Секен – қазақ даласының күйшілік дәстүрін терең зерттеп, Ертіс пен Еділдің, Алтай мен Атыраудың арасында өткен ғұлама күйшілердің мұрасын жалғастырған талант. Ол сонымен қатар Арқадағы «Шертпе күй» дәстүрін қалыптастырған Тәттімбеттің, Арал, Ақтөбеге тән «Төкпе күйді» қанаттандырған Құрманғазы, Қазанғаптың, Сыр сүлейі Төремұраттың «Сыбызғы күйлері», Қаратау дәстүріндегі «Шертпе күй» мен «Төкпе күй» өнері, Жетісу дәстүріндегі ежелгі жыр, ертегі сюжеттер желісіне құралған күйдің, теріс бұраумен байыған ерекшеліктерді бойына сіңіре отырып, қазақ күй өнерінің тың, су жаңа композициясын қалыптастырды. Байытып қана қоймай, одан әрі тереңдетіп, жаңа ғасыр музыка жауһарларынан сусындатты. Күйдің дыбыс, ырғақ, тербелісіне, гитара, пианино, жетіген, қобыз сынды саз аспаптарын қосып, оркестрлік шеберлікпен мәнерлеп ойнау арқылы қазақ күйлерін әлем сахнасына алып шықты.
Соның нәтижесінде Секен Тұрысбеков шығармалары жаппай таралып, кең танымалдылыққа ие болды.
Біз Секен күйлерінің танылуы мен таралымын зертеу мақсатында арнайы тілшілерді ұйымдастырып, мемлекеттің іші-сыртындағы мыңдаған адамға Секен күйлері жайында сұрақ-жауап та ұйымдастырған болатынбыз. Олардың бәрінің ұялы телефон қоңырауынан «Ақжауын» мен «Көңіл толқыны» күйінің күмбірлеп тұрғанын өз құлағымызбен естіп, куә болдық.
Өнердің өсу жолы – қиын да күрделі жол. Алдыңғы өнерпаз шыққан биіктен, кейінгі өнерпаздың жеткен шыңы жоғары тұрмаса, өнерде өсу болмайды.
Әйгілі композитор Бетховен XVIII ғасырда Германияның философиясы, әдебиеті, өнерінің гүлденуіне үлкен үлес қосты. Дүниежүзі ғалымдары оның «Айлы сонатасын» және «Крейцер сонатасын» әлем музыкасының классикалық үлгісі деп бағалап, айрықша оқшау құбылыс Гегель, Шиллер, Гете қатарына көтерді. Ол тума талант, жомарт табиғат адам алақанына салып берген қайталанбас тұлға деп таныды.
Бейне сол тәрізді, қазақ даласына ХХІ ғасырдың еншісі етіп, біздің халықтың бағына күй пірі – Секен Тұрысбекті сыйлады. Оның «Ақжауын», «Көңіл толқыны», «Күлтегін, «Бесік күйлері» тұтас түрік және әлем халықтарының ортақ құндылығына айналды. Дүниежүзін екі шектің құдіретімен қазақ күйіне жалт қаратты. Дала музыкасын әлем классика деңгейінде тани бастады.
Секен күйлерінің ұлттық дүниетанымы, философиясы, эстетикалық талғамы әлем классикасының өнер кәусарынан бастау алады. Тарихи тағылымдардан тамыр тартады. Оның он бес күйінің мазмұнында байтақ бай даласының теңдессіз сұлулығы суреттеледі, адам баласының жарқын образын сомдайды. Секен күйінен тыңдарман кино көреді, тағылым оқиды, философиялық ой түйеді.
Секен аз ғана уақытта халқымыздың «Өнер тұлғасы» болып қалыптасты.
Бірде Жапонияның астанасы Токио қаласына іссапарға барғанымызда Қазақстанның концерт үйірмесіне қосып, Секенді де алып бардық. Секеннің «Ақжауын», «Көңіл толқыны» күйін Жапон халқы ыстық ықыласпен тыңдады. Концерт соңында адамдар таласа-тармаса сахнаға шығып, Секеннің қолын алып, құшақтап көрісті, фотоға түсті. Бастарын иіп, үлкен құрмет білдірді. Оған қызыға қарап, таңдай қағып таңырқасты. Бұл құрмет жалпы Секенге ғана жасалған құрмет емес, Тәуелсіз қазақ мемлекетіне, қазақ халқына жасалған өте зор құрмет еді.
Мен сахнада отырып, қазақ күйлерінің, әсіресе Секен күйлерінің мұншалық күш пен қуатқа ие екеніне көзім сонда толық жетті. Ат жалында туып, түйе қомында өскен тақымы тастай, қайсар қазақтың түп атасы көк түрік мемлекеті дәуірінде ұлы даланы қорғаған батыр бабаларымыз, батысы Қара теңіз, Донай алқаптарына дейін, оңтүстігі Ферғана ойпаты мен Иран үстіртіне, солтүстігі Сібір мен Байқалға, Шығысы Табғаш алқабына дейін ат тұяғымен дүбірлеткен, дүниенің төрт бұрышын дүр сілкіндіріп, ұлы дала төсінде қуатты империя құрған ұлы халықтың ұрпағымыз. Секен күйлері осы тарихи көріністерді, көш керуендей тізбектеп, бейне тау көшіп жатқандай барлығын көз алдыңнан өткізеді. Жапон халқы да талай тамырлы тағдырын күй толғағынан танып, көздеріне көп дүниені түнеткен болса керек.
Өнерде шекара болмайды. Өнер тілін, әсіресе күй тілін жер бетіндегі саналы адам терең түйсініп, үн ырғағымен түсінеді. Ортақ сезіммен қабылдайды. Өйткені музыка – адам жанының құпия үні. Дыбыс, ырғақ, тербеліс арқылы көркем көрініс жасап, ғажап үн толқынымен, сыр сезімді тербетеді. Ақылға ақыл, сезімге сезім қосады. Ойды оймен сапырып, қиялды қанаттандырады.
Жапон халқы Тайкондау өнерін көрсету жарыстарында дабыл қағып, әртүрлі жанрда шабыттандыру үшін музыка әуендерін қолданады. Ал біздің қазақта, байырғы соғыс жорықтарында жауынгерлерге шабыт беріп, жігерлендіру үшін дабыл соғады. Жапонияның дабыл ұруы мен қазақтың дабыл қағудағы мақсаттары бірдей.
Қазақ халқы мен жапон халқының бастарынан өткізген қанды оқиға көз алдымнан қара бұлттай зу ете қалды.
КСРО заманында қазақ даласында атом бомбасын сынақтан өткізу үшін арнайы шұрайлы жер бөлініп Семей ядролық полигонын ашты. Басында адамдар мен жануарларға және табиғатқа тікелей зардабын тигізген ашық сынақтар жасалды. Артынан көзден жасырып, жер асты сынағына көшті. Атом жарылыстарының ауыр болғаны соншалық, Семей маңындағы радиациялық әсер аймағында тұратын бес мыңдай адам осы сынақтан азап шекті. Өмірден тақсірет шегіп, көбі ерте көз жұмды.
АҚШ авиациясы 1945 жылы Жапонияның Хиросима қаласына бірінші атом бомбасын тастады. Қала құрылысының күлі көкке ұшты. 140 мыңнан аса бейбіт тұрғын қаза тапты, тірі қалғандары жарымжан болып қалды. Ақыл-есін жиғызбай, сол жылы 9 тамызда Нагасаки қаласына екінші атом бомба тасталды. Бұл жолы қала жермен-жексен болды. 75 мыңнан астам адам қаза тапты, қисапсыз жан мүгедек болып қалды. Хиросима мен Нагасакиге атом бомбаларын тастау адамзатқа, Жапония халқына қарсы жасалған ауыр қылмыс еді.
Міне, Секеннің күйлері – күллі әлемдегі қорқынышты адам санасынан жою, жер бетіндегі тозақ отын жабу, өшпенділікті өшіру, адамдарды аласапыранға салатын лас нәрселерді аластау, біржола тазартып тастау арқылы бейбіт әлем жасау, адамдарды сұлулық пен ізгілікке жетелеу арманынан туған, ғажайып күй екенін жапондықтар түп тамырдан түсінді, көздеріне ыстық жас алып тыңдады.
Жапон халқы Секен күйлерінің терең философиялық иірімін осы тұрғыдан таныды. Қатарымызда отырған академик Дайсукеге аудармашы салып сұрағанымызда ол: «Қазақ халқы – әлемдегі дана, ұлы халық. Сіздердің ата-бабаларыңыз көктүрік тұқымынан тараған, Шыңғыс хан қыпшақ даласын билеп тұрған кезде біздің мемлекетке жорық жасады. Тәңірі жар болып, топан су соғысқа бөгет болды. Екі елді қырғын соғыстан аман алып қалды. Бұл көк тәңірінің көмегі еді. Сіздердің мемлекеттеріңіз ата жұртын Қытай мен орыс державаларына жұттырып жібермей, бес мың жыл бойы көзінің қарашығындай аялап, қорғап, сақтап қалды. Қазақ халқы жеті ата араламай, қыз алыспайды. ХХІ ғасырда жаны мен тәнін таза ұстаған текті ұлт. Бұл әлем – адамдары қабылдайтын академиялық ғылым.
Сондай-ақ қазақ тілі – грамматикасы жапон тіліне жақын туыстас тіл. Бай тілдер тобына жатады. Қазақтың түп аталары көк түріктер өз кезінде жарты әлемді бағындырып, адамзатты аузына қаратқан ең құдіретті держава болған. Қытай мемлекеті сіздерден именіп, ұлы қорған соғып жан бақты. Осман империясы сол түркі территориясынан бөлініп барып өз алдына мемлекет құрды. Қазақ жері тұтас түркі халықтарының өніп шыққан төркіні», деп бір тыныстап алды да, Секенге қарап: «Секен – осы ғасырдың Бетховены» деп қадап айтты. Осы кезде біздің қасымызда Секен де, Жапонияда тұратын Қазақстанның елшісі Ақылбек Камалдинов те бар еді.
Жапон академигінің сөзінен кейін ол да, біз де разы болдық . Ақселеу Сейдімбектің «ХХІ ғасыр – Секен ғасыры» деп «Қазақ әдебиеті» газетінде жариялаған мақаласы есімізге түсті.
Осы орайда бір ұсыныс айтқымыз келеді. Қазақ тарихы – күй тарихы. Қазақ халқын одан әрі ұлы ұлт ретінде әлемге танытамыз десек, «Қазақ күй ТV» арнасын ашып, ғаламтор арқылы күй-шежірелерімізді тынбай үгіттеуіміз керек. Біздің Секеннен басқа да әлемге танытуға болатын күйшілеріміз бар. Оларды «Қазақ күй TV» телеарнасы арқылы әлемге тез танытуымызға болады.
Секен Тұрысбек шет елдерге барып домбыра тартса, бәрі уыздай ұйып, тебіреніспен тыңдайды. Еш жатырқамайды. Өйткені оны күнде ғаламтор желісі арқылы «YouTube», «Google», «Facebook»-тен көріп, күйлерін тыңдап, біліп отыр. Қазақ күйінің талғар табиғатын танып отыр. Қазақ күйі – ғылым, музыка жауһары, адам баласына ортақ рухани қазына деп бағалайды.
Қазақтың күй тарихы – бес мың жылдық халық өмірінің төл тарихы. Бұл – бүгінгі жазба деректерде дәлелденген шындық. Бәлкім, одан да ұзақ ғасырлар болуы мүмкін. Адам адам болып жаралғалы, халық болып ұйысып, қоғам болып құралғалы оның күй өнері өзімен бірге өмір сүріп келеді. Қазақтың түп тарихын тұтқа болып ұстап тұрған күй өнері. Күйсіз қазақты тану мүмкін емес.
Күй – ұлт өмірінің шарайнасы, рухани әлемі.
Жұматай ӘЛИЕВ,
философия ғылымдарының
докторы, профессор
