Бір ғажабы, ауылдың жанында Мексика фильмдерінде көрсетілетін ежелгі тау түнеріп тұр. Олай дейтінім, ғасырлар бойы табиғаттың небір қитұрқы мінезін басынан кешкендігі тастары мүжілгендігінен байқалады. Әйтсе де талай тарихи сырларды қойнына тығып, тымырайып жатқандығы анық.
Міне, осындай өркениеттен аулақта жатқан, қоңырқай тіршілігімен өздерін бақытты санайтын қазақы ортада 1941 жылдың маусымының 22-жұлдызында, шамамен таңғы 7-де жарық дүниеге Қалыбектің ұлы келді. Нақ осы сәтте Германия фашистері Кеңес Одағына тұтқиылдан шабуыл жасап, Екінші дүниежүзілік соғысты бастаған болатын.
Әлбетте сол сәтте сәбидің ата-анасы соғыс оты тұтанғанын естіген жоқ еді. Жазушы ағаның естелігінде айтылғандай, ауыл адамдары соғыстың басталғаны туралы жаманат хабарды естіген жоқ, есітсе есімін басқаша атар ма еді. Әкесі «Софы» деп үш рет құлағына сыбырлады. Софы – данышпан, дана деген мағынаны білдіреді. Сірә, әкесі ұлының би, шешен, не қаламгер болғанын қалаған шығар.
Екі күн бойы шілдехана тойында мәз-мейрам боп жүрген ауыл халқы үшінші күні жетпіс шақты азаматты жылап жүріп майданға шығарып салған.
Әлбетте соғыс салған ауыртпалық салдарынан Софылар тым ерте есейді. Балалықтың бал күлкісі, шаттану, алаңсыз ойнау дегенді олар көрген де, білген де емес.
Софекеңнің ауылына Ақадыр жағынан ат басын тіреген соң, оң жақтағы дала жолына түссеңіз, елу шақырымнан әрі қарай Бетпақдалаға енесіз. Қарағанды мен Жамбыл облыстарының түйіскен тұсы Тайатқан-Шұнақта қазақтың бас батырларының бірегейі Ағыбай Қоңырбайұлы жерленген. Үзеңгілес достары Дулат, Шопат пен Мамыт батырлардың бейіттері де сол маңда.
Жазушы ағамыз да бала кезінен қасиетті жерді аралап, қарттарға еріп, дұғаға қатысып, қазіргі балалар мән бермейтін тарихи шежірені мұқият тыңдап өсті. Сол кездегі батырлар жайындағы хиссалар бала Софының көкірегіне ұлтына деген сүйіспеншілік сезімін ұялатса керек. Өйткені ол өмір бойы тек өз ұлтына қызмет етумен келеді. Туған жердің киесі бойына дарыған жас жеткіншек өсе келе өз ұлтының ар-намысын тереңнен толғап, өз шығармаларындағы бұлтартпас деректі оқиғаларымен жүз мыңдаған, тіпті миллиондаған оқырманның ой-санасында тың серпіліс тудырды. Бұл – жай құбылыс емес, Софы Сматаев жасаған рухани революция; жүздеген жыл бойы «ұйықтап жатқан» халықты дүр сілкінтіп оятатын поэтикалық қуаты күшті, эпикалық туындылар болатын.
Сөйтіп, туған жерден басталған адами махаббат уақыт өте келе Софы Сматаевты өз ұлтының киелі жазушысына айналдырды.
Мұхтар Әуезовтің ақылы немесе екінші сыр
Тарихқа бай, тұнып тұрған шежірелі өлкеде туып-өскен Софы ағаның ішкі жан дүниесінің де рухани байлыққа толы болмауы мүмкін емес-ті. Әдетте іштегі толғаныстар ерте ме, кеш пе, бәрібір, сыртқа шықпай қоймайды.
Біздің бас кейіпкеріміздің қаламгерлік жолды қалап, Алматыға оқу іздеп баруы да заңдылық. Оның кішкентайынан көзімен көріп, жүрегімен сезінген әсерлі жайттары – Тайатқан-Шұнақ, Қалмаққырған, Өрмекші әулиенің «Сырғанағы», Ақжолтай Ағыбай батыр, оның үзеңгілестері, атасы Жарылғап батыр, т.б. қолына еріксіз қалам алғызды.
Софы Қалыбекұлының қазыналы Қарағанды өлкесінен келгенін, түбінде талантты жазушы боларын сезген данышпан Мұхтар Әуезов «Меніңше, сенің әуелі Мәскеудегі металлургияға қатысты бір институтты тәмамдағаның жөн сияқты» деп ақжарма тілегін айтады. Шындығында алып өндірістерді көрген, көріп қана қоймай, сол жерде еңбек еткен талантты жастың көп-көп нәрсені көңіліне түйері даусыз еді.
Студент Софы да еш сөзге келген жоқ, ұлағатты ұстазының айтқанын екі етпей орындады. Мәскеудің болат және кен қорыту институтын бітіріп шықты.
1961 жылы өзінің ұсынысын қабыл алған ҚазМУ-дің студенті Софыға Мұхтар Омарханұлы ағасы ризашылық көңілмен төмендегі хатты (құжат жазушының жеке мұрағатынан алынған – А.С.) жазады:
Қабыл алсаң, қапы қалмассың
Сарыбала, сен жазушы болам деп жүрсің ғой. Сол болашақ тірлігіңе демеу болар үш тарау ақылымды айтайын. Қабыл алсаң, қапы қалмассың.
Арақты әу баста ем-дом үшін шығарған. Аздап ішсең – дәру, көп ішсең − у. Жөнімен тата білсең, артықтық етпейді ол. Ал қатаң ескертерім: темекіге жолама! Адам ағзасын арылмас дертке ұшырататын кесірлі кеселдің ең зияндысы. Бұл бір.
Жазушының өте бір баға жетпес құндысы – уақыты. Осы құндының аса қас жауы – карта дейтін азарты мол ойын. Ол немең – уақытыңды ұрлаумен қоса достарыңнан ажырататын зәндемінің өзі. Өйткені ұтылсаң – ақшаң болмай, бере алмауың мүмкін. Ұтсаң – қолма-қол ала алмай, араларың суысып кетуі ғажап емес. Сондықтан картадан аулақ бол.
Үшіншіден, біздің жасаған қателіктерімізді қайталамаңдар. Жоғары оқу орындарында оқып жүргенімізде қазақ қыздары орталау мектепті де бітірмейтін еді. Содан ба, «тең-теңімен» дегенге әулекіленіп «қолымыз жеткеніміз» орыс қызына, одан кейінгілеріміз татарға, басқа ұлт бойжеткендеріне үйлендік. Ұлттың ұлт болып ұюы бесіктен басталарына мән бермеппіз. Ал ұлттың ұлылығын сақтау үшін өз жұртыңның аруымен бас қосудың аса қажеттігін кешігіп сезіп, сан соғып жүрміз. Сендер елден алыста жүрсіңдер. Бүгінде қазағыңның оқыған қаракөздері жеткілікті. Біздің қателігімізді түзетуге тырысыңдар.
Солай, Софы балам. Кеңесіме құлап түспесе де, құлақ асар ұрпақ болса екен дейтін тілегімнің бір парасы осы.
Мұхтар Әуезов,
Мәскеу, 1961 жыл.
Софы аға Мәскеудің Болат және кен қорыту институтын 1966 жылы бітіріп шықты. Сол кездегі Одақтың заңына сәйкес инженер мамандығын игеретін студенттер теория мен тәжірибені ұштастыратын, яғни өндірісте еңбек ететін. Жазушылықты армандаған, бірақ, ұлы жазушы Мұхтар Әуезовтің ақылымен техникалық жоғары оқу орынында оқып жатқан қазақ жігіті Мәскеудің «Серп и молот» зауытында слесарь, кейіннен шойын құюшы болып жұмыс істеді. Тула мен Қарағанды металлургия комбинаттарында еңбек етіп, тәжірибе жинақтады.
«Жарқырайды Теміртаудың оттары» немесе үшінші сыр
Хрущев заманында техникалық жоғары оқу орынын бітіру оңай болмайтын. Өйткені кез келген студент өндіріс ошағынан айналып өте алмайтын. Тәжірибе жинақтау кезінде Софекең де Теміртаудағы Қазақстан магниткасында жүрді. Аға горновой Нұрсұлтан Назарбаевпен сондай қарбалас сәттің бірінде танысты.
– Софы, – деді кәсіпқой металлург, – өзің де білесің. Бізде Мәскеуден оқып келген маман тапшы. Бітірген соң бізге жолдама алсаңшы. Бірге еңбек етейік. Мұнда қазағымыз аз боп тұр.
Сол кездегі еңбек адамы, бүгінгі Елбасы айтса айтқандай екен, өз ұлтымыздың жігіттері санаулы болып шықты.
Расында қазақ даласы бұрын мұндай алып өнеркәсіп орнын көрмеген. Салынып жатқан құрылыс дегеніңіз үйіліп жатқан тау сияқты. Жауыртау етегінде күні-түні шырқалып жатқан еңбек симфониясына сүйсіне қарап тұрып, мыңдаған ыстық градуста бұрқ-сарқ қайнап, ақырында өзен тәрізді ағып жатқан шойынды көргенде өзің де білек сыбанып, горновой (шойын қорытушы) Нұрсұлтан Назарбаевтың жанында беріліп жұмыс істегің келеді. Не отыра қалып, тарихи шығарма жазуға аңсарың ауады. Софы ағаның «Алау» атты повесі осындай табиғи әсерден туған болуы мүмкін. «Астана оттары» атты тұңғыш өлеңдер жинағы да металлургиядағы тың шабыттан соң дүниеге келген-ау, сірә.
Нұрсұлтан Әбішұлының металлургия саласындағы тынымсыз еңбегінің қыр-сырын, оның қара жұмыстан басталған өмірінің өсу жолдарын Софекеңдей ешкім анық білмесі хақ. Баз біреулер «Осындай танысы бола тұра Софекең неге мемсыйлықтан қағылып жүр?» деген қазақбайшылық сұрақ қояды. Гәп мынада: Софы аға өмірде ешкімге жағдайын айтып, өтініш жасап көрген емес.
Жазушы Президент досына «маған көмек бермедің» деп ренжіген емес, Президент болса, «Софы маған өтініш айтпады» деп тымсырая қалған емес. Неге? Өйткені екеуі де біледі: шындықтың түбінде тасты да жарып шығатынын.
Қарағанды металлургия комбинатында біраз уақыт еңбек еткен соң Қазақ КСР Ғылым академиясының металлургия және кен-байыту ғылыми-зерттеу институтында әуелде инженер, кейіннен аға инженер қызметін атқарды Софекең.
Уақыт-патша өзінің дегеніне жетті. 1968 жылы Софы аға жүрек қалауы бойынша қаламгерлікке біржола ден қойды. «Жұлдыз» журналында бірнеше бөлімді басқарды. Оның осы бір сан тараулы, ауыр міндетті абыроймен атқарғандығын және талантты жазушы екендігін кезінде Р.Бердібай, Ш.Елеукенов, С.Қирабаев, Т.Сыдықов, З.Серіққалиев сияқты сыншылар жоғары бағалады.
Көп ұзамай инженер-металлург жазушының алғашқы кітаптары көктемде туған өлкесіне сағынып жететін қарлығаштардай әр оқырманның үйіне рухани ұясын тұрғыза бастады...
«Елім-ай» – ел тарихы немесе төртінші сыр
Ақиқатын айтуға тиіспіз, Софы Сматаевтың 1970 жылы баспаға ұсынған жаңа романы «Жұлдыз» журналының екі санында басылып, кейбір әріптестері үшін күтпеген сенсация болды. Ешкім инженер-жазушыдан мұндай шығармашылық ерлікті күтпесе керек. Иә, бұл шын мәніндегі ерлік еді. Ілияс Есенберлиннің «Көшпенділерінен» кейін тарихи тамаша туынды пайда боларына ешкім сенбесе керек. Автордың алғашқы кітабының сегіз жыл бойы баспада шаң басып жатқандығы сондықтан да болар. Көреалмаушылардың да өзіндік тұжырымы болмай қойған жоқ. Әркім өзінше болжам айтты.
Алайда қазақы қызғаныш сезімі Софы ағамыздың шығармашылық шабытына тосқауыл қоя алмады. Қаламгерлік қуатын бәсеңдете алмады. Сағын сындыра алмады. Керісінше, біздің кейіпкеріміз домна пешінде қыз-қыз қайнаған құрыштай шыңдалып, «Елім-айын» трилогияға жеткізу үшін еселі еңбек етті.
Сматаевтың құдіреті сонда: қазақ халқының басына түскен қайғы-қасіретке толы жылдардың картинасын тіл шеберлігімен, оқиғаны баяндаудағы тапқырлығымен, шынайы образдарымен, ғажап ақындығымен, т.б. ерекше стилімен жүздеген жылдан соң қайтадан қазақ атаулының санасын жаңғыртты. Өкініштісі сол: әлі күнге дейін Софекеңнің «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» заманын суреттейтін «Елім-айын» Қазақстанда көркем фильм етіп шығаратын бірде-бір режиссердің тумағандығы.
Романдағы басты кейіпкерлер – Жәңгір сұлтан, Ошаған би, Қазыбек би, Бөгенбай, Райымбек, Олжабай, т.б. тарихи тұлғалардың образдары кез келген оқырманның ар-намысын оятады, бір тудың астына бірігуге шақырады. Ал Қуат пен Жомарт батырлардың отбасы басынан кешкен қайғылы оқиғалар сол кездегі қазақтың бәріне ортақ екендігін түйсінесіз.
Қазақ әдебиетінің классигі Ғабит Мүсірепов: «Қазақ прозасының ендігі буынының көш басында «Елім-ай» романының авторы – Софы Сматаев тұратыны сөзсіз», деп батыл тұжырым жасаса;
Сол кездегі Мемлекет басшысы Дінмұхамед Қонаев: «Мұхаңның» Абай жолынан» кейін сондай кесек туындылар жазылмай кетті деп аузымызды құр шөппен сүртіп келдік қой… «Халқым! Елім!» дейтін жүрегіңді таныдым, таптым, ұлым. «Ұлым» дегенімді дұрыс ұқ, Софы-жан», деп ырзашылығын біл-
дірген.
Қырғыздың асқақ жазушысы Шыңғыс Айтматов: «Софының «Елім-ай» дилогиясы – ыстық жүрекпен, шебер де шешен тілмен, зерек зердемен жазылған, азаматын ерлікке, әлеуметін бірлікке шақыруымен әсерлі туынды. Өйткені өткен күндердің өкпесін сыққан қасіретінен қаны сорғалаған халқын суырып алған сол бірлік бүгін де керек», деп қуана әлемге жар салса;
Жауынгер жазушы Қалмұқан Исабаев: «Ақтабан шұбырынды оқиғасын тұңғыш рет қағазға түсіріп жария етуші осы Софы болатын. Қалайда ол өз шығармалары-
мен халқымызды өзіне-өзін танытып, еңсесін көтерді ғой», деп шындықты жайып салды.
Бір шындық бар: көреалмаушылары «Софы Сматаевтың есімін шығармаймыз, жоғары марапат алуына жол бермейміз» деп қанша кергісе де, басқа шығармаларын айтпағанның өзінде, жазушының «Елім-айы» жыл өткен сайын адамзаттың рухани санасының биік шыңдарына қарай көтеріле түспек. Софы Сматаев есімі көп ұзамай әлем әдебиетінің алдыңғы көшінен орын алары сөзсіз. Өйткені Софекең өзінің шедеврі арқылы өзіне мәңгілік еңселі ескерткіш орнатып қойған классик қаламгер.
Біз осыған сенеміз.
Ұлттық мүдде үшін күрес немесе бесінші сыр
Қазақ әдебиетінде «Елім-ай» атты тарихи шығармасымен рухани сілкініс, сілкініс емес-ау, революция жасаған Софы Сматаевтың «барды қанағат тұтып», үнсіз қалуы мүмкін емес-ті. Өйткені адалдықты жан-тәнімен сүйетін кейіпкеріміздің болмыс-бітімі, табиғи мінезі жағымпаздарды, өтірікші-суайттарды, өз мүддесін ұлт мүддесінен жоғары қоятын жемқорларды жек көретін.
1984 жылы Қазақстан Компартиясының Орталық комитеті мәдениет бөлімінің сектор меңгерушілігіне Софы Сматаевты шақырғанда «айтқанын бұлжытпай орындайтын қызметкер» деп дәмеленсе керек. Ақиқатын айтуға тиіспіз, қарымды қаламгер ұлтаралық қатынас, әдеби-мәдени өмір, өнер, т.б. өзекті мәселелерді шешу барысында ә дегеннен өзінің адалдығымен көзге ұрынды. Әділетсіздікке жол бермеді. Таланттыларды қорғады, тиісті мекемелердің қамқорлыққа алуын қадағалады. Сөйтіп, республикадағы идеология жұмысының жақсаруына өзіндік үлесін қосты.
Міне, біздің кейіпкер жазушымыз дәл осы кезеңде қолындағы билігін пайдаланып, ұлттық мүдде үшін күресін бастады. Кейбір лауазымды шенеунік тәрізді жеке басының қамын ойлаумен шектелген жоқ. Оның дәлелі: 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісіндегі Софы ағамыздың азаматтық ерлігі. Ұлт болашағы үшін басын қатерге тіккендігі.
Осы сәт белгілі жазушы Ғаббас Қабышұлының «Таза адам таза жолмен жүреді» атты естелігінен («Түркістан» газеті, 8 желтоқсан, 2011 жыл) үзінді келтірсек, айтпақ ойымыз ұғынықты болар:
«Д.Қонаевтың орнына сырттан Г.Колбин дегеннің әкеліп қойылғанына наразылық білдірген алматылық жастардың орталық алаңға жинала бастағанын алғаш байқаған, олардың арасына бір емес, бірнеше рет барып, арандап қалмауларын өтінген қызметкерлердің бірі – Софы. Жазушы Софы Сматаевты танитын жастар оны әр жолы қоршалап алып, өздерін алаңға алып келген өрепкі ой сұрақтарын қойды: «Шеттен Колбин дегенді әкелгендері қалай?!. Қазақстанды басқаратын не қазақ, не орыс өзімізден табылмағаны ма?!. Мәскеу бізді қашанғы билеп-төстей береді?!. Енді не болады, не істеуіміз керек?!» десті. Қаламгер аға оларды түсініп, орынды сауалдарына орнықты жауап қайтарды: «Партияның өктем екенін білесіңдер, ол бұл шешімін енді өзгертпейді. Сендер ойланыңдар, ашуға жеңдірмеңдер. Колбин бірер жылдан кейін кетер, басшы өзімізден болар. Сәл шыдаңдар, айналайын, іні-қарындастарым, сабыр сақтаңдар, ойланыңдар, тараңдар, арандатуға ұрынып қалмаңдар, бұлар сендерге қарсы күш қолданудан тартынбайды», деді.
Желтоқсандық жастарды қорғаймын деп партия басшыларына қарсы шыққанда, лауазымы жоғарылардың көбі кекшіл келеді, оған сол кезеңде Софының да көзі жетті. «Ұлтаралық жағдайды жақсартуымыз керек» деп себеп тапқан Колбин бір аптадан кейін оны Ақтөбе облысына жұмсады. Камалиденовке бағынбағаны бар, Устиновтың не деп жамандап қойғанын да ит білсін, әйтеуір, келімсек «көсем» – оны қырына алған еді. «Денсаулығым сыр беріп жүр, жақын облыстардың біріне барайын» дегенін құлағына ілмей: «Ақтөбеге баруың керек!» деп қасарысты. Он шақты күнге созылған саяси сарсаңда жүйкесі шабақталған Софы сол күні, қызмет үстінде, жүрек талмасына (инфаркт) ұшырап, жедел жәрдеммен ауруханаға жеткізілді.
Әдетте, лауазымы жоғарылардың көбі қоластындағылардың хал-ахуалын, денсаулық жағдайын ойлай қоймайды. Софының оған да көзі жетті. Айдаған жағына жүрмеген «қыңыр Сматаев» ауруханадан шыққан соң колбиндік қара мылтықтың қарауылына қайтадан ілікті. Арада бір апта өткенде Колбин мен Камалиденовтің тапсыруымен Орталық Комитеттің үгіт-насихат, мәдениет бөлімдерінің үш «мықтысы»: «Софы Сматаев жолдас партия басшыларын тыңдамайды, міндетін дұрыс атқармайды, ұлтшылдық пиғылы басым» деп беталды кінә таққан жазбаша мәлімдеме жасап, оның тәртібі Орталық комитет хатшыларының мәжілісінде қаралатын болды. Мәжілісте әлгі үш «мықтының» баяндамаларынан кейін Колбин бірден: – Түсінікті болды, кәне, Сматаевқа қандай жаза қолдану керек, айтыңыздар! – дейді, қарақошқыл бетінің түгі тік тұрып. Софы соңғы сөзін айтуға хақы барын пайдаланып, анау үшеудің жамау-жасқаулы пікірлерінің суын сығып, іліп алар ештеңесі жоғын көрсетіп береді. Үшеудің бірі (қазекең) сипақтап: – Солай жазу керек деп тапсырған соң... – деп сүлкие түрегелгенде Орталық комитеттің екінші хатшысы Сағидолла Құбашев оған зілдене қарап: – Міңгірлемеңіз, отырыңыз! Ойлы адам жала жабумен әуестенбес болар! – дейді, әдейі қазақ тілінде сөйлеп. Жалма-жан арашашы болғысы келіп аузын аша берген Устиновтың дертесін Сәкең: – Все понятно, садитесь! – деп бір-ақ қайырып, Софыны колбиндік жазадан қорғап қалыпты. Інінің азаматтық қасиетін таныған Сәкеңдей аға көп болса ғой, шіркін!
Керауыз келімсектің құзырында енді жүргісі келмеген Софы сол «міңгір мәжілістің» ертеңінде екінші өтінішін жазып, «Ақ үйден» аулақ кетті. Бірінші рет өтінішті ауруханада жатқанында жазған еді, бірақ «құдайлар» ескермейді, өйткені олар «төмендегі» коммунист Сматаевқа есе жібермеу үшін оған шара қолдануға асыққан болатын. Софы бірде Колбиннің кадр саясатындағы солақайлығын бетіне басқан. «Мені сынайтындай сен кімсің?!» деп тебіткеніне Софының: «Сынауға хақым бар, сіз бен біз – бір партияның мүшесіміз!» деген оқ-сөзі Колбиннің қара жүрегіне қадалып қалған...
Софы «Ақ үйдегі» алапес тірліктен азат болып, қаламын қолға бірыңғай алды.
Осы бір ерлікке толы оқиғаның өткеніне де 35 жыл уақыт өтіпті.
Өкініштісі сол: Қазақстан оқырмандары ақиқатшыл Софы Сматаевтың ұлтты қалай сүю керектігін дәлелдеген қайсарлығын енді ғана естіп, таңғалысып жатыр...
Айтбай СӘУЛЕБЕК