегі ең әдемі таулар Іле-Алатау ұлттық паркі аумағында екенін мақтанышпен айтқым келеді. Онда өсетін жасыл шалғындар, жоталардың теңіз деңгейінен биіктігі ұлттық парк сұлулығын аша түседі. Туристер көп баратын мөлдір бұлақ бастаулары, сансыз сарқырамалар, жергілікті және республикалық маңызы бар табиғи ескерткіштер өз алдына. Соның бірі – әйгілі Шынтүрген мүк басқан шыршалары. Оған 1968 жылы «табиғат ескерткіші» мәртебесі беріліп, қамқорлыққа алынды. 900 гектар аумақта шыршалардың үстінде мүк өсіп тұрғанын басқа еш жерден көрмейсіз. Сол шыршалар жайқалған Түрген шатқалының жартастарында мұз дәуірінің іздері қалған, қыртыстарында екі-үш қабаттық мәңгілік мұз қалдықтары бар. Жалпы, Іле-Алатау ұлттық паркінде 12 шатқал бар болса, туристер көбіне Үлкен Алматы, Бутаков, Түрген, Есік шатқалдарына барады. Қазір қалың нөпір Қаскелең, Ақсай, Қотырбұлақ шатқалдарына да ағыла бастады. Ал Аюсай шатқалына жазда да, қыста да келеді. Себебі жаяу жүру соқпақтарын қатты қар баспайды. Жазда адамдар мұнда сейіл жасап, серуен құрса, қыстыгүні шанамен сырғанап жатады. Іле-Алатау флораға да, фаунаға да бай. Парк аумағында марал, елік, қабан, мысық, Қызыл кітапқа енген Тянь-Шань қоңыр аюы, қар барысы мекен етеді. Өсімдіктердің 1500 түрі бар.
– Қазір Аюсай шатқалында қарқынды құрылыс жүріп жатыр екен. Осыған қатысты біраз шу да болғанынан хабардармыз. Инвесторлар қандай негізде инфрақұрылым тұрғызуда?
– Аталған шатқалдан Үкіметтің Жер учаскелерін экологиялық туризмді дамыту үшін уақытша пайдалануға беру туралы Қаулысына сәйкес учаске алынды. «Туранга Групп» ЖШС жалпы аумағы 37 гектарды құрайтын (Ұлттық парк территориясы 199 мың гектар) 34 учаскеде жұмыс жүргізеді. Оның 20-сында тек әлеуметтік нысандар болады. Көру алаңдарын, көпірлерді, қосымша автотұрақтарды ұлттық паркке көмек ретінде тегін жасап береді. 300 шаршы шақырым аумаққа визит-орталық салынуда. 2023 жылға дейін 5 шатқалда 7 визит-орталықтың құрылысы жоспарланған. 10 глэмпинг, 1 кемпинг, 1 караванинг болады. Бір этноауыл тұрғызылады. Қазір қолданыстағы 155 шақырым соқпақ жол реттеліп, жаңа жаяу және велосипедке арналған маршруттар ашылады. Меніңше, аталғандардың бәрі бүгінгі таңда туристер үшін аса қажетті дүниелер. Мысалы, турист паркті араламас бұрын оның табиғаты, шатқалдары, арақашықтықтар жайлы, бастысы аумақта жүру ережелері туралы толық ақпарат алуы тиіс. Міне, осы қызметті визит-орталық атқарады.
– Қазір қандай жұмыстар толық аяқталды?
– Визит-орталықтың қаңқасы дайын. Желтоқсанға дейін толық бітуге тиіс. Қосымша әжетханалар тұрғызылды. Инвестор жұмысты ұлттық паркте экотуризмді дамыту жөніндегі тұжырымдаманың аясында ғана жасайды. Тұжырымдамадағы қоршаған ортаға түсетін салмақтың артып кетпеуі үшін қойылған талаптарды арнайы құрылған Қоғамдық кеңес бақылайды. Қоғамдық кеңес экотуризмге, жер учаскелерін пайдалануға беруге қатысты жұмыстардың бәріне араласады. Инвестор соның алдында есеп беріп отырады. Егер өз міндеттерін орындамаса, келісімшарт заңға сәйкес біржақты негізде бұзылады.
– Аюсай шатқалындағы инвестор жабайы табиғатта серуендеу мектебін ашып жатқанын естідік. Оның паркке пайдасы қандай болады?
– Инвестор үшін басты мақсат – туристер ағынынан ақша табудан бұрын, сол келушілерді табиғатқа ұқыпты қарауға үйрету. Адамдар санасына табиғатта серуендеудің ережелерін сіңірмесе туризм индустриясына келер зиян жетерлік. Өзіңіз білетіндей, туристер әлі күнге дейін айналаға қоқыс тастап, орынсыз жерде от жағады. Саяхаттың рахаты кәуап пісіру деп ойлайтындар көп. Ал экотуризм идеясы – денсаулық үшін шатқал соқпақтарымен неғұрлым көбірек жаяу жүру, өсімдіктерді тану, құстардың сайраған үнінен, сарқырама даусынан, таулардың сұлу көрінісінен ләззат алу. Бір сөзбен айтқанда – табиғатпен тілдесу. Санамызда осы мәдениет, білім қалыптасса, балаларымызды алып шыққанда да оларға өсімдік пен жануарлар әлемі туралы ақпарат беріп, бір ағашты кесіп тастауға он-ақ минут, ал қайта өсіруге ондаған жыл керектігін түсіндіре аламыз. Міне, жұмысты осындай тәртіп пен сауаттан бастау үшін «Туранга Групп» компаниясы «Тамыр» деп аталатын мектеппен қосылып, ашық аспан астындағы сабақтарды бастап кетті. Тауға шыққанда қауіпсіздік ережелерін көпшілік біле бермейді. Сөйтіп қауіпті жағдайға жиі ұшырайды. «Тамырдың» оқу бағдарламасында ол да бар. Сонымен бірге тамырлықтар ұлттық парктің инспекторларына туристермен қарым-қатынас жасау негіздерін үйретуде.
– Дегенмен де кейінгі жылдары азаматтарымыздың табиғатқа деген көзқарасы өзгерді ғой?
– Иә, әрине. Әсіресе пандемиядан кейін адамдар таза ауаның қадірін түсіне бастады. Кез келген дәрігерге барсаң табиғатта көбірек серуендеуге кеңес береді. Қаладағы саябақтарда, біздің ұлттық паркте жүретін кісі саны көбейді. Дегенмен де қоқыс әлі күнге ұлттық парктің нөмірі бірінші проблемасы десек болады. Сондықтан бақылау-өткізу пунктінде келушілердің қолдарына соңдарында сорақылық іздері қалмасын деп қоқыс пакетін ұстатып жіберуді тәжірибеге енгізгенбіз. Тіпті, кішкентай балаларының атын жазып, арнайы листовкаларды да беретінбіз. Бірақ адамдар біз тегін берген пакетті паркте пайдаланбай, кейін өз қажетіне жарату үшін алып кетіп жатты. Енді Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі тапсырмасы бойынша парк аумағындағы адамдар көп жиналатын жерлерге қоқыс алаңдарын қойып, креативті идея ойлап таптық. Мысалы, Аюсай шатқалында екі қонжығын ерткен аюдың мүсіні бар. Аңыз бойынша бір қонжық құрғақ қоқысты, екіншісі дымқыл қоқысты жинаған. Жас жеткіншіктерге осы әдіс түсініктірек. Біздегі қоқыс алаңындағы екі контейнер құрғақ қалдыққа, үшеуі дымқыл қалдыққа арналған. Парк аумағында барлығы осындай 31 алаң болады. Осылайша, туристерді қалайда қоқысты жүрген жерде тастап кетпей, сол контейнерге әкеліп салуға үйреткіміз келеді. Сіз де қаладағы пәтеріңізден қалдықты есіктің аузына емес, арнайы орынға апарып лақтырасыз ғой. Мұнда да сондай әдет қалыптастыру керек.
– Туристерге инспекторлар да ережені әрқашан түсіндіріп отыратын шығар?
– Бүгінде 320 орманшы-инспектордың әрқайсысына 2000 гектар шамасындағы аумақ бөлінген. Олардың негізгі міндеті – сол территорияны аралап, өрттен, браконьерден қорғау. Кей инспекторлардың қарайтын аумағына туристік қызмет жүзеге асырылатын жерлер де кіреді. Сондықтан инспектор орман ішіндегі браконьерді де бақылап, шатқалдағы туристке де қарап жүруі тиіс. Бәріне бірдей физикалық тұрғыдан үлгермей жататыны рас. Сол себепті біз қазір паркімізде келушілерді бақылайтын рейнджерлер штатын құрмақпыз. Олар, әрине, айыппұл салып қорқытумен емес, ережені түсіндірумен, экологиялық ағартушылық жұмыспен айналысады. Туристер саны көбейіп жатқан уақытта мұндай қызметкер бізге ауадай қажет дер едім. Жоғарыда айтқанымыздай, инспектордың негізгі жұмысы – орман қорғау. Жауапкершілік өте жоғары. Ол туристермен жүріп, ертең басқа жерден өртке немесе браконьерлік әрекетке жол беріп қоюына болмайды. Бүгінде рейнджерлерге арнайы қызметтік киім, құқықтық ереже дайындалуда. Жыл соңына дейін ол жайында қосымша ақпарат береміз.
– Ұлттық паркте әжетхана да шешімін таппай келе жатқан проблеманың бірі ғой?
– Иә. Себебі канализация тек Алма-Арасанда ғана бар. Тіпті, «септик» қазып, кейін қалдықты алып кететіндей етіп жасасақ та, таулы, биік жерге арнайы техника әрқашан көтеріле бермейді. Дегенмен біз қол қусырып отырған жоқпыз. Жыл соңына дейін 3-4 модульді әжетхана орнатпақпыз. Әрқайсында әйелдерге, ерлерге және мүгедектерге арналған кабиналар болады. 500 литрлік құтыдағы су күн батареялары арқылы жылытылады. Ал қалдықты бөлек полигондарға шығарамыз. Уақыт өте биологиялық өңдеу технологиясымен оны қайта пайдалану мәселесін де қарамақпыз.
– Сіз бірнеше жылдан бері осы салада жұмыс істейсіз. Браконьерлік әрекеттерге толық тосқауыл қойдық деп айта аласыз ба?
– Мүлдем жойылды дей алмаймыз. Себебі ұлттық парк аумағында жекеменшік саяжайлар бар. Сол саяжайлардағы адамдардан аңшы мылтығын табатын фактілер кездеседі. Бірақ жануарларды жаппай жою, Қызыл кітаптағы аңдарды ату жағдайлары өте сирек. Заң да қатайды, көбі аяқ тартады. Ал өрт жиі болып тұрады. Оған да туристердің мұқиятсыздығы, кәуап пісіру үшін от жағып, өшірмей кетуі әсер етеді. Браноньерліктен жануар зардап шексе, өрттен өсімдіктер, ағаштар жойылады. Қалпына келтіруге көп уақыт керек.
– Іле-Алатауға келушілер саны кейінгі жылдары қаншалықты көбейді?
– 2018 жылы бізге 250 мың турист келсе, 2019 жылы 300 мыңға ұлғайды. Биыл карантинге байланысты азайып қалды. Осы қараша айына дейін шамамен 150 мың адам кірді. Дегенмен жыл өткен сайын көбейе беретіні сөзсіз. Бұған дейін айтқанымыздай, адамдар пандемиядан кейін денсаулықтың, табиғаттың қадірін шын түсіне бастады.
– Әңгімеңізге рахмет.
