Ауыл әкімдерін сайлау – Қазақстанның саяси тәжірибесіндегі жаңашылдық. Ал ауыл әкімдерінің сайлауын өткізу бірқатар маңызды міндетті іске асыруға жол ашады. Біріншіден, қоғамдық мүдделерді білдіруге жол ашылады. Сайлау арқылы мүдделер артикуляциясы болып, ауыл тұрғындарының проблемалары айтылады. Сонымен қатар сайлау дәстүрдегідей жүйелік кемшіліктерді, сайлаушылардың сұраныстарын, үміттерін бағалауға мүмкіндік береді.
Екіншіден, биліктің заңдылығы мойындалады. Себебі әкімдердің «жоғарыдан» тағайындалуы бірқатар себептерге байланысты, ауыл тұрғындарының арасында біршама шиеленіс туғызып келген болатын. Мысалы, жаңадан тағайындалған әкім бұрын ауылда жұмыс істеп көрмеген, тіпті мұндай тәжірибесі де болмаған болуы мүмкін. Не болмаса, жаңа басшыны ауыл тұрғындары алғашқы кезде оның өмірге келген өңіріне байланысты қабылдамауы мүмкін. Ал тікелей сайлау кезінде, яғни демократиялық жолмен ұйымдастырылған сайлауды іске асыру кезінде халық сайлаған билік заңды болады. Мұндай әкімге қоғам мүшелерінің көпшілігі сеніммен қарап, өз еркімен бағынуға тырысатын болады.
Үшіншіден, саяси өмірдің әлеуметтік барометрі іске асады. Сайлау қорытындысы түрлі саяси күштердің ықпал ету деңгейін көрсетіп, азаматтардың ел билеуші элита мен оппозицияға, Үкіметтің ұстанған бағытына шынайы қатынасын айқындайды. Ауылда жүріп жатқан процестерге кейбір мониторинг пен бағалау жүргізіледі.
Төртіншіден, саяси элитаны іске қосу жүреді. Сайлау өңірлік саяси элитаны қалыптастыру мен жаңартудың маңызды тетігі саналады. Соның ішінде ауылдық элита да бар. Сайлау тұрғындарға билік өкілеттігіне кімнің лайықты екенін жеке және тікелей анықтауға мүмкіндік береді.
Бесіншіден, саяси әлеуметтену іске асырылады. Сайлау науқаны барысында азаматтар өздерінің саяси сенімдерін қалыптастырады, саясатқа қатысу мен өзара іс-қимылдың заңнамамен белгіленген нысандарын қолданып көреді. Сөйтіп, өздерінің азаматтық жауапкершілігін сезіне түседі. Азаматтардың сайлауға қатысуы тұрғындардың ортақтастығы мен саяси мәдениетінің деңгейін арттырады.
Демек, ауыл әкімдерін сайлау ауылдағы проблемаларды анықтаумен қатар, тұрғындардың азаматтық ұстанымын білдіруге және төртінші деңгейдегі бюджет аясында ауылдағы билікті орталықсыздандыруға мүмкіндік береді. Жоғары жақтан айтылған көптеген прогрессивті һәм жағдайды жақсартуға бағытталған идеялар көбінесе жергілікті жерлерде бұғатталады немесе тиімсіз іске асырылады. Бюджетке деген қоғамдық бақылаудың артуы, халықтың тікелей ауыл менеджерін сайлауға қатыса алуы және сайлау кезіндегі бәсекелестіктің болуы көптеген салаларды дамытуға септігін тигізеді.
Саясаткер Дж.Фишкиннің пайымдауынша, кез келген саяси жүйе өз деңгейіне қарамастан, мынандай параметрлерге сай болуға тиіс: теңдікке, қатысуға және пікір алмасуға кепілдікті қамтамасыз етуі керек. Бұл ауыл әкімдерін сайлауды өткізуге де қатысты. Дауыс берудегі тең құқықтылық, азаматтардың сайлау рәсіміне қатысуы, әлеуетті кандидаттармен кездесуде пікірсайыс қамтамасыз етілуі қажет.
Ауыл әкімдеріне үміткерлер мынандай тәсілдер арқылы ұсынылады. Саяси партиялар өз мүшелерін бәсекеге қосады. Осы орайда, саяси партиялар бір сайлау округінде бір ғана үміткерді ұсына алады.
Сондай-ақ тиісті округтің дауыс беру құқығы бар сайлаушыларының 1 пайызы қолдаған адам өзін өзі ұсынады. Бұдан бөлек, аудан әкімі (облыстық мәртебесі бар қала) межелі мерзімге дейін екі кандидат тіркелмесе өз үміткерін айтады.
Соңғы мәселеге келсек, Президент Әкімшілігі Басшысының орынбасары Мәлік Мырзалин айтып өткендей, «аудан әкімдері балама болмаған жағдайда ғана өз үміткерін ұсына алады. Яғни егер екі кандидат тіркелмесе ғана әкімге ондай құқық беріледі. Оның өзінде, жергілікті қоғамдастықпен келісіп қана жасай алады». Бұл қадам халықтың пікірін ескеру тұрғысынан маңызға ие.
Аудандық маңызы бар қаланың, ауылдың, кенттің, ауылдық округтің әкіміне басқа кандидаттармен салыстырғанда дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың көп дауысын жинаған үміткер сайланады.
Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясы төрағасының орынбасары К.Петров: «Алдағы сайлаудың бұған дейінгі науқандардан айтарлықтай айырмашылығы мынада. Оны өткізу құзыреті аудандар мен облыстық маңызы бар қалалардың аумақтық сайлау комиссияларына ғана тиесілі», дейді.
Осылайша, сайлау процедурасын тиісті түрде жүзеге асыру арқылы жаңа практика елдегі саяси кеңістікті едәуір жандандырады, «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасы аясында мемлекеттік мекемелердің, жергілікті атқарушы органдар қызметінің үйлесімділігін жетілдіреді, ауыл тұрғындарының көкейкесті мәселелерін «есту мен шешуді» жақсартады. Ауыл әкімдерін сайлаудағы бәсекелестік ең лайықты кандидаттардың теңдік пен меритократия қағидаты жағдайында жеңіске жетулеріне мүмкіндік береді.
Дина АЙКЕНОВА,
саяси кеңесші, PhD, «Рухани жаңғыру» ҚҚДИ отбасы институтын зерттеу орталығының аналитик-менеджері
