Интеллектуалдар эмиграциясы

Барлық елдің таланттарға «тәбеті» күшті

Сарапшылардың пайымдауынша, бұл үдеріс елімізде 1996 жылдан бас­тап байқалған. Сол жылдардан бері Германия неміс тілін академиялық деңгейде меңгерген түлектерге жоғары оқу орындарының есігін айқара ашты. 2000 жылдарға дейін Германияға бағытталған ин­тел­лек­туалдар миграция­сы тек гума­ни­тарлық саланы қамтыса, қазір тех­ни­калық бағытқа ауысты. Ал Балтық жағалауындағы елдер болса, жоғары шәкіртақымен қоса, тегін тұрғын үй, жұмыс беру мүмкіндігін қарастырып жатыр. Талантты жастарды «меншіктеп алу» жағынан Ресей де ешкімге дес берер емес. Қазір қазақстандық 75 мыңдай жас Ресейде оқып жүргенін осыдан бірер жыл бұрын Ресей президенті В.Путиннің өзі айтқан болатын.

Ресейліктер Омбыдағы техникалық университет жанынан елімізден оқуға кеткен жастарымыз үшін бөлек кампус салмақ. Бұл жоба жүзеге асырылса, 4-6 жылдың ішінде ондағы қазақстандық студенттердің өз Отанымен байланысы үзілуі мүмкін. Себебі ресейлік ассимиляция процесі біздікіне қарағанда қарымдылау. Ресейлік ғалымдардың зерттеуіне қарағанда, жоғары білімді 50 мың маманның эмиграциясының жылдық шығыны 25 млрд долларға бағаланыпты. Мамандар біздің шығын да осы көрсеткіштің маңайында екенін айтады. Кез келген ел үшін «ақылды милардың» сыртқа кетуі – үлкен шығын болғандықтан, экономикасын дамытуға бағыт алған елдер мемлекеттің тартым­ды­лығын арттыруға ден қойып, елдегі өмір сапасын жақсартуға тырысады.

Мұның бар­лығы елге түрлі сала­лар­дағы кәсіп­қой мамандарды тарту үшін аса қажет. Сарапшылар интеллектуалдар миг­ра­ция­сының бета­лы­сын интеллектуалды ұлт қалып­тас­тыруға бағыт­талған сая­сатты айқын­дай­ды деген батыл бол­жам жасай бас­таған.

Біз әлі күнге «орыстар кетіп жатыр» деген біржақты ақпаратпен шектеліп отырмыз. Қазір интеллектуал­дар миг­ра­­­циясының деңгейін елден кеткі­сі келе­тіндердің санымен баға­лағысы ке­­ле­тіндер көбейіп барады. Соңғы дерек: 2020 жылы елден кетіп, мекенжа­йын ауыстырғысы келетіндердің 50 па­­йы­зының жоғары білімі бар. Бұл рес­ми дерек қана.

Саясаттанушы Әзімбай Ғалидың сө­зіне қарағанда, «орыстар кетіп жатыр» деген ақпаратқа мән берудің тіп­ті қажеті жоқ. Ресей бізден, ТМД ел­де­ріндегі қандастарының арасынан өзіне қажеттінің бәрін әлдеқашан ал­ған.

– Әлемнің ақыл-ойын бір орталыққа шоғырландыруға бағытталған ғалам­дық миграцияның ең соңғы толқыны келе жатыр. Бұл үрдіс АҚШ-та, Батыс Еуропада сыннан өткен. Алпауыт елдер қаржы көздері арқылы Нобель сый­лығы лауреаттарын уысында ұстап отыр. АҚШ-тан шыққан лауреат­­­тар туралы деректер «тегі – жапон, АҚШ азаматы» деген тіркестерден бас­­талады. Ғаламшардың озық ойлы интел­лектілері қазір алпауыт елдердің абы­ройын асқақтатып отыр. Олардың тәбе­тіне Ресей, Қытайдың өзі тосқауыл қоя алмайды. Бір кездері Ресейден кет­­кен Андре Гейм мен Константин Ново­­селов физика саласында Но­бель сыйлығымен қанжығасын майлады, – дейді Әзімбай Ғали.

Саясаттанушы Айдос Сарым әлі де болса тәуелсіздікке қырын қарай­тын, қазақ мемлекетін мойында­май­тын күштер бар екенін айтады. Тіпті өзі­міздің қазақтың ішінде мемле­кет­­тілігімізге немқұрайлы, самар­қау қа­рай­тын, болашағымызға сенбейтін аза­маттар болды. Солар сенбейді екен деп ел көшіп кеткен жоқ. Керісінше, елге ел қосылып, қазақтың басы өсіп жатыр.

Осыдан оншақты жыл бұрын ин­тернетте бағдарлама жасайтын жі­гіттер өзге ұлттың өкілдері болатын. Қа­зір өзіміздің қазақ жастары ға­лам­тор­ға иелік ете бастады. Мұның өзі жақ­сы көрсеткіш.

Саяси құндылықтардың беталысы түбегейлі өзгерді: ендігі жерде әлемдік тартыс инвестициялық тартымдылық климатын қалыптастыру және адам ка­пи­талын дамыту бағытында өріс­те­мек. Демографиялық дағдарыс пен панде­мия­лық дағдарыс әлемді екі өкпеден қысып барады. Инвестиция үшін тартыс мәселесіне келер болсақ, мем­лекеттің тұрақты өсімі үшін жыл сайын 10 млрд АҚШ доллары көле­мінде инвестиция керек. Елдегі биз­нес, экономикалық ахуал соған жұ­мыс істеуі тиіс. Ал екін­ші бағыт – адам капиталы үшін күрес – АҚШ пен ҚХР арасында өтіп жатыр. Адам ка­пи­талының әлеуеті ашылу үшін оған ке­ңістік керек.

А.Сарым ең талантты деген ақын немесе әншінің ән-жыр жинағы Қа­зақ­станда 1 АҚШ доллардан сатылса, оны әрбір қазақстандық сатып алса, жиынтығы 18 млн АҚШ доллары болса, бұл көрсеткіш Қытайда 1,5 млрд АҚШ доллары болатынын айтады. Қазақстанда шығарылған бір жейденің өзіндік құны 50 АҚШ доллары болса, Қытайда ол 1 АҚШ долларына тең. Демек, дәл қазір біз сапа жағынан да, баға жанынан да дәрменсізбіз. Сон­дықтан ірі инвесторлар өрісі кең кеңіс­тікке қаржы салуға бейіл. Халқы санының көптігіне және әлеуетіне сенген елдер көзіне түскен таланттарды өздеріне қаратып жатыр. Біздің мұндай елдермен таласуға да, бәсекелесуге де шамамыз жоқ. Сондықтан бірінші кезекте ин­вес­тиция үшін күресте бақ сынау қа­жет. Әлемдік адам капиталының әле­уеті АҚШ-ты әлемдік державаға, Но­бель сыйлығы лауреаттарының зерт­­ха­насына айналдырды. АҚШ-та тұ­ра­тын лауреаттар туралы дерек­терде «тегі – жапон» немесе «тегі – орыс» АҚШ азаматы» деген тіркестер жиі қол­данылады. АҚШ бұл үшін намыс­тан­байды, керісінше әлемдік миг­ра­ция­ның шаң сорғышына айнал­ға­нын, әлемдік интеллектуалдың тайқазаны қолдарында тұрғанын ешкімнен жасырмайды.

Сарапшылар эмиграциялық белгі­лер мемлекеттік саясат пен басқа­ру­да­ғы диссонансты білдіретінін айтады. Адами капиталдың сапасын арттыру, қоғамды, экономика мен өнді­ріс­ті жаңарту, инновациялық және жоға­ры технологиялық өндіріс­тер мен қызмет­тер­ді дамыту, Қазақстанды әлемдегі ең дамыған және бәсекеге қабілетті елдер­дің біріне айналдыру мемлекет пен биліктің басым бағыт­тары болып жарияланды. Бірақ сонымен бір мез­гілде елдің адами капиталының ма­ңыз­ды бө­лі­гін сақтау үшін нақты шаралар қа­был­дан­бады. Эмиграцияны қыс­қар­ту­дың маңызды мемлекеттік саясаты мен бағдарламасы жоқ, ел­дің қандай нақты экономикалық шығын­дар­ды көте­ретіндігі туралы әдістеме мен дерек­тер тағы жоқ.

Қазақтың қабілеті де интеграцияланды

Егер табиғи байлық ұшпаққа шыға­ра­тын болса, Ауғанстан жер бетін­дегі ең бай, ең алпауыт елге айналатын еді. Бірақ олай емес екені белгілі. Адам капиталының әлеуеті ашылу үшін оған кеңістік керек. Ресейлік «Яндекс» компаниясының негізін қала­ған Аркадий Волож Қазақстанда жүрсе, оның компаниясы қазіргідей танымалдылыққа ие болмас еді. Ол Ресей асып, идеясын тарататын, қа­жет^­­­­сінетін орта тапты. Бірақ түп-та­мырын ұмытқан жоқ. Қазақстанға келіп «Яндекс» мектебін ашты. Өзіміз­дің Димаш Құдайберген мен Сәбина Алтынбековаға Қытайдың назары аумағанда, қазақтың алақанында еркелеп жүрген көп таланттың бірі болып қалар ма еді? Олар қазір ел ішінде де, сыртта да қазақтың атағын аспандатып жүр.

Сондықтан ендігі жерде «таланттарымыз елден кетіп жатыр» деп жылай бермей, оларды алпауыт елдерге таныстырудың, шетелде танылған азаматтарымыздың елмен байланысын үзіп алмауының тетіктерін қа­растыруымыз керек. Қа­жет болса, талантты жастарымызды АҚШ, Батыс Еуропа елдері компаниялары­на жұмысқа тарту, интел­лектуал­­­дары­мызға шетелде өзін-өзі жар­на­ма­лау­ға жағдай жасау, олардың та­ны­­мал­ды­лығын арттыру қажет.

АҚШ, Түркия сынды мемлекеттер адал қыз­мет етіп, елге пайдасы тиген кез кел­ген азаматты ұлтына, шыққан тегіне, жеріне қарамастан өз адамы санап, тө­рінен орын береді. Өздеріне тартып, сіңіріп алады. Бұдан олар пайда көрмесе зиян шегіп отырған жоқ. Біз де осы тәжірибеге жүгіне білуіміз керек. Мүмкін өзге ұлт өкілдерінің қазақ ұлтына сіңуін тездететін фактор осы болар, бәлкім. Бірақ біз бұған да да­йын болмай отырмыз, – дейді Айдос Сарым.

Интеллектуалды көшбасшы мемлекет саналатын АҚШ ғылым-білімге қаржы бөлуден алдына жан салмайды. Мәселен, әлем халқының 5 па­йызына жетпейтін америкалықтардың үлесіне дүниежүзілік ішкі жалпы өнім­нің (ІЖӨ) 20 пайызынан астамы, ал әлем бойынша ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұ­мыстардың 40 пайызы тиеді екен. Ал ғылымға жұмсалатын шығынның 75 пайызы бизнестің есебінен қар­жы­ландырылады. Мұндай ұтымды тәжірибе Қазақстанға ауадай қажет. Қытай 2020 жылы ғылымға жұм­салатын әлемдік шығынның 20 па­йызына жетуді көздеп отыр. АҚШ, Жапония секілді мем­лекеттерде интел­­лектуалды әлеует­ті дамытуға мүм­кін­дік беретін ар­найы ғылым қала­лары көптеп ашылған. 2015 жыл­дары Ресей саясаттанушысы Сергей Мироновтың бастамасымен «Ұлттың интеллек­­туалды ресурсы» деп аталатын арнайы бағдарлама қабылданған. Халқының 60 пайызын жоғары біліммен қамтамасыз еткен Ресей бұл көрсеткіш бойынша әлемде алда келеді. Израиль мен Канада халқының – 42 пайызы, АҚШ-тың – 40 пайызы, Жапонияның – 38 па­йызы, Швеция мен Финляндияның 36 пайызы жоғары білімді болып сана­лады. Ал ғылымға қаржы аямайтын елдердің қатарына Швейцария, Израиль, Франция, АҚШ, Германия, Исландия, Сингапур, Жапония жатады. Шағын Швейцария мемлекеті бү­гінге дейін Нобель сыйлығы мен ғы­лыми патенттер иелену жағынан жетекші тұғырдан түскен емес.

Ұлттың интеллектуалды көшбас­шы­лығын қамтамасыз етуде шешуші фактор – ақпараттық қолжетімділік пен ақпараттық революция екені мәлім. Жапония, Оңтүстік Корея, Дания, Исландия, Ұлыбритания, Франция, Аустрия және Испания елде­рінде ха­лық толықтай дерлік компьютермен және интернет жүйесімен қамтылған. Ғаламдық көші-қон үде­рі­сі­нің тамыршылары «түпкі тегін  іздеу ХХ ғасырға тән құбылыс, ХХI ғасырда оның жаңғырығы ғана қайталанады», де­генді айтуда. Шынында да солай сияқ­ты. Себебі өткен ғасырдың тоқ­са­ныншы жылдары басталған көші-қонның ендігі беталысы – қазақ жеріне келіп қоныстанған қан­­дастарымыздың тұрмыс-жағ­да­йы­на ғана емес, қоғамда алар орны­на қарап та бағаланатыны сөзсіз. Егер сіз «әлемдегі ең интеллектуалды ұлт қайсы?» деген сауалға жауап іздеп, ғылыми еңбектер мен ин­тернет сайттарын ақтарсаңыз, кез келген ұлттың «ең ақылды ұлт – бізбіз» деп мақтанатынына куә бо­­лар едіңіз. Құдайға шүкір, біздің де мақтан етер тұлғаларымыз баршылық. Бірақ қазақтың бір бөлігі – сыртта. Біз іштегі қазақпен бірге сырт­тағы қазақты да мақтан ететін дең­гейге көте­рілуі­міз керек.

АЛМАТЫ