Коллажды жасаған Зәуреш Смағұл, «ЕQ»
Канадалық мәдениеттанушы Маршалл Маклюэн «жаһандық ауыл» деген түсінікті сандық технологиялардың келуімен ұлттың бірегейлігі жоғалып, әлемдік бірегейлік қалыптасқаны туралы атап өткен. Жаһандану үдерісінде барлық әлемде бір телехикаяларды тамашалағаннан бастап бір тілде сөйлеу, бір музыканы тыңдау мен бір киімде киіну адамзат қоғамына ықпалын тигізбей қоймайтыны анық. Сол себепті, өркениет өрісіндегі әрбір ел дербестігін сақтап қалу әрі нығайту үшін мемлекеттің ішкі өмірінде ұлттық бірегейлік сақталуға тиіс.
«Ұлттық бірегейлік» сөз тіркесінің астарында түрлі құндылық жатыр. Американың Пью зерттеу орталығы 2024 жылдың қаңтар айында 23 мемлекеттің халқына сауалнама жүргізген «Тіл мен дәстүр ұлттық бірегейліктің негізі болып саналады» зерттеуін жариялады. Зерттеу 2023 жылдың 20 ақпанынан 22 мамырына дейін 23 мемлекетте, 28 250 адамның қатысуымен жүргізілген. Мамандар қатысушыларды төрт индекс – саяси көзқарасы, жасы, білімі және діні арқылы бағалаған. Сонымен қатар зерттеуде азаматтардың қаржылық жағдайы да есепке алынып, «құндылықтың» әр ұлт үшін бірегейлігін айқындап көрсеткен.
Сауалнамадағы «Ұлттық бірегейлікті қалай түсінесіз?» деген сұраққа қатысушылардың 91%-ы өмір сүріп жатқан мемлекеттегі көпшілік қауым күнделікті қолданатын тілде сөйлеу деп жауап берген. Бұл мемлекеттерге Индонезия, Нидерланд, Кения секілді екі немесе көп тілді елдер де жатады. Индонезияда 700-ден астам тіл бар. Ең көп тарағаны да малай тілі. Индонезиялықтар үшін малай тілінде ғана сөйлеу ұлттық құндылық болып табылса, Нидерландта нидерланд тілі бола тұра, ағылшын және неміс тілінде сөйлеу құндылыққа жатпайды. Кенияда халықтар арасында 68 тіл тіркеліп, жергілікті халықтың басым бөлігі құндылық пен ұлттық бірегейлік тілі деп өз тілінде сөйлеуді есептейді.
Пью зерттеу орталығының сауалнамасында ұлттық бірегейлікті қалыптастыратын екінші санат – салт-дәстүр мен әдет-ғұрып деп көрсетілген. Ұлттық бірегейлік пен қоғамдағы тұлғалық бірегейлік ел мен жеке адам болмысына ұлттық сана арқылы беріледі. Қоғамда ұлттық сана арқылы сақталады. Ұлттық сана қашанда ел өмірінде тарихи сана негізінде қалыптасып, нығайып отырған. Тарихи сана адамның өз тарихын толық білуі, дәстүрді иелену, мәдениетінің құндылықтарын игеру және әдет-ғұрыптардың сақталуымен адам бойында қалыптасады. Сауалнама нәтижесінде Мажарстан, Индонезия, Мексика, Польша мемлекеттері салт-дәстүрдің сақталуын негізгі құндылық деп есептесе, дәстүрлеріне ерекше құрметпен қарайтын Жапония мен Израильде сауалнамаға қатысқандардың көбі дәстүрді құндылық ретінде санамайды.
Әр адам баласының кіндік қаны тамған мекені – оның туған жері. Туған жер, өскен орта сол себептен де адамның түп қазығына баланады. Сауалнамаға қатысқан Аргентина, Бразилия, Индонезия, Кения, Мексика, Нигерия, Оңтүстік Африка Республикасы халықтары үшін адамның туған жері ұлттық бірегейлікті қалыптастыратын құндылық ретінде танылған. Аустралия және Батыс Еуропа мемлекеттерінде дүниеге келгендердің көбі туған жерлерін ұлттың тұтастығын айқындайтын құндылық ретінде есептемейтінін көрсетті.
Зерттеу деректеріне сүйенсек, сауалнамаға қатысқан 23 мемлекеттегі халықтың басым көпшілігі дінді ұлттық бірегейлік ретінде танымайды. Алайда Нигерия халқының 78%-ы дінді ұлттың құндылық ретінде қарастырған. Нигерия азаматтарының 92%-ын мұсылман дінін ұстанушылар құрайды. Сонымен қатар халқының 85%-ын христиандар құрайтын Кениялық азаматтар дінді бірегейлікті сақтайтын ұлттық құндылық ретінде көрсеткен.
Зерттеуде Аустралия тұрғындарының көпшілігі мигранттардан тұратындықтан туған жер, тіл мен дінге байланысты құндылықтарды ұлттық бірегейлік ретінде көрмейтіні анықталған. Мәселен, саяси көзқарас индексі бойынша АҚШ халқы өздерін қай мемлекетке жатқызарын білмейді. Сондықтан құндылықты туған жер мен ана тілге байланысты сауалнамада қарама-қарсы жауап берген. Ал Жапония мен Израильден сауалнамаға 60 жастан жоғары ересектер қатыспағандықтан, көпшілік дауыс жастардың тұжырымымен бекітілген.
Ұлттық құндылықтар туралы адам танымында қалыптасатын ұғым оның болмысының негізінде жататын рухани иммунитет ретінде саналады. Мейлі ол тіл, дін, туған жер немесе дәстүр болсын ұлттық тәжірибелер тәрбие негізінде ұрпақтың бойындағы қасиеттерді оятып, нығайтып отырады. Қоғамда рухани тереңдік, мәдениеттілік, дәстүр құндылықтары болмай тұрақтылық сақталмайды. Ұлттың бірегейлігі үшін де жалпыхалықтық мүддеден туындаған құндылықтар аса қажет екендігі анық.
Айдана ҚҰЛМАНОВА,
Қазақстан қоғамдық даму институтының сарапшысы
