ТӨБЕ БИ ТӨРТ ТАРАБЫНА ТҮГЕЛ АЛАҢДАЙДЫ

АЛМАТЫДА ӨТІП ЖАТҚАН ЕКІНШІ ТРАНСАЗИЯЛЫҚ ПАРЛАМЕНТТІК ФОРУМДА

ЕҚЫҰ-ДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН ТӨРАҒАЛЫҒЫ ОСЫЛАЙ БАҒАЛАНУДА

“ЕҚЫҰ-ның Еуразиялық өлшемі” Екінші Трансазиялық парламенттік форумына қатысушыларға Екінші Трансазиялық парламенттік форумның қатысушылары мен қонақ­тарына сәлем жолдаймын! Парламентарийлер форумының Алматыда фашизмді тізе бүктірген Жеңістің 65 жылдық мерейлі жылында, Хельсинки қорытынды актісі қабылдануының 35 жылдығында, жаңа Еуропа үшін Париж хартиясына қол қойылуының 20 жылдығында өткізіліп отыруы нышанды жағдай. Осынау маңызды даталар адамзат тарихындағы бетбұрысты кезеңдерді білдіріп қана қоймай, сонымен бірге, бізге ғасырлар тоғысында Еур­азия құрлығында болған түбегейлі ілгері басу­ларды ой қорыта пайымдауға себепкер болады. Қазақстанның ЕҚЫҰ-ға төрағалығы осы өзгерістердің жарқын нышаны болып табылады. Біздің еліміз бұрынғы кеңестік кеңістіктен және Азия өңірінен осынау беделді халықаралық ұйымды басқарып отырған алғашқы ел. Біз ЕҚЫҰ-дағы төрағалықты Қазақстанның өңірлік және жаһандық қауіпсіздікті нығайтуға қосқан үле­сін әлемдік қоғамдастықтың мойындауы деп ба­ғалаймыз. Қазақстанның зымырандық-ядро­лық әлеуетін ерікті және транспарентті түрде аластау тұрғысындағы іс жүзіндегі тәжірибесі ЕҚЫҰ үшін пайдалы болатынды­ғына кәміл сенімдіміз. Қазақстандықтар 20 жылға жетер-жетпес уақытта жаһандық дағдарыс сынағынан та­бысты өткен, саяси жүйесі тұрақты және тиімді на­рық­тық экономикаға көшкен мемлекет орнатты. Біз­дің ұлтаралық және дінаралық ке­лісім моде­лі­міз – ЕҚЫҰ қыз­ме­тінің гумани­тарлық өл­шем­дерін қамтама­сыз етуге Қазақ­станның қосқан нақты үлесі. Сабақтастық қағидаттарына негізделген қа­зақ­стандық төрағалық тұжырымдамасы біздің ЕҚЫҰ тиімділігін арттыруға, оның Жер шары­ның үш құрлығындағы 56 мемлекетті біріктіріп отырған бірегей үнқатысу алаңы ретіндегі әлеуе­тін дамытуға үлес қосуға деген нық ұйғары­мы­мыз­ды паш етеді. Еуразияның қақ кіндігінде жатқан Қазақ­стан мұндай үнқатысудың көкейкестілігін ай­рық­ша өткір сезінеді. Біз ЕҚЫҰ-дағы төраға­лы­ғымыз Шығыс пен Батыс арасындағы қа­ты­настардың жаңа кезеңіне жол ашады, “Ван­куверден Вла­дивостокқа дейінгі” байтақ кеңіс­тікте өзара сенімнің нығаюына қызмет етеді деп сенеміз. Нақ сондықтан да мен 2010 жылы ЕҚЫҰ Мемлекеттері басшыларының саммитін шақы­ру туралы бастама көтердім. Біз осы идеяны қол­дағаны үшін ЕҚЫҰ-ның Парла­менттік Ассам­блея­сына алғысымызды айта­мыз. Жо­ғар­ғы дең­гейдегі кездесу ЕҚЫҰ-ға қатысушы елдер көш­басшыларына “көзқарас үйлес­ті­ру­дің”, ұйымның болашақтағы аса маңызды ба­сым­дықтарын айқындаудың бірегей мүмкін­ді­гін ашатынына көзіміз айқын жетеді. Саммитті өткізу жаңа тарихи жағдайларда “Хельсинки рухын” қайта өрлетудің нышанына айналар еді. ХХІ ғасырдағы қауіпсіздік тәуекелдері мен сынақтарының жаһандық сипаты әлемдік қоғам­дастыққа оған жауап іздеудегі күш-жігерді ғалам­дық және өңірлік қауіпсіздік қатерлерінің кең өрісінде біріктіру қажеттігін ұсынады. Әлемдік қаржы-экономикалық дағдарыс зардаптары түрлі елдер мен өңірлер дамуындағы әлеуметтік проблемалар мен алшақтықтарды одан әрі ушықтырып, әлемді дүрліктіруін жалғастыруда. Тұрақты экономикалық даму, кедейлік, бос­­қын­дар, жұмыссыздық пен еңбек көші-қоны, лаң­кестік, есірткі саудасы проблема­ла­ры және басқа қауіп-қатерлер адамзат сынақ­тарының тізімін ұлғайта түскен. Олармен күрес әрбір мемлекеттің және ЕҚЫҰ сияқты ықпалды ұйымдардың тарапынан барынша күш-жігер жұмсауды талап етеді. Трансазиялық форумды өткізу ЕҚЫҰ қыз­меті­нің көкейкесті мәселелерін – өңірлік қауіп­сіздіктің кіндіказиялық өлшемін, атап айтқанда,  Қырғызстандағы саяси ахуалды, Ауғанстанды қалпына келтіру жайын, әлеуметтік-экономи­ка­лық дамудың, қоршаған ортаны қорғау мен гу­ма­нитарлық өлшемнің маңызды қырларын тал­қылаудың жақсы мүмкіндігі болып табылады. Қазақстан ЕҚЫҰ-ның азиялық әріптес­тері­­мен жұмысқа баса көңіл бөлуді, ЕҚЫҰ-ның Азиядағы өңірлік ұйымдармен үнқаты­суын кеңейту орайында күш-жігер танытуды ұйғарған. Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңес шақыру жөніндегі Қазақстан бастамасы дәл қазіргі кезде Азия құрлығында қауіпсіздік пен ынтымақтастықты қолдаудың алуан қырлы бірегей құралына айналды. Біз ЕҚЫҰ-ның Парламенттік Ассам­блея­сы төрағасын және “Үштік” өкілдерін 2010 жыл­дың маусымында Түркияда өтетін АӨСШК-нің 3-ші саммитіне қатысуға ша­қы­руға қуаныштымыз. Бұл қауіпсіздік пен превентивті мәмілегерлікті қам­тамасыз етудің еуропалық және азиялық жүйе­лерінің келешектегі іс-қимыл бірлігі үшін негіз салуға мүмкіндік беретіндігіне кәміл сенімдімін. Бүгінгі форумның тақырыбы – “ЕҚЫҰ-ның еуразиялық өлшемі” – 2003 жылы Қа­зақ­­станда өткен ЕҚЫҰ елдері парламен­тарий­­лерінің бірін­ші саммитіндегі пікірта­лас­ты қи­сынды түрде жал­ғастырады. 2008 жыл­дың шіл­десінде Ассам­блея­ның жыл сайынғы 17-ші сес­сия­сын өткізу Қазақстан мен ЕҚЫҰ Парла­мент­тік Ассамблея­сы арасындағы қатынастар аясындағы аса ма­ңызды оқиға болды. Пар­ла­мент­тік Ассамблея­ның белсенді қолдауы жағ­дай­ында біз Қазақстанның ЕҚЫҰ-дағы  төраға­лы­ғының басым міндет­те­рін табысты іске асырамыз деп есептейміз. ЕҚЫҰ кеңістігіндегі сенім мен өзара түсі­ніс­тік ауанын қамтамасыз етудегі парламенттік мә­мілегерліктің рөлін асыра бағалау қиын. Өз хал­қының тікелей сеніміне бөленген нақ осы пар­ла­ментарийлер ЕҚЫҰ алға тартып отырған қауіп­сіздікті нығайту идеяларын қоғамдық даму­дың көкейкесті үрдістерімен барынша тиімді жалғастыра алады. Астанадағы форум ЕҚЫҰ қоғамдастығы алдында тұрған өзекті түйткілдерді шешудің жаңа тұрғыларын іздеуге көмектесетіндігіне менің көзім кәміл жетеді. Форумға қатысушыларға жемісті жұмыс және табыс тілеймін!

Нұрсұлтан НАЗАРБАЕВ,

Қазақстан Республикасының Президенті.

Кеше Алматыдағы “Интерконтиненталь” қонақ үйінде “ЕҚЫҰ-ның еуразиялық өлшемі” атты Трансазиялық парламенттік форум өз жұмысын бастады. Алдын ала айта кетсек, мұндағы талқыланған һәм талқыланып жатқан мәселелер өзінің бүгінгі таңдағы аса көкейкестілігімен дараланады. Форум бағдарламасында 3 сессияның жұмыс істейтіні жоспарланған болатын. Кеше салған беттен талқыға түскен соның біріншісі – “Аймақтық қауіпсіздік. Ауғанстан, лаңкестік және есірткі заттарымен күрес, қарусыздану” тақырыбын қаузады. Ал “Еуразия: дамушы нарықтар және өріс алған өктем қатерлер. Экономикалық даму, сауда, ресурстарды басқару, еңбек көші-қоны, экологиялық мәселелер” және “Адамзаттық өлшем. Діни төзімділік, саяси даму, адам саудасымен күрес, гендерлік теңдік” атты әлемдік қоғамдастықты сансыратып тұрған сан тарау мәселелер бүгін өтетін екінші және үшінші сессиялардағы өткір пікірталас пен парасатты да пайымды әңгіменің өзегіне айналмақ. Парламентаралық ынтымақтас­тық­тың аясын кеңейту мақсатын көздеген бұл форум Қазақстанның Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйы­мына төрағалық етуі шеңберінде аса үлкен маңызға ие екендігі ешбір талас тудырмаса керек. Форум жұмысына ЕҚЫҰ-ға мүше көптеген мемлекет­тер­дің, Жерорта теңізі аймағы мен Азия­дағы серіктес мемлекеттер парла­мент­шілері мен халықаралық ұйымдар өкілдерінің аса мүдделілікпен қатысуы осы ойымызды айғақтай түскендей. Талқыланатын өзекті мәселелерге осындай орасан зор мән берушілік ЕҚЫҰ-ның Іс басындағы төрағасы, Қазақстан Республикасының Мемле­кет­тік хатшысы – Сыртқы істер министрі Қанат Саудабаевтың форумның ашылу рәсімі алдында ЕҚЫҰ-ның Бас хат­шысы Марк Перрен де Бришамбомен және ЕҚЫҰ Парламенттік Ассам­блея­сының Президенті Жоао Соарешпен кездесулеріндегі ықыласты да мүдделі әңгімелер барысында айқын байқалды. ЕҚЫҰ-ның бүгінгі таңдағы тізгінін өз қолдарында ұстаған дерлік осынау жо­ғары лауазымды қайраткерлер аталмыш кездесулерде Ұйым қызметінің, Қыр­ғызстандағы ахуал жөнінде бірлескен іс-қимылды үйлестірудің ағымдағы мәселелерін, сондай-ақ сыртқы істер министрлерінің бейресми жиынына және ЕҚЫҰ саммитіне әзірліктің ба­рысы жайын байыпты талқыға салып, сөз етті. Осы орайда М.П.де Бришамбо мен Ж.Соареш тарапынан Қазақстан­ның ЕҚЫҰ-ға төрағалығына, Қырғыз­стан­дағы дағдарыс ахуалын тұрақ­тан­дыру орайындағы жедел де ілкімді күш-жігеріне және бұл реттегі Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың зор рөліне жоғары баға берілді. Әсіресе, Қазақстан төрағалығының шешімталдығы, жедел­дігі және жоғары кәсібилігі ерекше атап өтілді. Бұдан былай да Қазақстанмен тығыз ынтымақтастыққа ықыластылық білдірілді. “Қазақтардың төрағалық етуі өте тамаша. Саудабаев мырза шар­ша­май, дамылсыз, кәсіби тұрғыдан жұмыс жүргізуде. Президент Назарбаевтың жоғары дәрежедегі кездесу өткізу жө­ніндегі бастамасын, ядролық қарусыз­дану жөніндегі ұсыныс-идеяларын Парламенттік Ассамблеямен қатар Италия, Франция, Германия сияқты елдер, Американың жаңа басшылығы қолдап отыр, жаңа төрағаға табыс тілейміз”,– деп атап өтті Ж.Соареш. Форумның ашылу рәсімінде алғаш­қы болып кіріспе сөз сөйлеген ЕҚЫҰ Парламенттік Ассамблеясының Төр­ағасы Ж.Соареш осы айтқандарын және бір қайталады. Парламенттік Ассам­блеяның Қазақстан төрағалығын үнемі қолдап келе жатқандығы және алдағы уақытта қолдай беретіндігі мәртебелі мінберден тағы да паш етілді. Әрине, өңірде проблемалар баршылық. Саяси бостандық дегеніміз – ең әуелі саяси тұрақтылықтың кепілі болуы керек. Осы орайда Қырғызстандағы жағ­дай көптеген елдерге ортақ проб­лемалардың да бетін ашып бергендей. Қазақстан төрағалығының бауырмал­дық, адал да ізгілікті миссиясы нақ осы қырғыз еліндегі ахуалды түзетуге, ондағы тәртіпті жолға қоюға және бүл­діргі әрекеттерге жол бермеуге бай­ланысты нақты қадамдарынан көрініс тапты. Демек, Қазақстан Үкіметіне, Қазіргі төрағаға рахмет. Осының бәрі төрағалық дұрыс жолда екенін айғақ­тайды. Оның ЕҚЫҰ-ны нығайта түсе­тіндігіне сенімі зор. Нақ осы әмбебап халықаралық ұйым қазіргі таңда әлемге керек, деп түйіндеді өз ойын шешен. Трансазиялық парламенттік форум­ның осынау ашылу салтанатында Қазақ­стан Республикасының Прези­денті Нұрсұлтан Назарбаевтың форумға қатысушыларға үндеуін ЕҚЫҰ-ның қазіргі төрағасы, ҚР Мемлекеттік хат­шысы – Сыртқы істер министрі Қанат Саудабаев оқып берді (Н.Назарбаевтың үндеуі бөлек жарияланып отыр). Қ.Саудабаев форумға қатысушы­лар­ды қонақжай қазақ жеріне қадам басуымен шын жүректен құттықтай отырып, төрағалық кезеңінде Қазақстан атқарған жұмыстарды қысқаша айтып берді. Үстіміздегі жылдың 14 қаңта­рын­дағы Тұрақты кеңес отырысында Пре­зидент Н.Назарбаевтың ЕҚЫҰ қоғам­дастығына арнаған бағдарламалық бейнеүндеуінде ЕҚЫҰ қызметіне қуатты серпін берген Қазақстан төр­ағалығының негізгі басымдықтары мен ұстанымдары кеңінен баяндалды. Төр­ағалықтың алғашқы күнінен бастап ЕҚЫҰ-ның барлық институттарымен толыққанды іс-қимыл бірлігі қамта­ма­сыз етіліп, соңғы бес жылда алғаш рет Ұйымның бюджеті уақтылы қабыл­дануына қол жеткізілді. – Біз өз қызметімізде ЕҚЫҰ кеңіс­тігінде жаңа ажыратқыш межелердің туындауын болдырмауға, баршаның мүддесі жолындағы сенім ауанын да­мытуға және Ұйымды дамытудың негіз­гі мәселелері бойынша мәміле алаңын кеңейтіп, нығайтуға көңілді баса бөле­міз. Біз сондай-ақ ЕҚЫҰ жауап­кер­шілігі аймағындағы қауіпсіздіктің өзекті мәселелерін нақты шешу мақсатын көздейміз. Қазақстан төрағалығы біздің әріптестеріміздің байыпты ұсыныстары үшін ашық. Соның бір дәлелі бүгінгі фо­рум болып табылады. Өз жұмысымызда біз Орталық Азия өңірінің де, сондай-ақ жалпы Еуразия кеңістігінің де ортақ сипаттағы қауіпсіздік пробле­ма­ларын шешуге көп мән береміз. Өңірлік қауіп­сіздікті қамтамасыз етудің маңыз­дылығы осы жылғы сәуірдің ба­сын­да елді тәртіпсіздік, дағдарыс пен заңсыз­дық жылымына тартқан Қырғызстандағы қайғылы оқиғалар тағы бір әйгіледі. Бұл Қазақстан төрағалығы және тұтастай ЕҚЫҰ үшін зор сын болып табылды. Осы қиын жағдайларда біздің Ұйым өзінің қажеттілігін және пәрменділігін таныта білді. Осыған байланысты біз БҰҰ Бас хатшысына, Еуроодақтың және ЕҚЫҰ Парламенттік Ассамблеясының басшылы­ғына Қырғызстанға өздерінің арнайы өкіл­дерін жедел жібергендері үшін айрық­ша рахметімізді айтамыз. Төрағалық Қазақ­стан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың жеке басының беделі сынды маңызды ресурсты іске қосты. Президенттер Нұрсұлтан Назар­баевтың, Барак Обаманың және Дмитрий Медведевтің бірлескен күш-жігерлерінің арқасында зорлық-зомбылықты ауыздық­тауға және азамат соғысын болдырмауға қол жетті, – деді Қ.Саудабаев. Бұдан әрі ЕҚЫҰ-ның Қырғызстанның тез арада дағдарыстан шығуына көмек көрсетуді жалғастырып отырғандығы айтылды. Ұйымның Резерв қорынан қо­ғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті қолдауға, заңның үстемдігі мен демократияны ны­ғайтуға 200 мың еуро бөлінген. Екі жақты негізде Қазақстан да қажетті гуманитар­лық көмек көрсетуде. Бұдан әрі шешен қа­зіргідей алмағайып заманда, қауіпсіз­дікке қатер көбірек төнген шақта тығыз ынтымақтастық пен өзара түсіністік, барлық мүдделі мемлекеттер мен ұйым­дардың көзқарас бірлігі және іс-қимыл­дарындағы үйлесімділік аса қажеттігіне тоқталды. Осы ретте Қазақстан Прези­денті Н.Назарбаевтың әлемдегі сенім мен өзара түсіністік ауанын қамтамасыз ету­дегі парламентаралық іс-қимыл бірлігін дамытуға ерекше көңіл бөліп отырған­дығын атап көрсетті. Келесі кезекте форумға қатысушылар алдында Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының Төрағасы Қасым-Жомарт Тоқаев құттықтау сөз сөйледі. Менің пайымдауымша, деді ол, біздің Мемлекет басшысының бүгінгі үндеуі оның ЕҚЫҰ-дағы парламенттік өлшемге деген аса бейілді ықыласын көрнекі түрде айғақтайды. Қазақстан Президенті бұдан әрі де Еуразия қауіпсіздігін нығайту жолында белсенді жұмыс істеуге өзінің әзірлігін тағы да растады. – Әлем жаһандық қаржы дағдары­сы­ның салдарынан әлі айығып болған жоқ. Мемлекеттер қаржы рыногындағы тұрақ­сыз­дыққа, табиғи және техногендік апат­тарға, сондай-ақ экстремизм мен лаң­кестікке, ядролық қаруды таратуға, есірт­кілердің заңсыз айналымына байланысты әртүрлі қатерлермен бетпе-бет келуде. Нақ сондықтан да трансөңірлік ынты­мақтастық қажеттілігі өсе түсуде. Әлбетте, табысты реформаларды іске асыру және халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз ету тәжірибесін иеленген Қазақстан осы үдерісті бастап жүргізуге және ЕҚЫҰ-дағы жалғасқан оң өзгерістерге өз үлесін қосуға әзір. Біз Парламент қоғамдастығы Қазақстанның ЕҚЫҰ-дағы төрағалығы­ның дәйекті әрі адал жақтаушысы бол­ған­дығын терең алғыс сезімімен атап өтеміз. Президент Нұрсұлтан Назарбаев айқын баяндаған қазақстандық басымдықтарды іске асыруда Ассамблеяның әрдайым қолдайтындығына нық сенеміз. Қазіргі кезеңде төрағалықтың аса маңызды басымдығы биыл ЕҚЫҰ Саммитін өткізу болып табылады. Біз Саммит ЕҚЫҰ-ға қатысушы мемлекеттердің көшбасшы­лары­на жаңа тарихи жағдайларда Хель­син­ки рухын дамытуды қамтамасыз етудің және алдағы жылдардағы Ұйым басым­дықтарын айқындаудың бірегей мүм­кін­дігін береді деп санаймыз,– деді Қ.То­қаев. Одан әрі Сенат Төрағасы күн тәр­тібіндегі көкейкесті проблемалар төңі­регіндегі пікірталас Трансазиялық парла­менттік форумның алға қойған мақсат­тарына жетуге және қауіпсіздік пен ынтымақтастық мәселелеріндегі алуан түрлі көзқарастарымызды жақындатуға көмектесетініне сенім білдірді. Парламентаралық форум ЕҚЫҰ кеңістігіндегі ынтымақтастық пен өзара түсіністік үдерісіне жаңа серпін береді. Өйткені, осы маңызды басқосуға қаты­сушылар өз халқының сенімді өкілдері болып табылады. Бұл жөнінде форумға қатысушылар алдында ҚР Парламенті Мә­жілісінің Төрағасы Орал Мұхамед­жанов мәлімдеді. Сондықтан да ЕҚЫҰ-ға қатысушы мем­лекеттер парламентшілерінің Қазақ­станда бас қосуы қазіргі заманғы маңызды мәселелерді тиімді шешудің жолдарын айқындау үшін өте маңызды болып отыр. Осы орайда О.Мұхамеджанов аймақтағы қауіпсіздік пен тұрақтылықты нығайтуда, әлеуметтік-экономикалық саланы қар­қынды дамытуда, төзімділік пен мәде­ниет­аралық келісім идеясын алға бас­тыруда біздің еліміздің бірегей тәжірибесі бар екенін атап көрсетті. Мәжіліс Төрағасы қазіргі күрделі де қайшылыққа толы әлемде біздің елдеріміз бен халықтарымыздың арасында түрлі ынтымақтастық форумдарының өркен жаюы өте қажет екеніне көз жеткізіп отыр­ғанымызды баса айтты. Соңғы он жыл көлемінде Еуразия аймағын және әлемді дүр сілкіндірген, жаһандық қауіпсіздік жүйесінің беріктігіне нағыз сынақ болған бірнеше оқиғалар орын алғаны анық. Ғаламдық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде азиялық бағыттың маңыздылығы артуда және ЕҚЫҰ қызметінің еуразия­лық қырына қатысты мәселе өте өзекті бола түсуде. Мәжіліс Төрағасы Қазақстан аталған Ұйымның көзқарасын еуропа­лық­тан еуразиялыққа қарай бұруды ұсынып отырғанына маңыз беріп өтті. Сондықтан ЕҚЫҰ-ның Еуразиялық өлшемі жөніндегі мәселені қарау өте көкейкесті және ақылға сыйымды екенін атады. Еуразия жүрегінде орын тепкен Қазақстанға еуропалық және азиялық жаһандық “қауіпсіздік тінін” жалғастыру рөлін тағдырдың өзі жүктеген іспеттес. Осы ойдың дәлелі ретінде Орал Мұха­меджанов өз сөзінде Папа Иоанн Павел ІІ бір кезде айтқан: “Қазақстан – бірнеше ғасырлық тарихы бар ел, сондықтан бейбітшілікті қорғаудың маңыздылығын жақсы біледі. Еуропа мен Азия арасын­дағы көпір болатын ерекше сый бұйырған ел екендігі асыра айтқандығым емес”, деген пікірін келтірді. Мәжіліс Төрағасы біздің бейбітшілік сүйгіш саясатымыздың айғағы Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Вашингтон саммитінде ядролық қаруды таратпаудың бастамашысы болғандығына да байланысты деп мәлімдеді. Қауіпсіздікті нығайту ісінде халық­аралық ынтымақтастықтың көкжиегін ке­ңейтудің бірден-бір жолы сол салада ұлт­тық заңнама мен халықаралық құқықты жетілдіру болып табылады, деді Орал Мұхамеджанов. Бұл жолда парламенттік дипломатияның мүмкіндігін пайдаланған дұрыс. Әр түрлі елдер мен халықтар арасында туындаған мәселелерді күшпен шешуге болмайды. Бұдан соң ЕҚЫҰ-ның Бас хатшысы Марк Перрен де Бришамбо жиналған қауымға құттықтау сөз арнады. Ол осын­дай алқалы жиынды үлкен жауапкерші­лікпен ұйымдастырған Қазақстан тара­бына, Президент Нұрсұлтан Назарбаевқа, сондай-ақ елдің басқа да басқарушы һәм атқарушы, заң шығарушы органдарының басшылығына алғысын білдірді. 1975 жылдан бергі Хельсинки рухын жаңғыр­тып, еуропалық және азиялық өлшемдерді теңдестіру бағытында белсенді жұмыс жүргізіп келе жатқан Қазақстан қандай болса да мақтауларға лайықты, деді ол. Осы ретте Қырғызстандағы жанжалды, соны туындатқан, елді іштен іріткен проб­лемаларды өңірге таратпау орайын­дағы Қазақстан төрағалық етіп отырған ЕҚЫҰ-ның рөліне тоқталды. Демек, ЕҚЫҰ нақ осы жағдайда өңір елдеріндегі кейбір саяси әлсіздіктерге жол бермей, жұдырықтай жұмыла бірлесіп, серпінді жұмыс істеуі керек. Қазақстанның осы үдеден шығатынына сенім зор. Форум аясында өткен маңызды кезде­сулер аз емес. Мәселен, форум барысында ҚР Парламенті Мәжілісінің Төрағасы Орал Мұхамеджанов Ауғанстан Ислам Рес­публикасының Волеси Джирга (тө­менгі палата) төрағасының бірінші орынбасары Мирвайс Ясини бастаған делегациямен кездесті. Қазақстан ЕҚЫҰ-ға төрағалық етіп тұрған кезеңде іргелес елдің елімізден күтері көп екені мәлім болып отыр. Мәжіліс Төрағасы кездесу­ден кейін журналистерге берген сұх­ба­тында: – Форумға 40 мемлекеттің делега­ция­лары қатысып отыр. Бұл – көптен дайындалған форум. ЕҚЫҰ-ның Қазіргі төрағасы ретінде осындай үнқатысуларды жиі өткізуге мүдделіміз. Өйткені, ХХІ ғасырдың өзінде Еуропада, Еуразияда, елдер мен елдер арасында болсын бұрын күтпеген, жаңа сипаттағы қауіптер туын­дап жатыр. Сол қауіптердің алдын алу, бірлесе төтеп беріп, оның жолын бөгеу бүгінгі форумға өзек болуда. Ал Ауған­станға келсек, онда әлі де бейбітшілік жоқ. Ондағы ауруханаларды, жолдарды қа­лыпқа келтіру де кезегін күтуде. Ал Қазақстанның өзі соңғы жылдарда бұл елге 2,5 миллион доллар көлемінде қаржы­лай көмек, 2 мың тонна астық берді. Қазір 50 миллион долларға Ауғанстанда мамандар даярлау мәселесі көзделіп отыр, – деді. Мәжіліс Төрағасы кездесу кезінде Мә­жілісте Ауғанстан мәселесімен айналы­сатын арнаулы жұмыс тобы бар екендігін мәлімдеді. Мирвайс Ясини екі елдің парламентаралық қана емес, сенатаралық байланыстарын да белсенді етсек, ха­лықтар арасындағы аралас-құраластықты ұлғайтсақ деген мүдделес пікірін білдірді. Орал Мұхамеджанов форумның кө­кейкесті мәселелеріне айналған Ауғанстан және Қырғызстандағы жағдайға Қазақ­стан ЕҚЫҰ-ға төрағалық етпеген күннің өзінде алаңдаушылық білдіріп, іргелес, бауырлас ел ретінде жағдайды тұрақтан­дыруға атсалысқанын алға тартты. Түстен кейін форум делегаттары “Аймақтық қауіпсіздік” тақырыбының төңірегінде тоқайласты. Бұл Трансазия­лық парламенттік форумның ең өзекті мәселесі болып табылады. “Ауғанстан, лаңкестікпен, есірткі тасымалымен күрес, қарусыздандыру” атты сағаттарға созыл­ған отырыста негізгі баяндамашылар осы елдегі ахуалға егжей-тегжейлі сараптама жасап, тіпті ел ұмыта бастаған ескі мәселелерді де еске түсірді. Отырыста алғашқылардың бірі болып сөз алған Ауғанстандағы Волу­си Джирга (төменгі палата) төрағасының орынбасары Мирвайс Ясини өз елінде қалыптасып отырған кері жағдайлардың қатпарларын сөгуге ұмтылды. Лаңкестік пен есірткі егіз жүрген елдегі терроризмге есірткіден түскен қаржы тамызық болып отырғанда, оны тек халықаралық деңгейде ауыздық­тауға болатындығын атап көрсетті. – Біз халықаралық қоғамдастықтың еліміздегі инфрақұрылымды, білім және басқа да әлеуметтік институттарды қал­пына келтіруде жасап жатқан шараларына разымыз. Алайда, одан да үлкен нәрсе талап етіледі. Қоғам өміріне белсене араласу үшін әйелдерге тең құқық беріп, есірткі трафигін түбірімен жою қажет. Ал лаңкестер есірткіден түскен қаражатқа өмір сүруде, есірткі саудалаушылар лаң­кестікті қолдап отыр. Ауғанстан героин жа­сау үшін химиялық реактивтер өндір­мейді, оны басқа елдер қамтамасыз етеді. Сондықтан оның да қару-жарақ секілді жолын кесу керек, – деді Мирвайс Ясини. Ол Ауғанстанға көрші елдерден қару-жарақтар қандай жолдармен болса да ағылып келіп жатқанда жағдайды уыстан тағы да шығарып алу қаупінің бар екендігін жоққа шығармайды. – Ауғанстанда позитивтік басқару жүйесінің орнағанын қалап едік. Бізге транспарентті сот жүйесі қажет. Ол бізде жоқ, осы қателіктерді туындататын қауіптердің бәрі қылмыстық топтардың әрекетінен болып отыр, – деді Ясини. Ауғанстанның бұрынғы Сыртқы істер министрі Абдолла Абдолла: Қолдауды ауғандықтар тек бір адамға қолдау көрсету тұрғысында танымауы тиіс. Бұл – өте маңызды. Мұндай жағдайда бұл көмекті біреулер теріс пайдалануы мүмкін. Өкі­нішке қарай, Ауғанстан үкіметі сыбайлас жемқорлықтың түп-тамырын құрта алмай отыр. Халықаралық қоғамдастықтың қолдауына келер болсақ, әртүрлі деңгейдегі мердігерлік жағдайда салық төлеушілердің миллиардтаған қаржысы жоғалып кетіп жатады. Дәл осының аса маңызды мәселе екендігін айтқым келеді. Үкіметтік емес ұйымдар өздерінің ісі үшін донорлар алдында және Ауғанстан үкіметі алдында есеп беруі тиіс. Олар қазір тым тәуелсіз болып кеткен, деді. Оның айтуынша, НАТО әскерлерін шығарудан туындайтын салдарлар әр­түрлі. Ауғанстан халықаралық қоғамдас­тықтың қатысуымен 9 жыл бойы өмір сүріп келе жатыр. Енді онсыз өмір сүретін болады, бірақ, аяғынан нық тұрып кете алатын деңгейге әлі жеткен жоқ. “Ауғандықтар сіздердің қолдаулары­ңызды түсіністікпен қабылдайды. Азамат­тық шығындар орын алған кезде, әрине, бұл жағдайды да қабылдай білу қажет. Біз әскери қатысудың мерзімін қысқартуы­мыз керек. Демократиялық даму үдерістерінде ауғандықтардың көпшілігі бірі­гіп, өздерін өздері қолдауға жұмылуы тиіс. Оған қол жеткізбейтін болсақ, Ауғанстан 1999 жылдың қараңғы кезеңіне қайта оралады. Оның салдары ұзаққа созылып және әлемге таралуы мүмкін. Ал миллиондаған бейбіт халық лаңкес шағын топтардың ықпалына түспек”, деді Абдолла Абдолла. Ол дәл қазіргі таңда Ауғанстанда адамдардың сеніміне ие жүйе құрылмаса, халық заңға сенбесе, тепе-теңдікке құрылған тұрақтылық қалып­таспаса, барлық әрекеттер зая бола беретіндігін қынжыла алға тартты. Дегенмен, соңғы 2 жылда әлемдік қоғамдастықтың және қарапайым халықтың өз ниетімен елінде аздап болса да игі тірліктер орын алып отырғанын ортаға салған Абдолла Абдолла, біз қазір ештеңе болмағандай сыңай танытып, тіршілік ете беруге тиісті емеспіз. Алда тағы да үлкен сайлаулар келе жатыр, деді. ЕҚЫҰ-ның Бас хатшысы Марк Перрен де Бришамбо Ауғанстанның трагедиясын тарқатып айтып берген жоғарыдағы екі шешенге де алғыс білдіре отырып, біз енді осыған не үлес қоса аламыз деген сауал тастады. Ауғанстан 10 жылдан бері бізге әріптес. Біздің Ұйымнан тыс мемлекет болса да тұрақтылық туралы пікірталас­тар­да ойы бізбен үндесіп келеді. Ауған­стандағы жағдайдан еш ел шет қала ал­май­ды. Бұл ЕҚЫҰ-ға мүше мемлекеттерге де, мүше емес мемлекеттерге де қатысты. Ендігі жерде ЕҚЫҰ Ауғанстанға жан-жақты көмек беру керек деген шешімге келдік, деген Бас хатшы оның нақты шараларын түйіндеп берді. Оның ішінде шекараны нығайту мәселесі тұрғанын айта кету керек. Сол сияқты Бришамбо ауғандық азаматтардың Таиландтың таулы аймақтарында апиындық шөптер өсіруге тыйым салып, оның орнына басқа дақылдар егуге қол жеткізгендігін айтты. Осы мәселелердің бәрінде ЕҚЫҰ Бас хатшысы барлық елдердің парламент­ші­лерінің қолдауына зәру болып отырған­дығын жасырған жоқ. ЕҚЫҰ Парламенттік Ассамблеясының Ауғанстан жөніндегі арнаулы төрағасы, Франция Ұлттық Ассамблеясының депутаты Мишель Вуазен соңғы екі айда­ғы ахуалға алаңдаушылық білдіре келе, аздап болса да оптимистік тұрғыда әңгіме өрістетуге мүдделілік танытты. Ол жоға­рыдағы қиыншылықтарды жоққа шығар­май-ақ, осы елдегі сайлау ережелерін өз­герту қажеттігін және талибтермен келіс­сөз жүргізу қажеттігін көлденең тартты. Бірақ, қалай және қандай жағдайда? Қазір Ауғанстандағы жағдайды тұрақ­тандыруға байланысты Ресей, АҚШ сияқ­ты елдермен және беделді халықаралық ұйымдармен келіссөздер жүргізуге қол жеткізілгендігін, 2007 жылы Ауғанстан­дағы жағдайды қалпына келтіруге қатысты 16 жоба жасалып, оның қазір 14-і жұмыс істеп жатқандығын мәлімдеді. “Осы мәселелердің бәрінде ЕҚЫҰ өзінің құдіреттілігін дәлелдеп берген ұйым”, дей келе Мишель Вуазен: “Ерік бар жерде – дұрыс шешім табу мүмкіндігі бар!” деді. Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңес (АӨСШК) Хатшылығының атқарушы директоры Дулат Бәкішев көтерілген мәселелерден бөлек, Азияда қауіпсіздіктің бөлінбейтін, баршаға ортақ аумағын құру керектігін алға тартып, ол тек көп қырлы экономи­калық және саяси әріптестіктердің арқасында жүзеге асатындығын АӨСШК-нің игі мысалдары арқылы атап берді. Бірқатар форум делегаттары негізгі баяндамашылардың сөзін тыңдай келе, көтерілген мәселелерге қатысты түсінік­темелер беріп, өз ұстанымдарын білдіріп өтті. Еуропалық Парламенттің депутаты Либор Ручек: – Біз де осы сіздер айтып отырған мәселемен айналысып келеміз. Еуроодақ та осыған араласып жүр. Ауғанстанда біздің тіпті арнаулы өкіліміз де бар. Жуырда, сәуір айында ол жақта елші тағайындалды. Еуроодақ осы елдегі ішкі жағдайды тұрақтандырушы болып табылады. Бұл үшін арнаулы бюджет те қарастырылған. Дегенмен, құқық қорғау саласының жұмысын реттеу әлі алаңдаушылық туғызып отыр, – деді. “Таусыла бермейікші...” деп барып сөз бас­таған Еуропарламент депутаты алда Кабул конференциясы келе жатқанын еске салып: “Талибтермен ымырағы келуді, Ауғанстанның экономикалық дамуын, осы елдегі сыбайлас жемқорлықпен күре­суді, үкіметтің шоғырлану керектігін айтайықшы. Біз осыларды тек талқылап қана келе жатқан жоқпыз. 2004 жылы Ауғанстанмен қарым-қатынас жасайтын топ та құрылған. Сайлауға да қатыстық. Енді біз сіздерге қандай көмек көрсете аламыз?” – деген сұраулы жүзбен жиналғандарға қарады. Бұл сұрақтың толыққанды, көңіл көншітетін жауабын кейін де ести алмадық. Ал Ауғанстандағы жағдайды саяси құралдарды пайдалана отырып жеңуіміз қажет деген кейбір парламентші­лер бұл мақсат жолында көп сатылы стра­тегия қажет екендігін көлденең тартты. Сөз саптауларға қарағанда, халықара­лық қоғамдастықтың басын қатырған мәселе де сол – қазір бұл ел ең қара­пайым деген қажеттіліктерін де өтей ал­май, адамзаттық ортақ игіліктерін пай­да­лана алмай отыр. 150 мың НАТО солдат­тарымен де есірткі ессіздігіне ие бола алмай отырған елде енді не істемек керек? Демократияны инвестициялау қажет, деді Ясини. Түйткілді мәселелерді шешуге Кабул конференциясы септігін тигізе алса, қанекей?! Осы мәселеде Ауғанстан­ның бұрынғы Сыртқы істер министрі Абдолла Абдолла: – Біраз уақыт бұрын Лондонда да кон­ференция болған. Қандай уағдалас­тық­тарға, тиімді тетіктерге қол жеткіздік? Әлде белгілі бір мәтіндерді әзірлеумен келеміз бе? – деп шарасыздықтың шетін шығарды. Осы тұрғыда парламентшілердің бәрі­нің ойы бір жерде тоғысатындығы қайта-қайта аңғарылды. Яғни, Ауғанстандағы дағдарысты әскери күштермен шешу мүмкін емес. Дәл осы форумда терроризм Ауған­стан мен Пәкстанға ғана тән емес, ол жаһандық мәселе деген пікірді естірткен­деріңізге ризамын. Сіздер Канадаға 144-ші табыт келгенін қайта-қайта айтасыздар. Ал Пәкстанда қанша адам құрбан болғанын білесіздер ме? деді осы елдегі Сенат төрағасының орынбасары Мир Жан Мұхаммед Хан Жамали. Ол дәл осындай форумдар таптаурын көзқарастарды өзгерте алатындығын айта келе, лаңкестікке қарсы күресте Парла­менттердің рөлі үлкен екендігін алға тарт­ты. Парламентте ұлттық сипат жоқ. Бүкіл елдердің парламентаралық байланыстары мен нақты іс-шаралары көтерілген мәселелерді шеше алады, деді ол. Нидерланд төменгі палатасының депутаты, делегация жетекшісі Кошкун Коруз дәл қазіргі күндері Қазақстан төрағалық еткен ЕҚЫҰ белсенді жұмыс істеп отырғанына алғыс білдіре келе, мамыр айының аяғында Нидерланд Сыртқы істер министрі Гаагада тер­роризм­ге қарсы орталық ашып, бұл орта­лық сарапшылардың басын қосып қана қоймай, адамдардан қалай террористер даярланатынын зерттеуді қолға алатынын айтты. Қысқасы, сағаттарға созылған оты­рыс­та Ауғанстан айналасындағы мәселе жаһандық сипат алғаны анық болды. Есірткі трафигі мәселесі де тек Ауған­станға тән емес. Мәселен, ресейліктер синтетикалық жолдармен жасалған есірт­кілік заттар Орталық Еуропадан өздеріне ағылып келіп, қаншама тағдырларды улап жатқанын алға тартып, бізге де көмек­тесіңіздер дейтін жанайқайларын жасыр­мады. Италиялық парламентшілер 2001 жылдан бері апиын өндіру тыйылудың орнына, көлемі бірнеше есе өсіп кет­ке­ніне көз жеткізіп отырғандарын көлденең тартты. Сауал көп, жауап аз. Тағдырлы түйткілдерді шешу үшін күрестің ортақ майданын құру қажеттігі күн өткен сайын көкейкесті болып барады. Сонымен, 40-қа жуық елдің парла­мент­шілері бас қосқан форум адамзатты алаңдатқан мәселелерді талқылауды бүгін де жалғастырады. Нәтижесі уақыттың үлесінде. Қорғанбек АМАНЖОЛ, Айнаш ЕСАЛИ, АЛМАТЫ. Суреттерді түсірген Берсінбек СӘРСЕНОВ.