Қазақтың сөз өнері ежелгі заманнан бері үш түрде жасалып, ғұмыр кешіп, біздің дәуірге жетті. Олар – халықтың ауыз әдебиеті (фольклор), авторлық ауыз әдебиеті (ақын-жыраулар поэзиясы) және жазбаша әдебиет (көне түркі мәтіндерінен бастау алады). Осы үшеуінің соңғы екеуі бүгінгі шақта да дамып келеді. Қазіргі көпжанрлы әдебиетіміз бен бүгіндері өтіп жатқан айтыстарымыз бұрынғы дәстүрді жалғастырумен бірге жаңаша, соны сипатта көрініс беріп, өзіндік ерекшеліктерге ие болуда. Мұның себебі аз емес, солардың бірі жаңа жазбаша әдебиеттің негізін салған Абай мен авторлық ауыз әдебиетін биік деңгейге көтеріп, оған жаңа сипат дарытқан Жамбылдың шығармашылығы, олардың әдеби-көркемдік ұстанымы мен талап-талғамы. Осы екі ұлы сөз зергерінің ұлттық сана-сезіміміздің, руханиятымыздың дамуында тарихи рөл атқарғаны үшін қазақ халқы олардың есімін, мұрасын әрқашан ардақтап, ұлықтап келеді, дәріптей бермек. Сөзіміздің жарқын дәлелі ретінде Абайдың да, Жамбылдың да 150 жылдығы кең көлемде аталып өткенін, жыл сайын олардың туған күнінде өткізілетін алуан түрлі салтанатты жиналысты, шығармашылық, ғылыми шараларды еске алуға болады. Дейтұрғанмен, әдебиетіміздің екі алыбын толық зерттедік, танып-білдік деп айта алмаймыз. Кеңес өкіметі тұсында олар туралы аз жазылған жоқ, бірақ зерттеулер мен мақалалардың көбі коммунистік идеология тұрғысында болғаны белгілі. Ал енді тәуелсіздік тұсында бүкіл тарихымызды, рухани мұрамызды қайта қарап, ұлтымыздың мүддесі мен міндеті талаптарына сәйкес жаңаша зерделеп, бағалап жатқанымызда Абайдың да, Жамбылдың да мұрасына қазақ көзімен қарап, сөз өнеріміздің табиғатынан шығатын заңдылықтар негізінде зерттеу қажеттігі дау тудырмаса керек. Бүгінгі әңгімеміздің мақсаты – Жамбылдың шығармашылық мұрасы келешекте қалай насихатталып, зерттелуге тиіс, алда қандай істерді жүзеге асыру қажет деген ойларымызды ортаға салу.
Жәкеңнің шығармалары Кеңес өкіметі кезінде мыңдаған, миллиондаған данамен қазақ, орыс, тағы басқа тілдерде жарық көргені баршаға аян. 1930-1950 жылдардың арасында ол кісінің өлеңдері бүкіл әлемге белгілі болды, 160-тан астам шет тілдеріне аударылып, Жер шарына тарады. Ақиқатында, қазақ халқын дүние жүзіне алғаш танытқан адам Жамбыл десек, артық айтқандық болмас. Солай бола тұрса да Жәкеңді әлі де лайықты дәрежеде, жаңаша тани да, көрсете де алмай жүрміз. Рас, жекелеген мақалаларда жыр алыбы туралы біршама жаңа көзқарас, соны ойлар бар. Алайда бұл жеткіліксіз екені түсінікті, олармен шектеліп қалмасақ керек.
Әдетте біз ұлы тұлғаларымыз хақында олардың мерейлі тойлары жақындағанда ғана ойланып, жеделдетіп қаулы қабылдап, іс-шараларды белгілеп, той күндерді жүзеге асыруға күш саламыз. Өкінішке қарай, ойлағандарымыздың көбісі асығыс істеліп, кейбірі орындалмай қалатыны бар. Кезінде Абайдың 150 жылдығына қатысты қаулының жобасы марқұм Өзбекәлі Жәнібековтің басшылығымен 1990 жылы, яғни бақандай 5 жыл бұрын дайындалған еді. Махамбет ақынның 200 жылдығына әзірлік төрт жыл бойы жүрді. Жамбылдың 175 жылдығын қай жағынан болса да, әсіресе шығармашылық мұрасын насихаттау мен зерделеу, ұлықтау жағынан жоғары дәрежеде өткізу мақсатында осы күннен бастап қажетті құжат қабылдап, тиісті іс-шараларды белгілеп, ұйымдастыру жұмысына кіріскен жөн сияқты. Мұндай өте маңызды істе басты назар ғылыми-шығармашылық мәселелерге аударылғаны орынды болар еді. Бұл салада өте ауқымды әрі қиын да жауапты жұмыстар бар.
Ең бірінші кезекте қолға алатын шаруа – Жамбылдың өзі мен шығармашылығы туралы дүниелердің бәрін қамтыған «Библиографиялық көрсеткіш» жасау. Ендігі жаңа көрсеткіш – Жәкеңнің бізде, шетте шыққан өз шығармаларын, ақын жайында жазылған мақалаларды, зерттеулерді, өлеңдер мен поэмаларды, түсірілген фильмдерді, сахнаға қойылған спектакльдерді, салынған суреттерді, тағы басқа туындыларды түгел тізімдеген, сипаттаған еңбек болуға тиіс.
Екіншіден, аса жауапты әрі зор маңызды іс – «Жамбыл шығармаларының академиялық толық жинағын» құрастырып, жарыққа шығару. Осы уақытқа дейін мұндай басылым болған жоқ. Ең алғашқы толық деп саналған 1946 жылғы кітап өз мағынасындағы нағыз академиялық жинақ бола алмады және ол қазір іздеп таба алмайтын дүниеге айналды. Одан кейінгі басылымдар да толық емес, негізінен, таңдамалы сипатта болды. Бұлай болудың өзіндік себептері бар. Оның бастысы И.Сталиннің жеке басына табынушылық әшкереленген соң Жәкеңнің ол туралы және сол шақтағы партия, Кеңес қайраткерлері жайында шығарған өлең-толғауларын цензура кітаптарға енгізбейтін. Тағы бір себеп – тәуелсіздік алғаннан кейін ақынның Кеңес кезіндегі компартияның саяси-идеологиялық үгіт-насихатының әсерінен туындаған шығармаларын жинаққа енгізіп, бүгінгі оқырманға ұсыну орынсыз деп түсіну. Әлбетте қазіргі жағдайда бұл себептер ескі ұғымдардың сарқыншағы деп қабылдануға тиіс. Жеке мемлекет болып, билігіміз өз қолымызға тиген шақта бұрынғыдай шеттен немесе жоғарыдан түсетін саяси-идеологиялық нұсқаулардан, қыспақтардан, цензурадан құтылып, ой еркіндігі, сөз бостандығы, пікірлік плюрализм орнаған заманда ескіліктің тұтқынынан шығатын мезгіл жетті деп білеміз. Қазіргі уақытта әдебиет пен өнерді, көркем туындыларды талдап, бағалағанда Кеңес кезіндегідей тек саяси, әлеуметтік шартты ұстанбай, әр шығарманы көркемдік пен эстетикалық құндылығы жағынан зерделеу бірінші кезекте болуы керек. Бүгінгі жаңа талаптың бірі – «әдебиет пен өнер туындысы түсінікті болуы керек», деген ғана принципті қолданбай, «әдебиет пен өнер туындысын түсіне білу керек» деген ұстанымды басшылыққа алу. Олай болса, әдеби, тағы басқа мұрамызды да осы тұрғыдан қарастыру қажеттігі туып отыр. Ендігі бір талап – әрбір шығарманы оның қандай қоғамдық, саяси жағдайда дүниеге келгенін ескеру және сол дәуірінің талап-талғамына ұштастыра зерттеу керектігі. Үшінші талап – шығарманың авторы өзінен бұрынғы дәстүрді қалай жалғастырды, оған өзі не қосты деген шарт басты назарда болуы тиіс. Міне, Жәкеңнің академиялық толық жинағын құрастырғанда осы талаптар негізге алынса дұрыс болар еді, өйткені оның өлеңдері, толғаулары, дастандары бұл талаптарға толық сай келеді, ал мұның өзі ақын мұрасын жаңаша бағалап, зерделеуге тірек болады, оның тұлғасын жан-жақты етіп көрсетуге мүмкіндік береді. Ақынның шығармалары сол заманның көркем бейнесі екенін әрі Жамбыл да сол заманның перзенті екенін де ұмытпаған жөн.
Жамбыл – ақын, жырау, жыршы. Жамбыл – ойшыл, тарих куәгері, өмір шындығын жырлаушы. Оның орасан таланты кез келген шығармасынан көрініп тұрады. Көркемсөздің хас шебері ретінде ол небір ғажайып теңеу, метафораларды қолданып, сөзді ойнатады, құбылтады, жаңа сөз оралымдарын жасап, бейнелі тіркестер тудырады, өзіне дейінгі ақын-жыраулар үлгісін пайдалана отырып, оны жаңарта дамытады, сөйтіп өзіндік сөз қолдану мәнерін қалыптастырады. Өзінің осындай асқан көркем шеберлігі мен маржан талантын Жамбыл бұрынғы жырауларша мемлекет басшыларына тікелей қарата арнау айтып, елдік, бірлік, татулық, Отанды сүю, қорғау секілді өз кезінде өте актуальды болған мәселелерді көтеруге жұмсаған. Ертедегі жыраулар сияқты үлкен жиындарда, Жоғарғы Кеңес сессияларында, Ұлы Отан соғысы кезінде қиналған халыққа арнаған толғау-өлеңдері көркемдік сапасы мен эмоциялық күш-қуаты тұрғысынан жаңа, бүгінгі көзқараспен бағалануға тиіс және Кеңес кезіндегі өмір мен саяси-әлеуметтік жағдайды да ескеру қажет.
Еске түсірейікші, бұрынғы біздің классик жырауларымыз ханға арнай сөйлемейтін бе еді, әмірші мен халық қиналған шақта, ел басына ауыр күн туғанда ақыл айтып, өткен-кеткенді шолып, келешекті барлай айтып, жұртты бірлікке, сабырлыққа шақырмаушы ма еді?! Сыпыра жыраудың Тоқтамысқа, Асан Қайғының Жәнібекке, Шалкиіздің Би Темірге, Жиембеттің Есімге, Бұқардың Абылайға айтқандары Жамбылдың Кеңес өкіметінің көсемдеріне айтқанынан бөлек емес қой! Жыраулар неге солай айтты? Айтқызған дәл сол шақтағы тарихи-қоғамдық жағдай. Жамбыл да өз уақытындағы қоғамы, қауымы талап еткен соң айтты. Сол үшін оны кінәлауға бола ма? Әрине, болмайды. Пәлі, жалғыз Жамбыл ғана Кеңес өкіметін мақтады ма? Ол заманда Кеңес өкіметін, оның көсемдерін мадақтамаған, дәріптемеген ақын-жазушы бүкіл Одақта болған жоқ. Одақ қана емес, шетелдерде де Кеңеске, партия басшыларына арналған дүниелер туып жатты. Осының бәрі – шындық қой, тарих қой. Ендеше, неге біз шындықты көлегейлеп, тарихтан алып тастауымыз керек? Олай істейтін болсақ, біз компартияның сыңаржақ саясатына қайта ұрынамыз. Бүкіл мәдени, әдеби мұрамызды «мынау жақсы, халықтыкі», «мынау жаман, халыққа жат» деп тарихымызға, ой-санамызға қиянат жасаған жоқпыз ба? Демек, мұндай сауатсыздықты, қателікті қайталауға хақымыз жоқ. Әдебиет пен өнер туындыларына, мейлі ол мұра болсын, мейлі бүгінгі шығарма болсын, ең алдымен руханият тұрғысынан қараған жөн, оларды көркемдік-эстетикалық жағынан түсіне біліп, бағалаған дұрыс. Ақынды, жазушыны «нені жазды» деп қана емес, «қалай жазды» деп танитын шарт алға шығуы керек. Осы аспектіден келгенде Жәкеңнің Кеңес өкіметі мен партия көсемдеріне және кеңес жауынгерлеріне арнаған өлеңдері мен толғаулары көркемдік, әсіресе эмоциялық қуаты жағынан ерекшеленіп тұрады, олар нағыз жыраулық поэзияның үлгісі. Демек, оларды жақсы ғылыми түсініктермен академиялық жинаққа енгізу тарихи әділдік болады деп ойлаймыз. Академиялық толық жинақ құрастырылса, ол өз кезегінде Жамбылтанудың аясын кеңейтіп, бұл салада басқа да қажетті істерге негіз болары анық.
Оны жасау барысында Жәкең туындыларында баяндалатын тарихи оқиғалар, сөз болатын тұлғалар, жер-су атаулары туралы мол дерек жиналады. Демек, Жамбыл және тарих, Жамбыл және қоғам, Жамбыл және өнер, Жамбыл және мәдениет деген зерттеулер жүргізсе, Жамбылтану жаңа белеске көтерілері күмәнсіз.
Академиялық толық жинақ «Жамбыл тілінің сөздігін» жасау үшін бірден-бір дерек болмақ. Мұндай сөздік Жәкең тілінің ғана емес, қазақ тілінің екі ғасырда қалай дамып, өзгергенін де көрсетері анық. Ақынның ХІХ және ХХ ғасырларда туған шығармаларын салыстыра зерттеп, тіл тарихына қатысты тың байқаулар жасауға болады.
Жамбыл шығармаларының шетелде жариялануы қандай дәрежеде?
Ұлы ақын өлең-жырлары әлемнің 160-тан астам тілдеріне аударылды. Ал 150 жылдық тойына орай Қытайда, Иранда, Ресейде жинағы жарыққа шықты. Сол кездегі, сол елдегі елші қайраткерлер Мырзатай Жолдасбеков, Қуаныш Сұлтанов, Тайыр Мансұровтар осы кітаптарды аудартып шығарған еді. Еуразия ұлттық университетінің ректоры Ерлан Сыдықов Мәскеуден орыс тілінде кітап жазып ұсынды. Түркияда елші болып тұрғанда Жансейіт Түймебаев біраз игі шаралар ұйымдастырды, Сүйінбай, Жамбыл кітабын түрікшеге аудартып шығарды. Әсіресе ТҮРКСОЙ-да және сол елде елшілікте істеген Мәлік Отарбаев деген талантты қаламгердің ұсынысы мен араласуының нәтижесінде Анкарада Сүйінбай ескерткіші мен алаңы ашылды, бір көшеге Жамбыл есімі беріліп, осы ақындар жайлы ауқымды іс-шаралар өткізілді.
Енді ұлттық аударма бюросы Жамбылдың таңдамалы бір томдығын алты тілге аударып, таратса дұрыс болар еді.
Жазушы Әбіш Кекілбайұлының алғысөзімен 1996 жылы үш тілде «Жамбыл әлемі» атты фотоальбом он бес мың данамен Чехославакиядан басып шығарылып, мерейтойда қонақтарға кәде-сый ретінде таратылған еді. Сол дәстүрді жалғастырып, түрлі-түсті суретті қазақ, орыс, ағылшын тілінде «Әлемді жыры шарлаған» атты фотоальбом шығарумыз керек-ақ.
Осыдан он бес жыл бұрын Жүргенов атындағы ұлттық Өнер академиясында «Жамбыл және түрік әлемі» атты халықаралық конференция өтті. Онда ТҮРКСОЙ ұйымының басшысы Д.Қасейінов, академик ғалымдар, түркітанушылар баяндама жасап, «Жамбыл – түркі әлемінің бас ақыны» деген баға берді.
Жамбыл мұрасын шетелде насихаттау, жинағын шығаруда еліміздің шетелдегі елшілері белсенділік танытады деген үміттеміз.
Жамбыл мерейтойына арнап кітаптар шығару жайлы пікірімізді білдіре кетпекпіз. Ұлы ақынның 170 жылдығына Шымкент, Талдықорған, Қостанай қалаларындағы университеттер жинақтар әзірледі. Ал Абай атындағы ұлттық педогогика университеті төрт томдығын, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті екі томдығын шығарды.
Бұдан ширек ғасыр бұрын С.Бегалиннің «Жамбыл» романы тұңғыш рет жарық көрді. Сапарғали Бегалин Жәкеңнің көзі тірісінде он жыл бойы ұлы ақын елінде болып, ғұмырнамасын жазып алған. Бірақ оны шығаруға рұқсат бермей, өртетіп жіберген. Бір данасын өзіне құпия ұстап, жастығының ішіне салып, тіктіріп сақтаған бұл өте құнды жәдігер қысқартылып, жарты ғасырдан кейін тәуелсіздік кезінде аз таралыммен әзер шықты. Енді сол С.Бегалин нұсқасын тездетіп, толық күйінде шығаруымыз керек. Жамбылға жаңаша көзқарастағы мақалалар мен зерттеулер әзірленуі қажет, бірақ ондай еңбектерде комплиментарлықтан гөрі ғылыми жағына көңіл бөлінсе.
Көркемсуретті фильм түсіргенімізде асығыстыққа жол бермегеніміз жөн. Сапалы, салмақты толыққанды кино түсіру – елдігімізге сын. Жасыратыны жоқ тарихи тұлғалар жайлы асығыс-үсігіс шала, піспеген дүниелерді көріп қарнымыз ашады.
Жамбыл жайлы документті фильм түсіріп, ол бүгінгі уақыт биігіне сай жан-жақты қамтылған сом туынды болып, эталон ретінде көрсетілетін шығарма болғаны дұрыс.
Жамбыл жайлы шығармалардың жайы қалай? Шынын айтқанда, Жамбыл бейнесі көркем прозада әлі күнге дейін сомдалған жоқ. П.Кузнецовтің «Бақытын тапқан адам» деп жазған романы саясатқа бейімделген публицистикалық дүние. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары жазылған М.Жолдасбековтің «Жамбылдың жастық шағы», У.Қалижановтың публицистикалық-деректі шығармасы мен Н.Қапалбекұлының «Бала Жамбыл» повесі, бірлі-жарым жазушылардың әңгімелерінен басқа ештеңе жоқ. Кең тынысты, үлкен ауқымды ұлы жырау жайлы роман жазылмай жатыр.
Осы орайда Кенен Әзірбаевтың, Тайыр Жароков бастаған ақындардың Жәкең жайлы таңдаулы өлеңдерін құрастырып, кітап етіп шығарып қоюымыз қажет.
Жамбыл елінде мынандай істерді жүзеге асырсақ деген ұсыныстарымызды білдірмекпіз. Жамбылдың ата-бабалары бейітіне мазар тұрғызу. Әкесі – Жапа, шешесі – Ұлдан, атасы Ыстыбай, бауырлары, балалары жатқан қорым-бейітті кезінде үлкен жүректі қайраткер азамат С.Үмбетов қоршатып қойған еді. Енді осы мазарда жатқандардың, туған, қайтыс болған жылдары көрсетіліп, арнайы құлпытас орнатып үстіне мазар салынғаны жөн-ақ. Жамбыл ауылында музыка мектебін, Ұзынағашта өлкетану музейін салу да кезек күттірмес маңызды мәселе. Жамбылды тәрбиелеп, қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқтырмай баптап өсірген Сарыбай би Айдосұлының туғанына 200 жыл толады. Бұл тарихи тұлғаға да өз дәрежесінде тарихи-танымдық шаралар ұйымдастырылғаны абзал.
Жалпы, Алматы облысы Жамбыл ауданын – ашық аспан астындағы музей-қорық деп ЮНЕСКО тізіміне кіргізуді ойластырсақ.
Оған бұл өңірдегі тарихи-танымдық, мәдени ескерткіштер, музейлер, қорықтар, фауна мен флорасы, тарихи тұлғалары молынан жетеді.
Президентіміз Қ.Тоқаев Абай өлеңін жатқа айтып, бүкіл елімізге үлкен қозғалыс туғызды. Бұл тағылымды іс «Жамбыл жылында» да жалғасын табатын шығар деп ойлаймыз.
Жамбыл жылында әр ауыл 175 көшет отырғызса, ол мәуелеп өсіп, әр ауыл ажарын ашады ғой.
Алматы облысының орталығы – Талдықорғанда көрнекі жерде Жамбыл ескерткіші тұрса қандай ғанибет!
Ал Алматыдағы Достық көшесіндегі жыр алыбы ескерткішін жанында тұрған биік тұғырға көтеріп қойса деген көпшіліктің ұсынысы ескерілуі тиіс.
М.Әуезов атап көрсеткендей: «Жамбыл тек өз шығармаларымен ғана емес, сонымен бірге өзі тәрбиелеп, баулыған – ер, әйел ақындар тобымен де халық поэзиясының бұтағы, бүрі мол бәйтерегі». Ұлы ақын тәрбиелеп, жанына ерткен Кенен Әзірбаев, Үмбетәлі Кәрібаев, Есдәулет Қандеков, Саяділ Керімбеков тағы басқа да шәкірттері жайлы ғылыми деректер, сондай-ақ «Жамбылдың ақын шәкірттері» деген арнаулы көптомдығы шығарылса жаман болмас еді. Қырғыз еліне, Мәскеу архивіне ғылыми экпедиция жіберіп, жаңа фактілер, деректерді табуға болар еді.
Ұлы ақынның ауылында жылда 28 ақпан – туған күніне орай «Жамбыл күні» өтеді. Бұл игі дәстүр өткен ғасырдың алпысыншы жылдарда басталған болатын. Ал тоқсаныншы жылдардан бері қарай облыс әкімдері өздері қатысып, мазмұнды өтуіне тікелей атсалысуда.
«2021 жылды – Жамбыл жылы» деп жариялап, кешенді жоспар жасап, ұлы ақын аруағына бас иіп, дана да дара алып ақынды ардақтау – бүгінгі ұрпақ парызы.
Иә, Жамбыл мерекесі – жыр мерекесі, халық мерекесі. Оны сапалы, мазмұнды өткізсек деген ой-пікірлеріміздің бір парасын ортаға салуды жөн көрдік.
Сейіт ҚАСҚАБАСОВ,
ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор
Нағашыбек ҚАПАЛБЕКҰЛЫ,
жазушы, ЮНЕСКО мәдениеттерді жақындастыру орталығының бас ғылыми қызметкері
