Тобылғыжарған

Біздің қазақ даласындағы то­былғы да сондай. Сәуірдің со­ңын­да­ тобылғы бүр жарады. Мұны ескі қа­зақтар жақсы білген, тіпті ертеректе атап өткен болуы да мүмкін. Себебі тобылғыжарған бізде амал аты.­ Сәуірдің соңына таман бірер күн суық жел соғып өткен соң, то­был­ғы бүршік жарады. Қазақ дала­сын­да бүр жармақ гүлдің бәріне то­былғы жол ашады. Әйтпесе қа­зақ амал атын тобылғыжарған қоя­­ ма? Тобылғыжарғаннан соң м­а­­мырдың басында тобылғы гүл­дейді. Оның қасында сакураң адырам қалсын.

Біз көрген Арқа даласының қо­йын-қонышына біткен тобыл­ғы­­ның ақсары гүлдерінің бояуы­на­н­ күн нұры тайғанақтап, алтын­ның­ буындай шалқиды. Иісі күллі бай­­тақты алып кетеді. Ұйқыдай қа­лың бітпесе де, шоқы-қыраттың қол­тығында, бір беткейінде тұта­сып­ тобылғы өскен жерлер гүлге тұ­нып, көздің жауын алғаны былай тұрсын, иісі жансарайыңды аша­ды.

Сіз тобылғының гүлін иіскеп көрдіңіз бе? Иіскемесеңіз, мамыр­дың­ алғашқы онкүндігінде далаға бар­ып құмардан шығып қайтыңыз. О бәлкім, рас, жұмақтың лебі ме дерсіз. Тобылғының тастай қатты тәнін жарып өскен гүл алтынның ұсақ­та­рындай қызғылықты ұш­қын­ атып, нұрланып тұрады. Тек қана қазақ даласына тән мұн­дай құбылысты бірақ өзге түгі­лі, өзіміздің ел де біле бер­мей­ді. Көрсе де мәніне жете қой­майды. Сакураны малданған жа­пондардай ғибратланбайды. Жа­пон ақындарының сакура гүл­де­генін жазбағаны кемде-кем, ол – анық. Тіпті қазақ ақындарының өзі­ жырлап кеткен сакураны. Бү­гінде қазақ ақындарынан Кең­шіліктен кейін тобылғыны жыр­лаған ақындардан Ғалым Жай­лы­бай­ды білемін.

«Көктем дегенің

көгілдір арман,

Көгертер кез бұл

көңілді қалған.

Сәуірдің айы сәуле шашарда

Тобылғыжарған,

тобылғыжарған...

Қыратқа барсам

жолыма жақын,

Бұлаққа барсам

толып ағатын,

Тобылғыжарған

бүршік жармаса

Тобылғы сынды торығады ақын»­ деп басталатын өлең арна­сы адам өмірі мен табиғаттың етене­лігін сипаттап, сезіндіреді. Жыр­дың тал бойындағы сезім­дер ақын болмысына туған топы­ра­­ғынан біткен түйсіктерден оян­ған сияқты. Тобылғыжарған бүр­шік жармаса, тобылғыдай торы­ға­ты­нын­ айта ма, әйтпесе.

Тамам ел білетін тобылғының тү­сі де тек біздің далаға тән, то­ры. Қоңырдан соң қазаққа келің­кірейтін бояудың өзгеше тү­рі. Мұндай түс сосын қазақ жыл­қы­сында бар. Қызыл тобылғы бо­лады-ақ, бірақ сирек. Болған күн­де шымқай қызыл емес, ойлан­дыратын мұңға бейім, ал тобыл­ғы­дай торығу түсінгенге – ауыр се­зім. Ол үшін жаңбыр жаумай қой­ған жылы күзге салым елмен бір­ге күңіренгендей жапырағынан айы­рылып, түнеріп кеткен торы тобыл­ғының тұтыққан түрін көру­ керек... Тобылғыдай торық­тыр­ма­сын­ Құдай.

Жапондардың сакурасын біл­мей­мін, тобылғы тек қазақ дала­сы­на, сосын біздің Алтайдың ар­ғы бетін мекендейтін моңғол топы­рағына ғана тән деседі. Мамыр­дың басында гүлдеп, соңына таманғы құралайда ұшып кетеді гүлі. Жұрттың байқамай да қалатыны содан шығар. Біз ғой керек қылмайтын, жапондар­ са­кура гүлдеген осындай бірер ап­тада сұлулыққа көз суарып, көкі­регін жұпарға толтырып, фес­ти­валь ұйымдастырады. Біздің то­былғы сияқты сакура да аз уақыт гүлдеп, өмірдің өткінші екенін айғақтайды. Жапондардың Ханами дәстүрінің негізгі философиясы да сол – өмірдің өте шы­ға­ры. Тобылғының да он-ақ күн гүл­дегенін елемейтіндіктен, біз өмір­дің де сондай өтпелілігіне мән бермейтін шығармыз.

Қазақ тобылғыны қамшыға сап қылады, күбі ыстап, қымызынан жұпарын сіміреді, тобылғының майымен теміретке сынды тері ауруларын емдейді, ет ыстайды, бастысы – тобылғы сапты қамшымен жын үркітеді. Жер бетінде суға батып кететін тастай қатты жалғыз ағаш – осы. Қазақ тегін киелі санамаған. Судың асты­нан алып шығып, майлы қабы­ғын аршып, кептірмей-ақ тұтатса, жана береді тобылғы. Ұлы қазақ даласынан шетелге сатылатын, яғни алтынға айырбасталатын жалғыз сап та өзі. Ол туралы атақты «Бабырнамада» жазылады. Ат пен қамшының заманы ғой. Соған қарағанда, қамшыға сынбайтын және иілгіш жалғыз сап-ау, сірә. «Тобылғы сапты қамшы алып, тұмар мойын ат мінген» жыраулар жырында көп кездеседі. Осыншама қасиеті бола тұра қазақта тобылғыжарған мейрамы жоқ, есесіне Тобылғыжарған жы­ры бар. Дұрыс қой, әуелі аян ақын­ға түсуі керек шығар.

«Ұқтырған ерте туар

айларым –

Алағайларын, бұлағайларын,

Жанымда желген

желдірмелерім –

Мамырда өрген

Құралайларым...

Өтпелі дей ме өмірді жалған,

Көктем көгертер

көңілді қалған.

Толғатқан жанның

толайым күні –

Тобылғыжарған, тобылғы­жар­­ған», деп үндеу тастағандай ақын жаны. Тобылғы өскен дала­ның­ қасиеттері арқылы ауылда өс­кен қазақ баласына бәрін айтып тұр­ ақын. Ал осы шумақтарды өңге тілге аударса қабылдана ма, біл­меймін... Ұлттың ерекшелігі, топы­рақтың құнары ғой жыр деген. Жапондар сакурасын тегін аспандатып отыр дейсіз бе? Қай­ топырақтың баласы болса, ол соның өскінімен тамырлас. Бір-бірінен жанға қуат алып, соны­мен­ көктеп, өсіп-өркендейтін шы­ғар-ау.

Қазір Арқада тобылғының гүлі­ ұшып кеткен де шығар...