XIV ғасырда испан (кастилия) тілінде жазылған, авторы белгісіз Book of Knowledge of All Kingdoms, яғни «Империялар кітабында» ежелгі қазақтардың байрағы сары түсті болған деп жазылыпты. Суретші Юджин Айпавек (Eugene Ipavec) дайындаған эскизге зер салсақ, сары түсті жалауда сегіз бұрышты 9 жұлдыз бар.
«Абылайдың ақ туы» баршамызға белгілі. Хан байрағын үш құлаш найзаға саптаған деседі. Тарихшы, академик Берекет Кәрібаев та Алтын Орда, Ақ Орда туының түсі ақ болғанын айтады. «Абылайдың ақ туы» кітабының авторы Ұзақбай Доспанбетов өзінің тарихи романында байрақты Бәйімбет батыр ұстағанын жазады.
Абылай хан тұсында тудың ақ болғанына дәлел көп. Мәселен, «Бөгенбай батыр» жырындағы:
Ақ туды Бөгенбайға әкеп берді,
Қарашы қасиетті Бөген ерді.
Мойнына кісе салып, ту көтеріп,
Бөгенбай зарлықпенен еңіреді.
Бөгенбай туға қарап зар қылады.
Желпініп өзінен-өзі сонда ақ ту,
Суылдап көкке қарап созылады,
– деген жолдардан жоңғарға қарсы соғысқа Қанжығалы Бөгенбайдың ақ ту ұстап аттанғанын аңғаруға болады.
Абылай хан тұсындағы сарбаздардың қолында желбіреген киелі туды 1943 жылы Моңғолия қазақтарынан жасақталған партизандар гоминданмен шайқасқанда қолбасшылар Қаби мен Ноғайдың бұйрығымен Қытайдың Алтай аймағына қасиеттеп апарған, туды майдан даласында Тұлба Сембі салтанатпен көтеріп алып жүрген екен. Бұл туралы шежіреші Оңғар Маусымұлы естеліктер жазған.
Ақ Орда, Алтын Орда тұсындағы ақ жалауда Шыңғыс хан әулетінің таңбасы – тарақ бейнеленген. Италиялық картограф Aнжелино Дулцерт 1339 жылы құрастырған картасында осы туды көрсеткен. Ал испаниялық картограф Абраам Крескес 1375 жылы құрастырған каталондық атласқа да ақ байрақты енгізген.
Көрнекті ғалым Әлкей Марғұлан кезінде қазақ хандары көтерген жалаудың түсі қызыл болғанын, оның бір нұсқасының шетінде – үш, екіншісінде тоғыз құйрық байланғанын жазады. Қызыл ту Ақ Орданы Орыс хан билеген тұста ұсталынған деседі.
«Бөрілі менің байрағым!
Бөрілі байрақ астында
Бөгеліп көрген жан емен»
деп жырлаған Сүйінбай Аронұлының 1815-1898 жылдар аралығында өмір сүргенін ескерсек, бұл тұста ел билеген әрі қазақтың соңғы ханы Кенесары патшалық Ресейге қарсы соғысқан. Этнограф Адольф Янушкевич Кенесарының туы жасыл болғанын жазып кеткен. Этнограф одан бөлек, Барақ сұлтанның туы қызыл түсті болғанын жазыпты.
Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының директоры Зиябек Қабылдинов пен ғалым Айнагүл Қайыпбаева дайындаған «Қазақстан тарихы» оқулығында хан туының саны тоғыз болды деп жазады. «Тоғыз тулы хан» деген осыдан шыққан. Негізгі байрақ бейбіт күнде халықтың аманаты ретінде сақталып, тек соғыс кезінде ғана шығарылған. Байрақты арнайы жасақ қорғап жүретін болған.
Түркиялық тарихшы Тилла Дениз Байкузу: «Қазақтар туға ерекше мән берген. Ел ішіндегі әр тайпаның өзіндік туы болып, оны тіпті мазарларда да қолданған», деп жазады.
Ұлтымыздың ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісті ұйымдастырушылардың бірі – Әбдіғапар ханға арналған жоқтауында: «Мұсылманның ұраны – шұбар ала ту алдың», деп жазған. Бұл тұста «Алаш» партиясының құрылғанын ескерсек, Ахмет атамыз айтқан шұбар ту Алаштың байрағы болуы мүмкін.
Осыдан бірнеше жыл бұрын Қожаберген Жәнібекұлының ұрпағы батырдың шапанын музейге тапсырғаны туралы хабар тараған-ды. Ал батырдың жорықта ұстаған туы – Моңғолияда, нақты айтсақ, Баян-Өлгей аймағы Бұғыты сұмынында оның сегізінші ұрпағы Жұмаш Мұқтажыұлының шаңырағында сақтаулы тұрғаны туралы айтылған. Бұл – арнайы зерттеуді қажет ететін мәселе.
Кеңес дәуірі орнағаннан кейін көгімізде қызыл байрақ 70 жыл бойы желбіреді. Қызыл ту Қазақ хандығында да болғанын атап өттік.
Егемендік алып, еңсемізді тіктегенде өз туымыз турасында көп ой айтылды. 1991 жылы «Егеменді Қазақстан» газетінің 26 қарашада шыққан нөмірінде газеттің сол кездегі бас редакторы Шерхан Мұртаза мен журналист Жарылқап Қалыбай «Қазақстанның туы қандай болуы керек?» деген сұраққа жауап іздейді.
Газеттің сол нөмірін қолға алсақ, көк бөрі бейнеленген ту жобасы бірден көзге түседі. Олар көк бөрінің ай сәулесі астындағы бейнесі тудың шетінен орын алғаны абзал деген ой ұсынған. «Бұл – тәуелсіздікті аңсау белгісі, ал ай – ақтықтың белгісі, сондай-ақ біздің мұсылман әлеміне қарасты ел екенімізден де хабар береді», дейді.
«Тудың екінші белгісі – Көк Тәңірінің аспан көк түсінен туындайды. Ол түс мемлекеттік тудың ең көп бөлігін еншілесін», делінген мақалада.
Байрақтың үшінші бөлігіне үш түрлі жолақ ою ұсынылған. «Бірінші жолақ – жасыл түсті, ол мұсылмандықтың белгісі, екінші жолақ – ақ түсті. Ол қазақ мемлекетінің тарихындағы қиын-қыстау кезеңде ел бастаған Абылайдың ақ туын еске түсірмек. Соңғы қызыл жолақ халқымыздың тәуелсіздік жолындағы төгілген қанын білдіреді», дейді автор. Одан кейінгі бірнеше санда бұл ұсынысқа қатысты пікірлер жарияланған.
Көп ұзамай Жоғарғы Кеңестің төрағасы Серікболсын Әбділдин басшылық ететін Қазақстан Республикасының жаңа Мемлекеттік рәміздерін әзірлеу жөніндегі жұмыс тобы құрылды. Газетіміздің 1992 жылғы 7 қаңтар күнгі нөмірінде Жоғарғы Кеңес Төралқасы Қазақстанның Мемлекеттік туының, Елтаңбасының және Гимнінің ең таңдаулы жобаларына конкурс жариялайтыны туралы хабар шықты. Таңдаулы жобаларға сыйақы берілетіні де ескертілген. Мемлекеттік ту үшін 20 мың сом, Елтаңба үшін 20 мың сом, Гимннің музыкасы үшін 20 мың сом, сөзі үшін 20 мың сом ұсынылған.
Жоғарғы Кеңес сессияларының қорытындысы 1992 жылғы 5 маусымдағы нөмірде жарияланған. 4 маусым күні өткен отырыста Тәуелсіз Қазақстанның Мемлекеттік рәміздері бекітілген. Комиссияның 14 отырысында 453 ту жобасы қарастырылған.
Осы күні шыққан «Тәуелсіз елдің төл белгісі» мақаласында туды бекіту мәселесінің оңайға соқпағаны туралы жазылыпты. Талқыға қатысқандар бірауыздан оның бір түсті – ашық аспан көгіндей болуына тоқталған, дегенмен символикаға келгенде ортақ ойға келу қиындапты. Мақалада «Талас-тартыс түйіні тосыннан шешілді. Алғашқы жалау жобасын жасаушылардың бірі, одан бөлек тағы да бір жалау жасауға қатысқан суретші Ш.Ниязбеков жаңа балама жалауды ұсынды.
Көпшілік қалаған көгілдір түсті жалаудың бетінде жарқырай шыққан күн бейнесімен қанат қаққан қыран бүркітті және тігінен салынған ұлттық өрнекті ешкімге түсіндіріп жатудың қажеті бола қоймас... Елбасы Н.Назарбаев бұл қос бейнені жалаудың ортасына қарай орналастырса, тіптен жарасым тауып, келісе кететінін айтқан», деп жазылған. Дәл осы сессия кезінде тиісті құжаттарда жалау сөзі ту деп түзетіліп жатса құба-құп болатыны алға тартылған және солай болды да.
Бабаларымыз көтерген қай байрақтың да халқымыз үшін орны ерекше. Сондықтан төл тарихымыздан ойып орын алған, талай соғыста жығылмаған туды тану да парыз. Егемен ел үшін Тудың орны бөлек, қадірі жоғары. Ендеше, көк Туымыз көгімізде мәңгілік самал желмен желбірей берсін, төрімізде ілініп, рухымызды көтеріп тұрсын!
