Теңгенің тағдыры Swop жүйесінде сыналады

Шикізатқа тәуелді
валютаға сенім аз

– ШЫҰ-ның 2025 жылға дейінгі даму стратегиясын жүзеге асыру жөніндегі іс-қи­мыл­дар жоспарының бекітілуі өзара сауда-саттықты қал­пына кел­тіруге және арттыруға септігін тигізеді деп үміттенеміз. Аталған мін­деттің шешілуі қаржы­ланды­ру тетігін қалыптастыру жө­нін­дегі келіссөздерді тездетуді талап етеді. Өзара есеп айырысуда ұлттық валюталардың рөлін бір­тіндеп арттыру, сондай-ақ Еура­зиялық қаржыландыру, кеңес беру механизмін қалып­тас­тыру жөніндегі Жол картасы сияқты шаралардың қабылдануы бұл про­цестерді тездетеді, – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.

Осы орайда, бі­рер жыл бұрын 2025 жылы Алма­­тыда ЕАЭО-ға қатысушы мем­ле­­кеттердің ортақ қаржы нары­ғын реттеу жөніндегі ұлттық деңгейден жоғары тұратын орган құрылады деген сөз шық­қан-ды. Сол сияқты, Ұлттық банк төрағасы Ерболат Досаев былтыр желтоқсанда Алматыда Халықаралық валюта қорының Орталық Азия, Кавказ елдеріне және Моңғолияға техникалық кө­мек берудің аймақтық орталығын ашуға дайын екенімізді айтты. Сарапшылар Мемлекет бас­шысы ұсынып отырған еура­зиялық қаржылық кеңес беру мәселесімен ЕАЭО жанындағы жаңадан ашылатын қаржы нары­ғын реттеу жөніндегі ұлттық деңгейден жоғары тұратын орган айналысуы мүмкін екенін айтады.

Әлемдік валюталар қор­жы­нын әр­тара­птандыру валю­талық тәуелділіктің алдын алатыны белгілі. ШЫҰ-ға мүше елдер өзара сауда қатынасын ұлт­тық валюталармен жасау керек деген идеяның пісіп-жетілгенін көріп отырмыз. Бұл әсіресе Қазақстан тәрізді даму жолы­на енді түскен елдерге өте қажет.

Кедер­гі­лер де бар, әрине. Қытайдың ШЫҰ елдерімен саудада екі жақтың ұлттық валюталарын пайдалануға ұзақ уақытқа дейін мүдделі болмай келгені белгілі. Оған өкпе жоқ. Шикізатқа тәуелді елдің валютасына сенім жоқ екені бұрыннан бел­гілі. Демек Қазақстан Президентінің ұсы­нысы ең алдымен теңгеге дем беруге деген ниеттен туып отыр.

Құқықтық жағынан ғаламшардағы аумақтың төрттен бірін, Жер бетіндегі халықтың 40 пайызын және әлемдегі ішкі жалпы өнімнің үштен бірін қамтитын ШЫҰ кеңістігінде Swop жүйесі бойын­ша ұлттық валютамен төлем жүргізу те­ті­гін бірер қаулының күшімен іске асыра ал­маймыз.

Сауда және интеграция министрі Бақыт Сұлтанов жуырда Парламентке «Техникалық реттеу туралы» заң жобасын таныстырған кезде нарықты сапасыз тауар­лардан тазартуға кірісуге ниетті екенін, нарықты қадағалау институты енгізіліп жатқанын айтты. Еуразиялық эко­­номикалық комиссияның жалпы про­цес­терімен интеграциялануға кіріскелі отырғанымызды да сол жиыннан білдік. Қысқасы, сарапшылар министр Б.Сұл­та­нов ұсынып отырған заң жобасы на­рықты сапасыз тауарлардан тазартуға мүм­кіндік беретінін айтып отыр.

Нарықты сапасыз тауарлардан тазарту үшін бірнеше бағыттарды ке­­шенді түрде шешіп, монетарлық еге­­мендікке қол жеткізуіміз керек. Ұлт­­тық инвестиция немесе ұлттық ин­вес­­торлар экспорттық-шикізаттық век­тор­ға индустриалды-инновациялық сипат бере алады. Шикізатты сатып, экс­порттың пайдасына жұмыс істеп келе жатқанымызды Мемлекет басшы­сы осыған дейін де айтқан. Бұл процесс неғұрлым ұзақ уа­қыт­қа созыла берген сайын теңгеміз де сыртқы теге­уі­ріндерге төтеп бере алмай, күзгі жапы­рақтай қалтырай берері анық. Мем­лекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Импортты ұмытыңдар» деген ескерт­песі де ел есінде. Демек, бізге дағ­дарыстан қысылмай, ес жиып алуға бе­рілген жалғыз фактор – импортты ұмы­ту, импортты алмастыратын мем­ле­кеттік бағдарламаны дағдарыс жағ­да­­йына бейімдеп тағы бір ширатып алу.

Сарапшы Досым Сәтпаевтың айтуынша, Қытайдың алыс-жақын шетелдер­ге деген көзқарасын олардың им­порт­тық тауарларының сапасына қарап бағалауға болады. Ел ішінде қытай немесе қырғыз тауарларына айтылатын сын көп. Сарапшылар сырттан келетін тауар­лардың тек сапалысын ғана ішкі нарық­қа жіберуді заңдастырудың қажет­тігін көптен айтып жүр. Біздің импорт тауар­ларына деген талғамымыздың түзе­луіне мүмкіндік беретін бірден-бір фактор осы екенін тілге тиек еткен са­рапшы Досым Сәтпаев елдегі тауар на­рығы жабайы нарық деңгейінен алыс­тап кете алмағанын да ескертіп өтті. Отандық нарық сапасыз тауарлардың шаң­сорғышына айналды, сапаға емес, бағаға мән беретін тұтынушылар тобын қа­лып­тастырды.

Біздің тауарлар нарығын екіге бөлуге болады: біріншісі – Еуропа және Түркия­дан тасымалданатын сапалы тауарлар, ал екіншісі – жан-жағымыздан келіп жатқан арзан және сапасы да соған лайықты тауарлар. Көршілес елдер біздің халықтың тұрмысын бақылап отырғанын, күнкөріс нашарлаған жағдайда сүйек-саяғын бізге қарай сырғыта салуға дайын екенін айтып өткен Досым Сәтпаев бұл жағдайдың алдағы уақытта жалғаса беретінін де ес­керт­ті. Себебі қазақ нарығы өзбек, тү­рік­­мен тауар өндірушілерінің тауарла­ры­мен толығып жатыр.

– Осыдан бірнеше жыл бұрын статис­ти­кадағы бұрмалаушылықтар, көрші елдерден келіп жатқан тауарлардың ста­тис­тикалық көрсеткіші мен шын көр­сет­кіші жайлы мәселе мемлекеттік дең­гейде көтерілді. Статистикалық айқын­дыққа қол жеткізсек, біраз мәселе рет­теледі. Ішкі нарықты сапасыз тауарлар­дан тазарту арқылы талғамы жоғары тұты­ну­шылар қоғамын қалыптастыру алдымен бізге керек. Бұл тек киім-кешек қана емес, азық-түлік тауарларына да қатыс­ты. Осылардың бәрі назарға алынса, шешімін тапса, Қазақстан халқының қан­ша пайызын киіндіріп, азық-түлікпен қам­тамасыз етіп отыр деген мәселенің бета­лысы айқындалады, – дейді Д.Сәтпаев.

Осыған дейін Қазақстан мен Қытай­дың инвестициялық және сыртқы сау­да белсенділігіне қолдау көрсету мақ­са­тын­да ҚР Ұлттық банкі мен Қытай Халық банкі арасында Қазақстан теңгесі-Қытай юані валюталық Swop туралы келісімге келгенін хабарлаған болатын. Ал қараша айының алғашқы онкүндігінде Түркия Республикасы Орталық банкі (TCMB) мен ҚХР Орталық банкі арасында Ақша алмастыру (Swap) келісімі 3 жылға созылды деген ақпарат таратты. «Ресей мен Қытай өзара есеп айырысуды ұлт­тық валютада ұлғайтуға кірісті» деп ха­бар­лады Қытай Халық банкі жуырда.

Атап айтқанда, 2020 жылдың қаңтар-қараша айларында ҚХР мен РФ шекара саудасында юань-рубльмен өзара есеп айырысу көлемі 48%-ға өсті. Юань-рубль облигациясы бойынша тікелей сауда-саттық ашылып, доллардың кросс-бағамы бойынша бір-біріне қарсы белгіленуден бас тартты. Қазір Ресей мен Қытай ұлттық валютамен есеп айырысу туралы үкіметаралық келісімді дайындауға кірісті. Бұл тек есеп айырысу туралы ғана емес, сонымен бірге ұлттық валютамен жасалатын клирингтік операцияларды да қамтиды. Демек ШЫҰ мен ЕАЭО шеңберінде қабылданған жобалардың беталы­сын, логистикалық тізбектің мүм­кіндігін өзіміздің мүмкіндігімізге қа­рап бейімдейтін кез келді. Себебі Қы­тай орталық банктермен тікелей своп-желілер немесе валюталар жұбын өсірудің кезі келді.

Теңгені тағы бір
ширатып алу керек

2020 жылы Қазақстанда шетелдік банктер көп тіркелген жоқ. Бірақ 2021 жыл бұл секторға тосын жаңалықтар әкелуі мүмкін. Себебі алдағы жылдан бастап бізге шетелдік банктер келе бас­тайды, біз банк секторында ДСҰ шарт­тарын қабылдаймыз. Сарапшылар 2025 жылы экономиканы несиелеудегі шетелдік банктердің үлесі 50%-дан асып кететінінін, банк секторындағы негізгі бәсекелестік ресей және қытай банктері арасында өтетінін айтып жатыр. Демек Үкімет ендігі жерде теңге – юань немесе рубль – теңге арасындағы Swop бәсекесінде теңгенің әлеуетін тағы бір ширатып алу керек.

Экономист Мақсат Халық Мемлекет басшысының еуразиялық қаржылық кеңес беру туралы ұсынысы өте өзекті екенін айтады. Қытай тауарлары Орталық Азия арқылы Еуропаға тасымал­да­на­ды. Сондықтан логистикалық тізбек­тер үшін Swop жүйесі теңгеге қуат беретін факторлардың бірегейі болуы да әбден мүмкін. Себебі АҚШ доллары құбылмалы валюталардың бірі. Қорымыздың көп бөлігін АҚШ валютасымен сақтаудың күмәнді тұстары анықтала бастады. ШЫҰ немесе ЕАЭО шеңберінде ұлттық валютамызбен төлем жасау тетігін жетілдірудің қажеттігіне күмән келтіруге болмайтынын айтқан Мақсат Халық қытай юані бүкіл әлемдік деңгейде мойындалған валюта екенін де ұмытуға болмайтынын, көрші елмен сауда-саттықтың қауіпті тұстары бар еке­нін де айтып өтті. Қытаймен дип­ло­матиялық байланысты оның сырт­қы саясатындағы трендтерге қарап үйлес­тіріп, жиі-жиі өзгертіп отырудан ұтыл­май­мыз.

– ЕАЭО-ның Қазақстанға кері әсері байқала бастады. Ортақ валюта мәселесі де жиі айтылып жүр. Біз Swop жүйесін жетілдіріп, еуразиялық қаржылық кеңес беру механизмін қалыптастырсақ, ортақ валюта тақырыбы күн тәртібінен түсіп қалады. Одақтас елдер тең мүдделі болуы керек. Тең мүдделі елдер арасында ғана ортақ валюта мәселесін көтеруге болады. Мемлекет басшысы ШЫҰ аясында ұлттық төлемді жетілдіру мәселесіне басымдық бергенін Ресейдің ЕАЭО-дағы бір бағытты көздейтін басымдығынан кетудің басы деп қабылдадым, – деген М.Халық тек ЕАЭО немесе ШЫҰ шеңберінде емес, Түркия, Өзбекстан немесе Түрікменстанмен сауда-саттықта Swop жүйесін қолдануды қалайтынын айтты. Сол кезде бізде балама да болады, сыртқы факторлардан қысымдық байқалған жағдайда таңдау да болады.

– Ұлттық валютаның тағдырын Ұлт­тық банктің шешіміне немесе Қаржы ми­нистр­лігінің жауапкершілігіне байлап қойғысы келетіндердің қатары кө­бейіп барады. Теңгеміздің тағдыры елдегі экономикалық, әлеуметтік рефор­ма­лар­дың нәтижесіне тәуелді. ШЫҰ немесе ЕАЭО елдері арасындағы сауда-саттықта ұлттық валютамыздың азулы болуына Президенттен бастап ауылдық деңгейдегі әкімдерге дейін жауапты, – деп сөзін түйіндеді М.Халық.

Қаржыгер Ілияс Исаевтың пікірінше, АҚШ-тың санк­циялар соғысы тек Ресей­ге емес, сауда соғысы арқылы Қы­тайға қарай да ойыса бастады. Жа­по­ния, Гер­ма­ния тәрізді алпауыт елдер доллардың үс­темдігіне мүдделі емес. Олар ұлттық ва­лютамен есеп айырысуды әлдеқашан бастап кетті.

– Әлемдік қаржы балансындағы сал­мағынан айырыла бастаған АҚШ пайыздық мөлшерлемені көтеру немесе сауда соғысы арқылы доллардың үстемдігін сақтауға мүдделі. Ресейден ке­летін импорттың жартысын рубльмен төлеу біз үшін АҚШ доллары мен Ресей рублінің қыспағында қалумен тең, – дейді ол.

І.Исаев экспорт-импорттық сау­даны ұлттық валюта Swop жүйесімен жүргізуге ешқандай кедергі жоқ екенін айтады. Экономистер сауда немесе төлем кезінде валюталар арасындағы айыр­ма­шы­лықты дәлме-дәл есептеп беретін паритет жобасын ойлап тапқан. Мұндай жүйе, экономиканың АҚШ долларына деген тәуелділігін әлсіретуге апаратын жол екен. Бірақ жан-жағымыздағы елдер құп алған жобаға қатысты Қазақстан әзірге нақты шешімге келмегендіктен, мемлекет бұл мәселеге қайыра соғуға мәжбүр болып отыр.

Доллардың ықпалынан шығуға мүдделі емес

Қалталылардың көпшілігіАҚШ валю­тасының ықпалынан шығуға мүд­делі емес деуге болады. Себебі экспорт­тық және импорттық сауда саттықта долларға басымдықтың берілуі оларға тиімді. Халықаралық келісім бойынша әлемдегі кез келген сыртқы сауда процесі АҚШ долларымен жасалуы тиіс. Еуропалық қайта құру және даму банкінің базалық деректерінде еуроай­мақ­тағы өндірістің құлдырауы өзінің төменгі шегіне жеткені айтылған. Бұл қаржы нарығындағы либералды моне­­тарлы саясат пен құнды қағаздар нары­ғы­ның жандану фазасына ауыса бас­та­ға­нын көрсетеді.

І.Исаев Ресей экономикасының басты макроэкономикалық көрсеткіштері, ШОБ-тың деңгейі мен экономиканың өсіміне ықпал ететін маңызды шешімдер ЕАЭО шеңберінде немесе Ресеймен бір мезгілде қабылданғаны дұрыс екен­ді­гіне назар аудару қажеттігін де айтып өтті. Мысалы Ресейде салық сая­сатына қатысты біраз жаңалықтар бар. Бізде де бизнеске қатысты салық жеңіл­детілді. Оның сөзіне қарағанда, Ресей АҚШ немесе Батыс елдерінің қысы­мын сауатты қаржы жүйесімен емес, ШОБ-тың, ұлттық капиталдың әлеуетімен әлсіретуге тырысып жатыр. Де­мек бізге де ішкі мүмкіндігімізді тағы да бір шира­тып алатын кез келді. Ішкі мүм­кін­ді­гі­мізді ширатудың бір жолы – ұлт­тық ва­лютамызды Swop бәсе­ке­сі­не да­йын­дау.

АЛМАТЫ