Аңыз-ғұмыр

Марина Цветаева 1892 жылдың 8 қа­занында (құжат бойынша 26 қыркүйек) Мәскеуде, зиялы отбасында дүние кел­ді. Зерек қыз алты жасынан бастап үш тілде: орыс, неміс, француз тілінде өлең жаза бастайды. Ол кезде орыс қоға­мында француз тілінде сөйлеу арис­тократтықтың белгісі болатын. Әкесі Еуропада беделі бар өнертанушы, Пуш­кин музейінің негізін қалаған адам болыпты. Анасы Маринаның жан-жақты болуына ерекше көңіл бөлді, ол шет тілдерде еркін сөйлеп қана қойған жоқ, музыкамен де айналысты. Он бір жасында «Кітап үстелім» деген дастан жазды. Ол, әсіресе, Пушкинге ерекше құмартқан («Менің Пушкинім» мақаласымен бел­гілі). «Үш жасымда Пушкиннің өлі­міне қайғыратын едім», «менің балалық ша­ғым Пушкиннен қалған ізбен жүру сияқтанады» деп жазады ақын.

Цветаева өлеңді алты жасынан бас­тап жазды делінеді. Ал он алты жасы­нан жариялана бастапты. Алғашқы поэти­ка­лық жинағы жеке өзінің қара­жаты­на («Вечерний альбом») 1910 жылы 500 данамен басылып шықты. Жылы пікірлер айтылды. Екі жылдан кейін «Сиқыр­лы шам» («Волшебный фонарь») жарық көрді. Оған қатысты пікірлер сыни бол­ды. Осылайша оның өлеңдерін түк­пір-түкпірдегі өлеңсүйер оқырман оқи бастады. Әдеби ортада «Бұл қандай ерекше ақын?!» деген сөз желдей есті. Оның шығармашылығына мәскеулік сим­волистер әсер етсе, ерте өлең жаза бастауына Николай Некрасов, Валерий Брюсов пен Максимилиан Волошиндер ерекше ықпал еткен.

Ол өз шығармашылығында поэ­зия мен музыканың үндестігін емес, поэ­зияның, шын мәнінде музыка еке­нін дәлелдеді. Бәлки, Цветаеваның бала кезіндегі музыкаға деген әуесі  ақын­дығына үлкен әсерін тигізген болар. Нәтижесінде, ол поэзияда «музыкалық құбылыс» тудырды.

Жарық күнді мен демегеніңіз ұнайды,

Жан дертімді емдемегеніңіз ұнайды.

Тартылыстың таңғажайып заңына

Бойұсынып,

көнбегеніміз ұнайды.

Тіл беземей,

Күнәдан пәк балаша

Қызық,

әрі бұзық болған ұнайды.

Һәм қызармау –

Қолдарымыз жанасса,

Жасыра алмай жалын

атқан сыңайды.

(Аударған Гүлнар Салықбай)

Қазан төңкерісінен кейін ақынның өмірі күрт өзгереді. Жоқшылықтан ба­ға алмай интернатқа берген қызы аштан өледі. Ақтардың қатарында кеткен күйеуі Сергей Эфронның соңынан барамын деп елден қуылып, 17 жыл шетелде тентіреді. Сол кездегі жүйе табиғаты­нан талантты, бірбеткей, шынайы қаншама ақын-жазушының тағдырын сынады екен?..

Прагада үш жыл тұрып, кейін Па­риж­ді паналады. Сондағы бар табысы – тоқыма тоқып сату, одан қалса, жиындар­да өлең оқудан түсетін азғантай ақша болатын. Кейін ол Парижге де «сыймады», еліне қайтуға бекінді.

Алайда жақсы өмірді іздеп келген ақынға Ресейге оралу жақсылық әкел­меді. Алдымен қызы тұтқындалып, көп өтпестен күйеуі қамауға алынып, атылады. Ақынның 1940 жылы өзі баспаға дайындаған өлеңдер кітабы жарық көр­ген жоқ. Бұл жылдары ақын, негізінен аудар­мамен айналысып жүрді. Шарль Бод­лердің әйгілі өлеңі де («Плавание») осы уақытта тәржімаланған. Кейін Ұлы Отан соғысы басталғанда Цветаева мен ұлын Татарстанға жер аударады. Ақын­ның бұдан кейінгі жағдайы тіпті нашарлаған.

«Мені «Литфондтың» асханасына ыдыс жуушы етіп жұмысқа алуыңызды өтінемін». Жоқшылықтан жеңілген ақын өлерінің алдында «Литфондтың» дирек­торының атына осындай өтініш жазыпты. Оның әдебиеттегі шенеуніктерге жаз­ған өтініші архивте сақтаулы тұр. Яғни Марина Цветаева «Литфондтың» асханасында ыдыс жуған жоқ. Ол өз таң­дауын жасады.

Аштық, жұмыссыздық, жақыны­нан айырылған жалғыздық – бәрі-бәрі Цве­таева­ның «жалғызсырап жабыр­қаған рухын» сөндірді, кербез даусын өшірді. Жүректегі өрекпіген, назданған, сағынған өлеңдері көзінен бұл-бұл ұшты. Ол тағдырындағы қолдан жасалған қиын­дықтардан өз-өзін құтқара алмады. «Менің жаназам әуеде болады» деп жазған ақын қателесіпті. 1941 жылдың 31 тамызында Марина Цветаева өз-өзіне қол жұмсады. Қоғамы мәжбүр етті. Сол маңдағы зиратқа жерленген. Ал қабірі белгісіз.

Жарты ғасырлық өмірінде ол сегіз жүзден аса лирикалық өлең, он жеті ­поэма, сегіз пьеса, 50-ге жуық прозалық шығарма және 1000-нан аса хат жазыпты. Зерттеушілердің айтуынша, бұл дерек тек анықталғаны ғана, көп жазбалары (әсіресе, хаттары) әлі күнге дейін табылып келеді.

Ақынның прозасы жөнінде рухани һәм өмірдегі досы, әдебиетші Дмитрий Святополк-Мирский ағылшын тілінде шыққан кітабында: «Орыс тілінде жа­зылған ең сорақы шығарма», деп әділін айтады. Ал поэзия ақынның нақ өзі іспеттес.

Цветаеваның тілі мен тыныс бел­гі­лерін ойнатып отырып, өлеңді бір тол­қытып, бір шайқалтып өруі бәріне жаңа­лықтай ерекше сезілді. Тіпті өлеңдегі тұрақсыздығы біреуді таңғалдырса, біреудің көңілін қалдырды. Ал әдебиет­шілер ол өзін-өзі қатты бақылаған ақын дейді. «Егер, байыптасақ, ол – XX ға­сырдағы орыс поэзиясының ең ірі фор­малисі. Онымен салыстырғанда, Хлеб­ников пен Маяковский аса үлкен мәнге ие болмай қалады. Цветаева – Пас­тернактан асқан формалист».

Бір-бірінен іздегендей ем-дауа,

Тереземнің алдындағы қос ағаш.

Ағаш – кәрі,

үй де көне,

Мен ғана

Жас болғасын қалай көңіл босамас.

Аласасы қол созады барынша –

Әйелдерше,

Жанын аяу жоқ онда –

Серігіне –

сүйенісер жарынша –

Биігіне,

бәлкім сорлы одан да.

Қос ағаштың өтіп жатыр

жаз-қысы,

Бір-біріне ұмтылумен бар күні.

Осы болар тартылыстың наз күші –

Ұмтылады,

жаратқанның жарлығы:

Бір-біріне ұмтылады барлығы.

(Аударған Гүлнар Салықбай)

Цветаева соңғы өлеңінің соңғы жолында – «Шақырылмаған бәрінен де қай­ғылы» («Непозванная – всех печальней») деп мұңаяды. Ақынның аты мен өмірі жала мен жәбірден тазарып, цветаевалық жазу ғана қалған кезде «оны шақырды». Ол өзі армандаған жаңа өмірін сүрді: «Маған олардың мені жақсы көргендері керек. Нанды қалай қажет етсе, мені де солай іздесін». Солай болды да.

Андерсен: «Ертегілеріме өмірімнің құнын төледім» дейді. Жазу үшін, жақсы жазу үшін, тіпті өз қалауынша тыныш өмір сүру үшін Цветаева да өз өмірімен «есептескендей». Әлқисса.

Уақыттың ағынымен һәм заманның ауанына сай түрлі қоғам ауысты. Әділет­сіздік билеген қиын-қыстау кезеңде, тіпті ешкімнің цветаевалығына да қа­ра­ған жоқ. Тағдырдың тәлкегіне салып, сынап бақты. Ал бүгінгідей бейбіт заманда кейде Цветаеваларды тірідей көргің келеді. Сезіммен өрілген кербез өлеңдерін оқығың келеді. Алайда өмірдің қарама-қайшылығын көрмейсіз бе... заман тынышталғанымен Цветаева жоқ. Әлде шын таланттар аумалы-төк­пелі қоғамда сынала ма?.. Бәлки, олар ба­қытты өмірге жаралмаған болар...